سازمان همکاري شانگهاي: اهميت ژئواستراتژيک(1)

پس از گذشت حدود 10 سال از تشکيل سازمان همکاري شانگهاي (SCO)، اهميت و جايگاه اين سازمان دربين سازمانهاي منطقه اي و بين المللي بطور روزافزوني افزايش پيدا کرده است. چين و روسيه دو ستون اصلي اين سازمان، همکاري هاي اقتصادي، تجاري و نظامي خود را گسترش داده اند و به صورتي صريح تر با يکجانبه گرايي آمريکا و حضور و نفوذ آن در منطقه آسياي مرکزي به مخالفت برخاسته اند. از منظر ژئواستراتژيک، قدرت نظامي، مساحت، جمعيت و توان اقتصادي کشورهاي عضو اين سازمان آن را به عاملي تعيين کننده در تحولات منطقه اي تبديل نموده است. بخصوص با توجه به امکان پيوستن هند،پاکستان و ايران به اين سازمان به عنوان اعضاي رسمي (اين کشورها در حال حاضر، اعضاي ناظر در SCO محسوب مي شوند)، موازنه استراتژيک قدرت در آسيا به نحو چشمگيري به هم خواهد خورد و ظهور يک بلوک آسيايي قدرتمند را شاهد خواهيم بود که آشکارا در تقابل با جهان تک قطبي مورد نظر آمريکا قرار خواهد گرفت و پايان يکجانبه گرايي آمريکا را نويد خواهد داد.
نوشتار حاضر ابتدا با بيان وزن و اهميت سازمان همکاري شانگهاي خواهد پرداخت و ضمن مرور تاريخچه و اعضاي آن، ساختار و اهداف اين سازمان را مورد بررسي قرار خواهد داد. همچنين مباحثي در خصوص قابليت ها و پتانسيل هاي اين سازمان و کانونهاي قدرت آن و همکاري مابين کشورهاي عضو مطرح خواهند شد و روند شکل گيري يک بلوک آسيايي قدرتمند در تقابل با حضور آمريکا در آسياي مرکزي، مورد تجزيه و تحليل قرار خواهد گرفت. علاوه بر اين، ديدگاه و واکنشهاي آمريکا نيز در قبال اهميت ژئواستراتژيکي روزافزون سازمان همکاري شانگهاي در اين مقاله مورد اشاره قرار خواهد گرفت. سرانجام در بخش پاياني، چشم اندازي از آينده اين سازمان و تحولات مرتبط با آن ارائه خواهد گرديد.

1-تاريخچه، ساختار و اهداف سازمان همکاري شانگهاي (SCO)
 

الف)تاريخچه
 

تاريخچه شکل گيري سازمان همکاري شانگهاي به مذاکرات مرزي چين و شوروي (که بعداً روسيه ناميده شد) به اوايل دهه 1990 ميلادي باز مي گردد. در نتيجه توافقنامه هايي که طي سالهاي 1991 و 1994 بين دو کشور منعقد گرديد، خطوط مرزي بين چين و روسيه تنظيم گرديد. 4600 مايل خطوط مرزي چين و روسيه بارها طي دهه 1960 و 1970 ميلادي شاهد درگيري هاي مرزي بين نيروهاي نظامي دو کشور بوده است. پس از فروپاشي شوروي، سه کشور تازه استقلال يافته آسياي مرکزي که هم مرز با چين بودند-يعني قرقيزستان، تاجيکستان، قزاقستان- در مذاکرات مرزي بين چين و روسيه شرکت کردند و سرانجام در آوريل 1996 پنج کشور مذکور توافقنامه اي را تحت عنوان «توافقنامه اعتمادسازي در مناطق مرزي» به امضاء رساندند که به موجب آن، دول مذکور متعهد شدند محدوديتهايي را در استقرار نيروهاي نظامي و فعاليتهاي نظامي خود در يک منطقه غيرنظامي مرزي به طول 100 کيلومتر(62 مايل) اعمال نمايند. از آنجايي که توافقنامه مذکور در شانگهاي منعقد شده بود،پنج کشور مذکور از اين پس به نام کشورهاي عضو«شانگهاي پنج» معروف شدند. بايد خاطر نشان نمود که ابتکار تشکيل گروه شانگهاي پنج توسط چين مطرح گرديد.
يک سال بعد، در اجلاس سران کشورهاي عضو گروه شانگهاي پنج در مسکو، قرارداد ديگري در زمينه کاهش نيروهاي نظامي در مناطق مرزي مشترک منعقد گرديد. در 1998 در اجلاس سران کشورهاي شانگهاي پنج در آلماتي، کشورهاي عضو توجه خود را به تهديدات ديگري که امنيت آنها و حکومتهايشان را مورد چالش قرار مي داد معطوف کردند. در 15 ژوئن سال 2001، ازبکستان که عضو ناظر سازمان در اجلاس سران سال 2000 بود، به عضويت کامل شانگهاي پنج درآمد و در همين روز، شش کشور عضو مشترکاً تشکيل سازمان همکاري شانگهاي (SCO) را اعلام نمودند. بدين ترتيب، (SCO) با مشارکت دو ابر قدرت چين و روسيه و چهار کشور آسياي مرکزي(قرقيزستان، تاجيکستان، قزاقستان، ازبکستان) به عنوان يک سازمان بين المللي پا به عرصه وجود گذاشت و طي پنج سال حيات خود تاکنون، توانسته است چهار کشور ايران، پاکستان، مغولستان و هند را نيز به عنوان اعضاي ناظر به جمع اعضاي خود بپذيرد. همچنين در ژوئن 2002، سران کشورهاي عضو (SCO) در سنت پطرزبورگ منشور اين سازمان را به امضا رساندند که در آن، اهداف، اصول، ساختار و نحوه اقدامات و همکاري ها و گرايشات در حوزه روابط خارجي (SCO) تشريح شده است. با تصويب اين منشور SCO رسماً از لحاظ حقوق بين المللي در زمره سازمانهاي شناخته شده و رسمي بين المللي قرار گرفت.

ب)ساختار SCO
 

1-شوراي سران کشورهاي عضو:اين شورا عالي ترين ارگان SCO محسوب مي شود. مهمترين وظايف آن عبارتند از:
-تعيين اولويتها و جهت گيري هاي اساسي در فعاليت هاي SCO؛
-مشخص نمودن مهمترين مسايل ساختاري و عملياتي در داخل SCO؛
-تصميم گيري در زمينه اصول همکاري SCO با ساير کشورها و يا سازمانهاي بين المللي؛
-بررسي مسايل مهم بين المللي؛
شوراي سران کشورهاي عضو بطور مرتب هر سال يک بار به ترتيب در کشورهاي عضو و براساس حروف اول نام اين کشورها در الفباي روسي، برگزار مي شود. کشور ميزبان، رياست دوره اي اين شورا را برعهده مي گيرد.
2-شوراي نخست وزيران: وظايف اين شورا عبارتند از:
-تنظيم بودجه SCO؛
-بررسي و تعيين مهمترين حوزه هاي همکاري در زمينه هاي خاص در چارچوب SCO بويژه در زمينه هاي اقتصادي؛ نشست هاي اين شورا نيز بطور مرتب، هرسال يک بار برگزار مي شود.
3-شوراي وزاري خارجه: مهمترين وظايف اين شورا عبارتند از:
-مطالعه و بررسي عمده ترين مسايل مربوط به فعاليتهاي جاري SCO، به ويژه فراهم کردن مقدمات نشست شوراي سران کشورهاي عضو؛
-اجراي تصميمات متخذه؛
-مشورت در مسايل بين المللي.
نشست شوراي وزاري خارجه هر سال يک بار و يک ماه قبل از برگزاري شوراي سران تشکيل مي شود. وزير خارجه کشور ميزبان نشست سران، رياست شوراي وزراي خارجه را برعهده مي گيرد و در عين حال هدايت روابط خارجي SCO را در طول سال عهده دار مي شود.
4-کنفرانس رؤساي آژانسها: مهمترين وظيفه اين کنفرانس، مطالعه وحل مسايل خاص مربوط به همکاري در حوزه هاي تخصصي مي باشد. بدين ترتيب، دادستانهاي کل، وزراي دفاع، اقتصاد، تجارت، حمل و نقل، فرهنگ، امنيت و رؤساي آژانسهاي امور اضطراري و کمک رساني در حوادث و بلاياي غيرمترقبه کشورهاي عضو بطور مرتب نشستهايي را با يکديگر برگزار مي کنند.
5-شوراي هماهنگ کنندگان ملي: اين شورا يک ارگان هماهنگ کننده و مديريتي SCO است که فعاليتهاي جاري و معمول SCO را تنظيم وهدايت مي کند و ساليانه حداقل سه بار تشکيل جلسه مي دهد، رئيس آن، مسئول هماهنگ کننده ملي در کشور ميزبان شوراي سران SCO مي باشد.
6-دبيرخانه: دبيرخانه ارگان دائمي و اجرايي SCO محسوب مي شود مقر آن در پکن و بخش اعظم بودجه آن توسط چين تأمين مي شود. مهمترين وظايف دبيرخانه عبارتند از:
-فراهم کردن حمايتهاي سازماني و تکنيکي براي فعاليتهاي SCO؛
-شرکت در بررسي، مطالعه و اجراي اسناد SCO و ارائه پيشنهادات براي تصميم گيري در خصوص بودجه ساليانه SCO؛ دبير اجرايي توسط شوراي سران کشورهاي عضو تعيين مي گردد. کشورهاي عضو هرکدام به ترتيب و براساس حروف الفباي روسي به مدت 3 سال مسئوليت دبير اجرايي را برعهده مي گيرند.
7-ساختار منطقه اي ضد تروريسم (RATS):اين تشکيلات نيز يکي از ارگانهاي دايميSCO محسوب مي شود که در سال 2002 ميلادي تأسيس شده و مقر آن در تاشکند پايتخت ازبکستان است. مهمترين وظيفه اين ساختار ايجاد هماهنگي فعاليتهاي کشورهاي عضو SCO در مقابله با تروريسم، جدايي طلبي و افراطي گري مي باشد. اين تشکيلات داراي يک شورا است که وظيفه تصميم گيري و رهبري آن را برعهده دارد و از مقامات ارشد کشورهاي عضو تشکيل شده است. همچنين يک کميته اجرايي نيز در اين تشکيلات وجود دارد که بدنه اجرايي آن محسوب مي شود و رئيس آن توسط شوراي سران تعيين مي گردد.

ج)اهداف SCO:
 

براساس منشور SCO و بيانيه تشکيل آن، اهداف اصلي اين سازمان عبارتند از:
-تقويت اعتماد متقابل و حسن همجواري و دوستي في مابين کشورهاي عضو؛
-گسترش همکاري هاي مؤثر در مسايل سياسي، اقتصادي و تجارت، علوم و تکنولوژي، فرهنگ و تربيت، انرژي، حمل و نقل، حفاظت از محيط زيست و ساير زمينه ها.
-همکاري در زمينه حفظ صلح، امنيت و ثبات در منطقه؛
-همکاري در برقراري نظم بين المللي جديدي در حوزه سياست و اقتصاد و ايجاد دموکراسي، عدالت و عقلانيت.
همچنين در منشور و بيانيه تشکيل SCO، کشورهاي عضو در حوزه روابط متقابل و سياست خارجي، خود را ملزم به پيروي از اصول اساسي زير دانسته اند:
-پايبندي به اهداف و اصول منشور سازمان ملل متحد؛
-احترام به استقلال، حاکميت و تماميت ارضي کشورهاي عضو،
-عدم مداخله در امور داخلي يکديگر؛
-عدم توسل و يا تهديد به زور در روابط متقابل؛
-اصل مساوات في مابين دول عضو؛
-عدم تعهد؛
-گشايش در مقابل جهان خارج و علاقمندي نسبت به برقراري همه انواع گفتگو، تعامل و همکاري با ساير کشورها و سازمانهاي منطقه اي و بين المللي.
منشور SCO اعلام مي دارد که اعضاي اين سازمان مي بايست تلاشهاي خود را در جهت گسترش امنيت جهاني بر «مکانيسم هاي تصميم گيري جمعي و دموکرات سازي روابط بين الملل» متمرکز نمايند. بسياري معتقدند که اين عبارت آشکارا در تقابل با يکجانبه گرايي آمريکايي هاست که به ويژه در حکومت جرج بوش به اوج خود رسيده است. با اين وجود، در بيانيه تشکيل SCO، تصريح شده که اين سازمان، اتحاديه اي بر عليه دولتهاي ديگر نيست.
کشورهاي عضو SCO بتدريج از اعتمادسازي متقابل، بطرف همکاري هاي گسترده تر در حوزه هاي متنوعي گرايش پيدا کرده اند. در حال حاضر، همکاري هاي مابين کشورهاي عضو SCO در زمينه هاي مختلفي از جمله امنيت، اقتصاد، حمل و نقل، فرهنگ، کمک رساني در حوادث و همکاري هاي حقوقي انجام مي شود. با اين وجود، مسايل امنيتي و اقتصادي مهمترين زمينه هاي همکاري بين اعضاي SCO را تشکيل مي دهند.
مهمترين هدف اوليه SCO مقابله با «سه نيروي شيطاني» يعني تروريسم، جدايي طلبي و افراطي گري اعلام شده است.در واقع SCO يک سازمان بين المللي است که صراحتاً هدف اصلي خود را در مبارزه با سه نيروي شيطاني مذکور اعلام کرده است. در 15 ژوئن 2001 يعني همان روزي که SCO موجوديت پيدا کرد،«کنوانسيون شانگهاي بر عليه تروريسم، جدايي طلبي و افراطي گري» نيز به امضاي کشورهاي عضو رسيد و شايد براي اولين بار در عرصه بين المللي، واژه تروريسم، جدايي طلبي و افراطي گري به شکلي نسبتاً صريح مورد تعريف قرار گرفت. در اين کنوانسيون جهت گيري هاي اصلي و روشها و اصول در مبارزه هماهنگ بر عليه «سه نيروي شيطاني» مذکور مورد تأکيد واقع شده اند و بدين ترتيب زيربناي حقوقي لازم براي همکاري هاي امنيتي در داخل SCO ايجاد شده است. بر همين اساس، ولاديمير پوتين، SCO را نقطه آغاز يک شبکه امنيتي آسيايي اعلام کرده است.
محوريت مبارزه با تروريسم، جدايي طلبي و افراطي گري در SCO در واقع نشانگر نگراني ها و ملاحظات امنيتي کشورهاي عضو در برخورد با معضلات امنيتي عمده اي است که بطور مشترک امنيت ملي آنها را در معرض مخاطره قرار مي دهند. بر همين اساس، يک نيروي واکنش سريع به عنوان يک مرکز ضد تروريسم توسط اعضاي SCO تشکيل گرديده که مقر آن در بيشکک قرقيزستان است. اصل ضديت با جدايي طلبي که يکي از اصول سه گانه مهم SCO محسوب مي شود نيز براي کشورهاي عضو از جاذبه زيادي برخوردار است زيرا به عنوان مثال، چين با شورشهاي اويغورها در استان سين کيانگ خود مواجه است: روسيه با جنگ در چچن درگير مي باشد و تاجيکستان، قرقيزستان و ازبکستان نيز با گروه هاي اسلام گراي افراطي(مانند جنبش اسلامي ازبکستان IMU و حزب التحرير) در حال نبرد هستند. علاوه براين، چين با استناد به اين اصل مي تواند با جدايي طلبي تايوان واعلام استقلال آن به عنوان يک کشور مستقل، مخالفت کرده و از دخالت قدرتهاي خارجي بويژه آمريکا در اين قضيه ممانعت بعمل آورد. برهمين اساس؛ اعضاي SCO در عمل، سرکوب گروههاي مخالف دولتي توسط حکومتهاي کشورهاي عضو را تحمل و حتي گاهي حمايت مي کنند. اعضاي SCO همچنين بخاطر دارا بودن مرزهاي مشترک طولاني با يکديگر (مثلاً روسيه داراي 7500 کيلومتر مرز مشترک با قزاقستان است که طولاني ترين مرز مشترک زميني در جهان محسوب مي شود) مانورهاي نظامي و امنيتي متعددي با يکديگر عليه تروريسم برگزار مي کنند. علاوه بر اين، اعضاي SCO مکانيسم همکاري مشترک در حوزه مقابله با مواد مخدر را نيز تنظيم کرده و به اجرا گذاشته اند. وزراي دفاع کشورهاي عضو نيز مرتباً جلسات همکاري هاي مشترک را برگزار کرده و در آخرين نشست وزراي دفاع SCO در آوريل2006، مقرر گرديد که وزراي دفاع در سال 2007 در قرقيزستان نشستي برگزار کرده و متعاقباً مانور مشترک نظامي آتي کشورهاي عضو در سال 2007 در روسيه نزديک کوههاي اورال و در مجاورت آسياي مرکزي انجام شود.

پي نوشت ها :
 

* استاديار علوم سياسي دانشگاه رازي
 

منبع: فصلنامه مطالعات آسياي مرکزي و قفقاز،سال پانزدهم ، دوره چهارم، شماره 55،پاييز 1385
ادامه دارد...
/ج