ابريشم در عصر قاجار و تجارت آن از راه دریای خزر(3)

افزون بر صدور ابريشم ايران به روسيه، بخش عمده اي از محصول ابريشم به فرانسه و ايتاليا صادر مي شد، اسناد و مدارکي در اين زمينه موجود است . در مارس 1324/1906ق.شرکت مستعمراتي ايتاليا، اداره ي مرکزي شرکت ميلان، براي خريد و فروش تخم نوغان و ابريشم در قرار دادي با دولت عليه ي ايران در رشت شعبه اي داير کرد و در تجارت ابريشم ايران به ويژه گيلان به فعاليت پرداخت.
بر اساس نوشته ي سفارت ايران در واشنگتن به تاريخ 23محرم 1323مقدار محصول ابريشم ايران در سال 1902م/1320ق.نهصد و يازده هزار و سيصد کيلوگرم(911300کيلوگرم)بود که همه ي اين پيله به فرانسه صادر شد.در سال 1903م/1321ق بيست و سه هزار پارچه ي ابريشم به وزن يک ميليون و پانصد هزار کيلوگرم(1/500/000)از ايران صادر شد.در سال 1323تا1324ق/1905تا1906م.صادرات پيله ي ابريشم، لاس ابريشم، تارهاي شانه نشده 1/702/357قران بود که اين مقدار در سال 1324/تا1324/1906تا1907م.به 12/848/202قران و 4/219/640قران رسيد.از سال 1320تا1324ق /1902تا1906م.و مدتها پس از اين تاريخ، بيشتر ابريشم ايران به فرانسه و ايتاليا صادر مي شد.جدول زير نشان دهنده ي صادرات ابريشم ايران از سال 1325تا1329ق/1907تا1911م.است (جمالزاده ،1362،ص26)

جدول شماره 2:صادرات ابریشم ایران (1325-1329ق)

ايت ئيل       (سال سگ)     1328-1329	تخاقوي ئيل     (سال مرغ)     1328-1327	پيچي ئيل       (سال ميمون)     1327-1326	قوي ئيل         (سال گوسفند)      1326/1325	اسم مملكت
735/433/11قران	720/442/6قران	710/908/3قران	355/806/9قران	فرانسه
640/973/3قران	000/281/9قران	970/314/6قران	910/195/13قران	ايتاليا
665/999قران	160/015/1قران	423/101/1قران	070/410/1قران	روسيه
595/179قران	207/93قران	705/14قران	455/129قران	عثماني

انگليس بزرگ ترين رقيب تجاري روسيه در ايران بود و در تجارت ايران پس از روسيه در رتبه ي دوم قرار داشت.هدف اين کشور در ارتباط تجاري با ايران، وارد کردن کالاها و اجناس انگليسي به ايران بود.بخش کمي از کالاهاي صادراتي ايران از قبيل ابريشم، غلات و خشکبار به انگليس صادر مي شد، اما روسيه که بزرگ ترين صادر کننده و وارد کننده کالا به ايران بود در تجارت کشور سهم بسزايي داشت.روس ها در وارد کردن تخم نوغان به ايران نقش داشتند و مقداري از ابريشم ايران نيز به آن کشور صادر مي شد.در مجموع مي توان گفت که فرانسه در اين اواخر (1320-1324ق/1902-1906م.پس از آن)در تجارت ابريشم ايران مقام اول را داشت و بيشتر ابريشم ايران به اين کشور صادر مي شد.بعد از فرانسه، ايتاليا در رتبه ي دوم قرار داشت؛ فرانسوي ها و ايتاليايي ها از تجارت ابريشم ايران(گيلان)با قرض دادن شصت تا هفتاد در صد قيمت و خريد به صورت سلف(پيش خريد)سود سرشماري مي بردند.بازرگانان کشورهاي ياد شده، خودشان پيله ها را حمل مي کردند و در مارسي و ژن در اختايار دلالان مي گذاشتند(انتنر،1369،ص122
در سال 1900م/1318ق.کل صادرات ابريشم ايران 1/5ميليون روبل بود.در اين زمان روس ها ابريشم خود را تا اندازه اي از ترکستان فراهم مي کردند و به همين دليل به ابريشم ايران علاقه نشان نمي دادند .با نک استقراضي در ابتدا تمايل چنداني به ابريشم نداشت، اما بعدها با حضور بازرگانان فرانسوي و ايتاليايي در ايران و به ويژه در گيلان تغيير جهت داد و به وارد کردن تخم نوغان پرداخت.و تخم نوغان را به خرده فروشهاي ارمني و ترک مي داد که با ابريشم کاران معامله مي کردند.بانک در تبديل فرانک به قران(در ايران)و تبديل قران به فرانک/(در فرانسه)سودي سرشمار مي برد.بانک استقراضي از سال 1903-1904م/1321-1322ق در تجارت ابريشم سرمايه گذاري کرد و به تدريج به جاي بازرگانان ترک، ايتاليايي و فرانسوي، افراد ايراني و ارمني که به بانک استقراضي وابسته بودند، وارد عرصه ي تجارت ابريشم ايران شدند.اين بانک در سال 1909م1327ق حدود يک سوم محصولات پيله ي گيلان را خريداري کرد؛ البته از اين مقدار فقط شانزده درصد متعلق به روس ها بود و بقيه از راه اين کشور مانند برخي کالاهاي ديگر به اروپا صادر شد(همان،ص123-124)محصول ابريشم ايران تا قبل از بيماري کرم ابريشم رونق خوبي داشت، اما پس از سرايت بيماري ، توليد ابريشم با افت شديد روبه رو شد و در سال 1294ق/1877م. به 33/800من رسيد که مقدار 14/000من از آن به گيلان تعلق داشت .در مجموع بايد گفت که سه چهارم ابريشم توليدي ايران به خارج صادر مي شد(جمالزاده،1362،ص25).

انواع ابريشم و قيمت ان در عصر قاجار
 

ابريشم انواع مختلف داشت که قيمت آنها متفاوت بود.ويلم فلور با تکيه بر منابع و سفرنامه هاي دوره ي صفويه پنج گونه ابريشم را نام مي برد(همو،1356،ص36-37)
1.ابريشم درجه ي يک که به ابريشم ميلاني(نوع فوق العاده ي گيلان) شهرت داشت و با ارزش ترين نوع ابريشم به شمار مي آمد؛
2.ابريشم شعربافي(زربفت)
3.ابريشم لاجي که مورد علاقه ي بازرگانان بود و بهترين نوع آن در رشت به عمل مي آمد.گويا اين ابريشم نام خود را از لاهيجان گرفته باشد و به ابريشم خرواري شهرت داشت و اروپايي ها ان را لاکي يا لي ژي مي خواندند؛
4.ابريشم شيرواني، اين نوع ابريشم کيفيت ابريشم لاجي را نداشت؛
5.ابريشم لاس که کم ارزش ترين نوع ابريشم بود و در مازندران توليد مي شد
6.ابريشم را در دوره هاي بعدي نيز بر اساس کيفيت محصول و قيمت ان درجه بندي کرده اند ، از جمله ابريشم شعر بافي، اعلا، تاجري، علاقه بندي دويل، کج و ميلاني(لافون و رابينو، 1372،ص112)که در عصر قاجار اين تقسيم بندي با اندکي تغيير وجود داشت
7.لامبر يکي از محققان فرانسوي در مورد انواع نژاد نوغان ايران تحقيقاتي انجام داد و در بررسيهاي خود نوغان ايران را به سه گونه تقسيم کرد:
1.نژاد خراساني معروف به نژاد سبزوار که پيله هاي آن درشت بود و به اندازه يک تخم مرغ کوچک مي رسيد؛
2.نژادهاي خراسان به نام نژاد تربت مالا وان که پيله هاي آن سفيد، زرد و نارنجي يا سبز و مخروطي شکل بود؛
3.نژاد هراتي که پيله هاي آن درشت و نامنظم و از يک طرف پهن و گرد و از طرف ديگر نوکدار، زرد روشن، سفيد و يا سبز بود (بهرامي،1330،ص103)
تقسيم بندي زير که بر اساس قيمت ابريشم در رشت در سال 1327ق/1909م.تهيه شده گوياي انواع ابريشم محلي است
1.ابريشم شعربافي(خيلي اعلا)که بهترين نوع ابريشم است.بخش عمده ي اين نوع ابريشم براي نساجي در يزد، کاشان و اصفهان فرستاده مي شد؛
2.ابريشم شعربافي براي بغداد (اعلا)، اين نوع ابريشم از نظر کيفيت در درجه دوم قرار داشت و خود به سه گونه ؛ شامل سه اعلا ممتاز، دو اعلا باب بغدادي، و بغدادي علاقه بندي اعلا تقسيم مي شد ؛
3.تاجري، اين نوع ابريشم از لحاظ کيفيت در درجه ي سوم قرار داشت؛
4.تائي، جزو ابريشم در جه ي سوم بوده است.
5.علاقه بندي دويل(وسط، زرد باب)، به ابريشمي گفته مي شد که از پيله ي دولا تشکيل مي شد و سفت و ضخيم بود؛
6.کج، نوعي از ابريشم بود که از ابريشمهاي سفت و ضخيم تشکيل مي شد (لافون و رابينو،1372،ص112؛عيسوي، 1369،ص 364جمالزاده ،1362،ص29
بهترين نوع ابريشم در رشت و اطراف آن، به عمل مي آمد(جمالزاده ،1362،ص27)؛ روستاهاي نزديک سفيد رو د مانند رشت اباد، فوشتوم، ابراهيم سرا و چلاب در کنار چپ سفيد رود و بازگي گوراب، کسوم و آستانه در ساحل راست رود، محل توليد ابريشم بود، البته در شفت و فومن ، لنگرود، گسکر و طالش هم مقداري ابريشم به عمل مي آمد.مراکز فروش تخم نوغان که محل توليد ابريشم هم بود شامل رشت،لاهيجان(گيلان)، بار فروش (در مازندران)، بجنورد، سبزوار و تربت (در خراسان)و کاشان و يزد در استانهاي مرکزي بود(عيسوي، 1369،ص263-364)
ابريشم در همه ي فصلها به ويژه در فصل تابستان و هنگام بهره برداري در شهريور و اوايل مهر(پايان ژوئن تا سپتامبر)به فروش مي رسيد (فصل توليد و بهره برداري ابريشم بهار و تابستان بود).براي فروش ابريشم واحد وزن درهم (2)و برابر با 30/16گرم بود (جمالزاده،1362،ص27؛عيسوي، همانجا)
در امر خريد و فروش تخم نوغان و پيله ي ابريشم افزون بر تاجران داخلي، تاجران خارجي و اروپايي هم نقش داشتند، بسياري از اروپايي ها به ويژه مردم اروپاي شرقي، يوناني ها و فرانسوي ها به سبب اشتغال به تجارت باريشم در شهر رشت زندگي مي کردندو تجارتخانه هايي که در زمينه ي تجارت ابريشم فعال بودد مانند رالي، طومانيانس و لاسقاريد يس بيشتر در فصل عرضه ي ابريشم کار مي کردند.با نک استقراضي و بانک شاهنشاهي در مناطق شمالي ايران، رشت و بار فروش و استر آباد شعبه هايي داشتند .نمايندگان انها در شهر رشت براي تنظيم معاملات بازرگاني در مورد ابريشم کار مي کردند (رابينو، 1366،ص90-91انتنر ، 1369،ص122-123)افرادي با نام طوافان(خرده فروش و عمده فروش)ابريشم خريد و فروش مي کردند؛ طوافان در واقع دوره گرد محلي بودند که پس از جمع آوري پيله به روستاها مي رفتند
قيمت ابريشم همانند اروپا به دليل تقاضا از ناحيه ي کارخانه، فراواني يا کمبود اين کالا در بازار متغير بود.در سال 1840م/1256ق.ابريشم فوق العاده ي گيلان(ميلاني)-که به ويژه براي بازار تبريز توليد مي شد از 28قران، در هر کيلوگرم به 32قران، ابريشم شعربافي از 25قران به 27قران ، ابريشم اعلا از 21قران به 22قران، ابريشم تاجري از 20قران به 27قران و ابريشم پس مانده از 4قران به 5قران رسيد(در آن زمان قران معادل يک فرانک بود )؛ در تابستان 1857م/1274ق.قيمت انواع ابريشم بدين قرار بود:فروشندگان محلي هر کيلوگرم ابريشم درجه اول را 54تا58فرانک و برادران رالي هر کيلو ابريشم را 45تا50فرانک مي فروختند.ابريشم درجه دوم هر کيلوگرم به 42/50فرانک و درجه سوم 40فرانک و درجه ي چهارم 75/22فرانک به فروش مي رسيد (عيسوي،1369ص365)در سال 1864تا1865م/1281تا1283ق.قيمت ابريشم به 65فرانک و حتي 70فرانک افزايش يافت کاهش محصول ابريشم اروپا دليل اين رشد بود و بعدها قيمتهاي پايين آمد (لافون و رابينو 1372،ص114؛ عيسوي ، همانجا)از سال 1866-1867/1283-1284ق. قيمت ابريشم سقوط کرد و به شکل زير در آمد (عيسوي، همانجا
-1866-1867م/1283-1284ق.هر کيلوکرم 19فرانک ( هر جعبه 5فرانک ).
-1871م-1288ق.هر کيلو گرم 12/50تا25فرانک .
-1872م/1289ق.هر کيلوگرم 14فرانک
-1878م/1295ق.هر کيلوگرم 13فرانک
-1905م/1323ق.هر کيلوگرم 33 الي 42فرانک
-ژانويه ي 1325/1907ق.هر کيلوگرم 33/30فرانک (ابريشم امين الضرب)
-هر کيلوگرم ابريشم شعربافي 24تا26/60فرانک، تاجري 24فرانک، تائي21/60فرانک، علاقه مندي 20فرانک و ابريشم دويل 13/30فرانک بوده است.ابريشمي که از تخم نوغان ژاپن و ابريشمي که از پيله ي بومي به عمل مي آمد، گران و کمياب بود.بعدها در سال 1909م/1327ق. قيمتها نسبت به گذشته تا حدي افزايش يافت (عيسوي، 1369،ص365-366)
ابريشم ايران به شکلهاي گوناگون به کشورهاي ديگر صادر مي شد، مهم ترين آنها به قرار زير بوده است:
1.پيله ي ابريشم و لاس ابريشم و تارهاي شانه شده اي شانه نشده؛
2.ابريشم روي پيله و ابريشم مخلوع و ابريشم رنگ شده يا بي رنگ؛
3.منسوجات ابريشمي، در قالب انواع پارچه ي ابريشمي ، مخملي و زربفت انواع قالي و قاليچه ي ابريشمي و گلدوزي
از ميان موارد بالا، پيله ي ابريشم ، لاس و منسوجات ابريشمي خالص در صادرات اهميت بيشتري داشتند(جمالزاده، 1362،ص25)

موارد کاربرد ابريشم
 

بافتن منسوجات ابريشمي از زمان اشکانيان در ايران رواج داشت در عصر قاجار در خراسان به ويژه در مشهد و يزد دستگاههاي ابريشم بافي وجودداشت.مخملهاي ايراني از شهرت به سزايي برخوردار بود؛ بهترين نوع مخمل در کاشان و يزد بافته مي شد نوعي پارچه در اين دو شهر بافته مي شد که به دارايي معروف بود و به دليل نقشه هاي شعله مانندش مرغوب بود.افزون بر اين، شالهاي کاشان معروف به شالهاي حسينقلي خان(از نقاشان معروف) شهرت خاصي داشمنسوجات ابريشمي خالص که به دليل قانون شريعت اسلام براي مردها به ويژه هنگام نمازخواندن حرام است، به خارج صادر مي شد و منسوجات ابريشمي که در داخل به مصر ف مي رسد با پنبه مخلوط مي شد (همان،ص79).
ابريشم ايران افزون بر کاربرد در صنايع نساجي و توليد انواع پارچه ي ابريشمي ، مخملي زربفت و ..در بافت انواع قالي و قاليچه هاي ابريشمي استفاده مي شد اين محصول از گذشته هاي دور تا عصر قاجار در توليد لباس، دستمال شال و يا حتي در بافت خيمه ها و چادرهاي ابريشمي ، پوشش و زينت اسبهاي سواري سپاه و پادشاهان همواره مورد توجه بود
در دوران قاجار پس از آنکه در سال 1864م/1281ق.توليد ابريشم غبه اوج خود رسيد با بروز بيماري کرم ابريشم، عملکرد نامناسب دولتمنردان ايران و ورود بي رويه ي منسوجات صنعتي ارزان قيمت اروپا به ويژه انگلستان و روسيه و برخي مسائل جانبي، بسياري از پرورش دهندگان و توليد کنندگان ابريشم ايالات شمال به ويژه گيلان از سال 1875م/1292ق .به تدريج کشت محصولات ديگر از جمله توتون، زيتون، خشخاش و برنج روي آوردند (کرزن، 1373،ص485؛جمالزاده، همانجا )

نتيجه
 

با همه فراز و نشيبهايي که ابريشم در طول تاريخ ايران داشت، همواره يکي از کالاهاي مهم صادراتي به شمار مي آمد از زمان صفويه و توجه شاهان اين سلسله به ابريشم، اين کالا، جايگاه ويژه اي يافت ، به گونه اي که بسياري از کشورهاي اروپايي نظير پرتغال ، هلند، انگلستان و فرانسه و ..علاقه خاصي به ابريشم ايران نشان دادند .ارزش بالاي ابريشم و جذابيت خاص ان سبب شد که در ايالات ابريشم خيز به ويژه گيلان، از مردم به جاي ماليت ابريشم دريافت شود.در آذربايجان به خصوص تبريز در دوران کاهش سکه، از ابريشم به جاي پول استفاده مي کردند.در عصر قاجار همانند گذشته، ابريشم ايران توجه بسياري از کشورهاي اروپايي را به خود جلب کرد.کشورهايي نظير انگلستان، روسيه، عثماني، فرانسه ايتاليا و يونان در تجارت ابريشم ايران نقش داشتند. ابريشم ايران از راه خليج فارس و همچنين از راه درياي خزر به روسيه و برخي از کشورهاي اروپايي فرستاده شد
اين پژوهش واسناد و مدارکي که بدان اشاره شد تجارت ابريشم و تحولات اين محصول نفيس و گرانبها را در عصر قاجار به خوبي آشکار مي سازد اگر چه توليد ابريشم براي مدتي با رکود روبه رو شد، با کوشش دولت و ديگران توليد اين محصول دوباره ترقي پيدا کرد .در اواخر دوره قاجاريه (آستانه ي جنگ جهاني اول به بعد)صادرات ابريشم شکوفايي گذشته را از دست داد؛ در نتيجه بسياي از مناطق توليد و کشت ابريشم به ويژه در گيلان، مازندران و استر آباد ، به شکت محصولات ديگر نظير توتون و تنباکو، پنبه و برنج اختصاص يافت

پی نوشت ها :
 

1.کارشناس ارشد تاريخ ايران دوره ي اسلامي از دانشگاه شهيد بهشتي .
2. درهم معادل 6/40 مثقال و هر مثقال 4/64 گرم بود.
 

کتابنامه
1.آدميت ، فريدون و هما ناطق، افکار اجتماعي و سياسي و اقتصادي در آثار منتشر نشده دوران قاجار چ1،تهران :آگاه 1356
2.انتنر ، مروين ل .روابط بازرگاني روس و ايران (1828-1912م)،چ 1، برگردان:احمد توکلي، تهران :دکتر محمود افشار يزدي ،1369
3.بهرامي، تقي ، تاريخ کشاورزي ايران ، تهران :دانشگاه تهران،1330
4.تاجبخش ، احمد، سياستهاي استعماري روسيه تزاري، انگلستان و فرانسه در ايران (د ر نيمه اول قرن نزودهم ميلاي)، چ1،تهران، اقبال ، 1362
5.ثواقب ، جهانبخش ، ابريشم گيلان پژوهشنامه دانشکده ادبيات و علوم انساني ، تهران:دانشگاه شهيد بهشتي ، 1381،ش34
6.جمالزاده ، محمد علي گنج شايگان، چ1،تهران:کتاب تهران،1362
7.رابينو، هل ، ولايات دارالمرز ايران، گيلان برگردان:جعفر خمامي زاده، چ3، رشت :طاعتي،1366
8.سيوري،راجر،ايران عصر صفوي،برگردان :كامبيز عزيزي ،چ2،تهران:سحر،1366
9.عيسوي چارلز، تاريخ اقتصادي ايران ودر عصر قاجار (از 1800تا 1914م)برگردان، يعقوب اژند ، چ3،تهران :گسترده 1369
10.فلور، ويلم، اولين سفراي ايران و هلند، به کوشش داريوش مجلسي و حسين ابوترابيان تهران ، طهوري،1356
11.کرزن ، جرج ن.ايران و قضيه ي ايران برگردان:غلامعلي وحيد مازندراني، چ4، تهران علمي و فرهنگي 1373
12.گابريل ،آلفونس تحقيقات جغرافيايي راجع به ايران، برگردان:فتحعلي خواجه نوري به تصحيح همايون خواجه نوري ، تهران:سينا، 1348
13.لافون ف ، رابينو، هل ، صنعت نوغان در ايران، برگردان:جعفر خمامي زاده تهران:مؤسسه ي مطالعات و تحقيقات فرهنگي 1372
14مارکوپولو، نيکولو، سفرنامه ي مارکوپولو، برگردان :حبيب الله صحيحي تهران:بنگاه ترجمه و نشر کتاب 1350
اسناد
1.بايگاني، مرکز اسناد و تاريخ ديپلماسي وزارت امور خارجه سند شمار 16-3-252ق
2.همان، سند شماره ي :28-3-1253ق.تاريخ سوم ذي القعده ي 1253
3.همان، سند شماره ي:8-15-1293ق تاريخ رمضان 1293
4.همان ، سند شماره ي:17-10-80،1279ق
5.همان، سند شماره ي :18-29-1317ق تاريخ 22صفر 1317
6.همانجا
7.همان سند شماره ي:20-29-1317ق تاريخ 222ذيحجه ي 1317؛ سند شماره ي: 8-31-1321ق تاريخ صفر 1321
8.همان، سند شماره ي:18-29-1317ق تاريخ 4ذيقعده ي 1317
9.همان، سند شماره ي:20-22-1317ق
10.همان، سند شماره ي:1-10-31-1321ق
11.همان،سند شماره14-6-25-1323ق
12.همان، سند شماره ي:78-5-25-1323ق
13.همانجا
14.همان، سند شماره ي:4-5-25-1323ق
15.همان، سند شماره ي: 70-5-25-1323ق
16.همانجا
17.همانجا
18.همان، سند شماره ي:22-5-25-1323ق و سند شماره 95-6-29-1324ق
19.همان، سند شماره ي:،95و91-5-20-1323ق
20.همان ، سند شماره ي:93-6-29-1324ق
21.همان،سند شماره ي:145-6-29-1324
22.همان، سند شماره ي:137-5-25-1323ق
23.همان، سند شماره ي: 14-6-25-1323ق
24.همان ، سند شماره ي:6-6-29-1324ق.
منبع:نشريه پايگاه نور، شماره24.
/ج