بررسي دلائل و عوامل توسعه نيافتن روابط ايران و فرانسه در دوره صفويه (3)
نويسنده: دکتر علي اکبر کجباف*
نويسنده:محسن مرسلپور**
نويسنده:محسن مرسلپور**
پس از مرگ شاه عباس دوم، نماينده کمپاني فرانسه در ايران نزد شاه سليمان (1666-1694م /1077-1106ق) رفت و ضمن تقديم هديه اي، امتيازهايي را درخواست کرد که شاه عباس دوم به آنها داده بود و شاه سليمان نيز پذيرفت، اما فرانسوي ها باز هم براي بستن قرارداد رسمي قدمي پيش نگذاشتند.
کمپفر که خود شاهد حضور سفيران فرانسه در ايران بوده است،مي نويسد با وجود اينکه فرانسوي ها توانسته اند خود را از پرداخت عوارض گمرکي معاف کنند اما کشتي هاي آنها به ندرت به بندرهاي ايران وارد مي شود (همو، ص115). حتي شاه سليمان در نامه اي که براي لوئي چهاردهم فرستاد، خواهان بستن معاهده تجاري بود اما از اين نامه نيز نتيجه اي به دست نيامد.
شاه سليمان از اينکه پاي رقيب تازه اي به خليج فارس باز شود و به رقابت با انگليسي ها و هلندي ها بپردازد،استقبال مي کرد اما بي اعتنايي دولت فرانسه و کمپاني سبب شد که دولت صفوي تهديد کند که از فعاليت کمپاني در ايران جلوگيري خواهد کرد. رؤساي کمپاني به تکاپو افتادند و شخصي به نام ژوستن را به ايران فرستادند اما وي به اصفهان نرسيد و در شيراز در گذشت. هنگامي که خبر مرگ او به هند رسيد کمپاني، جواني به نام دوژونشر را به ايران فرستاد؛ از دوژونشر به خوبي استقبال شد، به گونه اي که سايکس مي نويسد:
سليمان در مدت سلطنت طولاني خود سفراي زيادي را به دربار خود پذيرفت که مجلل تر و عالي تر از همه سفير فرانسه بود (همو، ص307).
دربار ايران با وجود اين استقبال با شکوه، به دليل جوان بودن دوژونشر، مذاکره با وي را جدي نگرفت،اما دوژونشر با کمک رافائل دومان توانست فرماني به سود اتباع فرانسوي و بازرگاني آزاد آنها در ايران به دست آورد؛ همچنين متعهد شود که کشتي هاي فرانسوي مرتب و در تاريخ هاي معين با کالاهاي با ارزش به بندرعباس بيايند.
شاه سليمان نسبت به بازرگانان فرانسوي لطف خاصي ابراز مي کرد، سانسون ضمن تمجيد از لطف و مهرباني شاه ايران نسبت به مبلغان مذهبي و بازرگانان فرانسوي گزارش مي کند که رئيس کمپاني هندشرقي فرانسه به دليل اينک رئيس گمرک بندر، مبلغ شايان توجهي از پول او را توقيف کرده بود، به شاه متوسل شد. شاه و وزير با مهرباني رفتارکردند و دستور دادند که تمام پول را به او بازگردانند (همو، ص35).
با وجود امتيازهايي که دوژونشر به دست آورد، تجارت فرانسه در ايران رونقي نداشت؛ زيرا فرانسه به جنگ در اروپا مشغول بود و توان رقابت با کمپاني هاي هلندي و انگليسي را نداشت و همچنين مي کوشيد با چين، سيام و ديگر کشورهاي جنوب شرقي آسيا ارتباط برقرار کند و به ايران کمتر توجه مي کرد.
فرانسه در 1672م/ 1083 ق توانست هلند را شکست دهد و موقعيت خود را در هند مستحکم سازد، اما به موقعيت هلند در خليج فارس آسيب چنداني نرسيد؛ به گونه اي که وقتي يکي از کنسول هاي فرانسه به شاه ايران گفت که دولت فرانسه هلند را نابود کرده،شاه جواب داد چگونه اين سخن پذيرفتني است در حالي که از هر بيست کشتي که به هرمز وارد مي شود، نوزده کشتي هلندي و تنها يکي از آنها فرانسوي است (ولتر،ص112). همچنين جهانگردان خارجي درباره برتري تجارت هلند در نيمه دوم قرن هفدهم اتفاق نظر دارند، اما به هرحال فرانسويان پس از اين پيروزي تصميم گرفتند که روابط تجاري گسترده اي با ايران برقرار کنند؛ بنابراين در 1698 م دو شاتونوف،سفير فرانسه در قسطنطنيه، بازرگاني اهل مارسي را به نام جان بيون دوکانسويل به ايران فرستاد تا اطلاعات دقيقي از اوضاع تجاري ايران به دست آورد. اين مسئله نشان مي دهد که فرانسويان چقدر درباره تجارت با ايران مردد بودند و اطلاعات کاملي در اين زمينه نداشتند.
شاه سلطان حسين (1694-1722م /1106-1135ق) به سبب ياغي گري اعراب مسقط در خليج فارس و حمله آنها به سواحل ايران خواهان اتحاد با فرانسه بود. اين اعراب در خليج فارس وحشتي به وجود آورده بودند ودولت صفوي نمي توانست آنها را سرکوب کند و کمک خواستن از هلند، پرتغال و انگليس بي نتيجه بود.
اعتماد الدوله در 1699 م نامه اي به کشيش مارتين گودرو داد تا به مأموران فرانسوي در سورات بدهد و آنها نامه را به فرانسه بفرستند. مضمون اين نامه درباره برقراري روابط تجاري و تبادل سفير و مهم تر از آن اتحاد بر ضد اعراب چهاردهم رسيده است يا خير (لکهارت، ص381). شاه سلطان حسين وقتي از سرنوشت نامه اطلاعي نيافت، تصميم گرفت نامه ديگري بنويسد و هيئتي را به فرانسه بفرستد. وي در نامه اش باز هم خواست اتحاد عليه اعراب مسقط را تکرار کرد و وعده داد به محض اينکه عمان تسخير شود، امتيازها و معافيت هاي فرانسوي ها از همه اتباع کشورهاي اروپايي بيشتر شود (صدر، ص91). نمايندگان دوکمپاني هلندي و انگليسي به ميرزا احمد، حاکم استرآباد،که مأمور سفارت به فرانسه شده بود،رشوه دادند تا از رفتن به فرانسه چشم پوشي کند و پيوسته يادآوري مي کردند که لوئي چهاردهم براي عرض تبريک بر تخت نخستين شاه، سفيري نفرستاده است و بدين ترتيب اين سفارت منتفي شد.
از سويي ديگر، فرانسويان 1703 م تصميم داشتند که سفيري به ايران بفرستند؛ آنها حتي فهرستي از کالاهاي صادراتي و وارداتي تهيه کرده بودند اما دربار فرانسه در برگزيدن ژان باتيست فابر به رياست هيئت فرانسوي اشتباه کرد. فابر در جواني به عثماني رفته بود و در آنجا تجارت مي کرد و بزرگان دربار فرانسه گمان مي کردند وي اطلاعات کاملي از شرق دارد؛ در حالي که فابر شايستگي نداشت و حتي بسيار بدهکار بود (لکهارت، ص381). کنت دو فريول،سفير فرانسه در عثماني، که يکي از منشيان خود را به نام پير ويکتور ميشل براي اين سفارت پيشنهاد کرده بود و فابر را نيز مي شناخت از اين انتصاب عصباني شد.
فابر که براي مخارج سفر خود پولي نداشت از معشوقه اش ماري کلود پتي (Marie Claude Petit) مبلغي قرض گرفت و ماري پتي نيز در لباس مردانه با هيئت رهسپارايران شد. فابر و همراهانش پس از گرفتاري هاي بسيار در عثماني خود را به ايروان رساندند و محمدخان، حاکم ايروان، از آنها استقبال کرد. شرح ماجراهاي سفر اين هيئت مفصل است، مختصر اينکه فابر از محمدخان تقاضاي مقرري گزافي داشت و ماري پتي توانست دل محمدخان را بربايد؛ بنابراين هنگامي که فابر به دليل رفتن به شکار در گذشت، خان متهم شد که به سبب علاقه به ماري پتي، فابر را کشته است. کنت دو فريول که منتظر چنين فرصتي بود، ميشل را به ايران فرستاد تا رياست هيئت را برعهده گيرد، اما ماري پتي توانست با کمک محمدخان به اصفهان بيابد و به نزد شاه سلطان حسين بار يابد (نوائي، 1363، ص31).
چندي بعد ميشل توانست خود را به اصفهان برساند، اما اعتبار نامه و هديه اي از سوي پادشاه فرانسه نداشت؛ بنابراين نتوانست با رجال طراز اول دربار ايران ديدار کند. وي به ايروان رفت و پس از مدتي زنداني شدن در زندان حاکم ايروان، آزاد شد و به تبريز رفت و درآنجا توانست ماري پتي را راضي کند که به فرانسه باز گردد؛ آنگاه با وجوددرخواست کنت دو فريول براي بازگشت به عثماني، در ايران ماند تا اعتبار نامه هاي لازم از فرانسه فرستاده شود. سرانجام، ميشل توانست در 1708 م/ 1120 ق به حضور شاه صفوي بار يابد، با آنکه وي هديه اي در خور همراه نداشت، شاه سلطان حسين از او به خوبي استقبال کرد و از وي دعوت شد تا در قصر سلطنتي ناهار بخورد، اين دعوتي بود که از سفيران ديگربه عمل نمي آمد. ميشل دوباره به حضور شاه برده شد و اين بار مهرباني با او به حدي بود که در خاطراتش نوشت، شاه صفوي تا اين حد با هيچ سفيري گفتگو نکرده است (لکهارت، ص390).
مذاکره ميشل با اعتماد الدوله آغاز شد، اما به زودي اختلاف عقيده پيدا کردند؛ زيرا فرانسويان فقط هدف هاي تجاري و مذهبي داشتند و ايرانيان در پي کمک گرفتن از فرانسه عليه اعراب مسقط بودند؛به همين دليل اعتماد الدوله در پاسخ به درخواست ميشل مبني بر معافيت از عوارض گمرکي با کمال صراحت گفت که اگر نمي خواهيد عوارض گمرکي بپردازيد؛ پس تعهد کنيد که از سواحل ما در مقابل دشمنان دفاع مي کنيد و ما هم انگليسي ها، هلندي ها و پرتغالي ها را اخراج و فقط با شما تجارت مي کنيم، اما ميشل عنوان کرد که صلاحيتش محدود به بستن قرارداد تجاري است (صدر، ص99-100).
ميشل پس از مذاکره هاي بسيار توانست با دولت ايران قراردادي در سي و يک ماده ببندد (1708/ 1120 ق). وي در اين معاهده حق قضاوت کنسولي و معافيت پنج ساله گمرکي را همراه امتياز آزادي تبليغ مذهبي به دست آورد؛ البته اين قرارداد از نظر تجاري به پاي قراردادهاي انگليسي ها و هلندي ها نمي رسيد و ميشل نيز خود اعتراف کرد که براي بستن عهدنامه و گرفتن امتياز در زمينه مسائل مذهبي لازم بود که درباره به دست آوردن امتيازهاي تجاري تا حد کوتاه بيايد (لکهارت، ص395).
مسئله مهم براي ايران در اين قرارداد اتحاد عليه اعراب مسقط بود که در قرارداد اشاره اي به آن نشد، اما ميشل به طور شفاهي قول هايي داد. دربار صفوي نيز گمان مي کرد با داير شدن تجارت فرانسه در ايران و سود بردن ايشان از خليج فارس، حاضر خواهند شد عليه اعراب مسقط بجنگند؛بنابراين شاه سلطان حسين بي درنگ عهدنامه را تصويب کرد،اما فرانسه تا سي سال بعد قرارداد را تصويب نکرد؛ زيرا کمپاني هندشرقي و بازرگانان مارسي مواد تجاري آن را نپذيرفته بودند و تجارت با ايران با همه اشتياق دربار فرانسه، براي بازرگانان فرانسوي جذابيتي نداشت و مدعي بودند که اين تجارت مي تواند به زيان مردم مارسي باشد (سيوري و ديگران، ص257) همچنين فرانسه در اين زمان درگير جنگ هاي جانشيني اسپانيا بود.
ادامه دارد...
/ج
کمپفر که خود شاهد حضور سفيران فرانسه در ايران بوده است،مي نويسد با وجود اينکه فرانسوي ها توانسته اند خود را از پرداخت عوارض گمرکي معاف کنند اما کشتي هاي آنها به ندرت به بندرهاي ايران وارد مي شود (همو، ص115). حتي شاه سليمان در نامه اي که براي لوئي چهاردهم فرستاد، خواهان بستن معاهده تجاري بود اما از اين نامه نيز نتيجه اي به دست نيامد.
شاه سليمان از اينکه پاي رقيب تازه اي به خليج فارس باز شود و به رقابت با انگليسي ها و هلندي ها بپردازد،استقبال مي کرد اما بي اعتنايي دولت فرانسه و کمپاني سبب شد که دولت صفوي تهديد کند که از فعاليت کمپاني در ايران جلوگيري خواهد کرد. رؤساي کمپاني به تکاپو افتادند و شخصي به نام ژوستن را به ايران فرستادند اما وي به اصفهان نرسيد و در شيراز در گذشت. هنگامي که خبر مرگ او به هند رسيد کمپاني، جواني به نام دوژونشر را به ايران فرستاد؛ از دوژونشر به خوبي استقبال شد، به گونه اي که سايکس مي نويسد:
سليمان در مدت سلطنت طولاني خود سفراي زيادي را به دربار خود پذيرفت که مجلل تر و عالي تر از همه سفير فرانسه بود (همو، ص307).
دربار ايران با وجود اين استقبال با شکوه، به دليل جوان بودن دوژونشر، مذاکره با وي را جدي نگرفت،اما دوژونشر با کمک رافائل دومان توانست فرماني به سود اتباع فرانسوي و بازرگاني آزاد آنها در ايران به دست آورد؛ همچنين متعهد شود که کشتي هاي فرانسوي مرتب و در تاريخ هاي معين با کالاهاي با ارزش به بندرعباس بيايند.
شاه سليمان نسبت به بازرگانان فرانسوي لطف خاصي ابراز مي کرد، سانسون ضمن تمجيد از لطف و مهرباني شاه ايران نسبت به مبلغان مذهبي و بازرگانان فرانسوي گزارش مي کند که رئيس کمپاني هندشرقي فرانسه به دليل اينک رئيس گمرک بندر، مبلغ شايان توجهي از پول او را توقيف کرده بود، به شاه متوسل شد. شاه و وزير با مهرباني رفتارکردند و دستور دادند که تمام پول را به او بازگردانند (همو، ص35).
با وجود امتيازهايي که دوژونشر به دست آورد، تجارت فرانسه در ايران رونقي نداشت؛ زيرا فرانسه به جنگ در اروپا مشغول بود و توان رقابت با کمپاني هاي هلندي و انگليسي را نداشت و همچنين مي کوشيد با چين، سيام و ديگر کشورهاي جنوب شرقي آسيا ارتباط برقرار کند و به ايران کمتر توجه مي کرد.
مسئله اعراق مسقط و کمک خواستن ايران از فرانسه
فرانسه در 1672م/ 1083 ق توانست هلند را شکست دهد و موقعيت خود را در هند مستحکم سازد، اما به موقعيت هلند در خليج فارس آسيب چنداني نرسيد؛ به گونه اي که وقتي يکي از کنسول هاي فرانسه به شاه ايران گفت که دولت فرانسه هلند را نابود کرده،شاه جواب داد چگونه اين سخن پذيرفتني است در حالي که از هر بيست کشتي که به هرمز وارد مي شود، نوزده کشتي هلندي و تنها يکي از آنها فرانسوي است (ولتر،ص112). همچنين جهانگردان خارجي درباره برتري تجارت هلند در نيمه دوم قرن هفدهم اتفاق نظر دارند، اما به هرحال فرانسويان پس از اين پيروزي تصميم گرفتند که روابط تجاري گسترده اي با ايران برقرار کنند؛ بنابراين در 1698 م دو شاتونوف،سفير فرانسه در قسطنطنيه، بازرگاني اهل مارسي را به نام جان بيون دوکانسويل به ايران فرستاد تا اطلاعات دقيقي از اوضاع تجاري ايران به دست آورد. اين مسئله نشان مي دهد که فرانسويان چقدر درباره تجارت با ايران مردد بودند و اطلاعات کاملي در اين زمينه نداشتند.
شاه سلطان حسين (1694-1722م /1106-1135ق) به سبب ياغي گري اعراب مسقط در خليج فارس و حمله آنها به سواحل ايران خواهان اتحاد با فرانسه بود. اين اعراب در خليج فارس وحشتي به وجود آورده بودند ودولت صفوي نمي توانست آنها را سرکوب کند و کمک خواستن از هلند، پرتغال و انگليس بي نتيجه بود.
اعتماد الدوله در 1699 م نامه اي به کشيش مارتين گودرو داد تا به مأموران فرانسوي در سورات بدهد و آنها نامه را به فرانسه بفرستند. مضمون اين نامه درباره برقراري روابط تجاري و تبادل سفير و مهم تر از آن اتحاد بر ضد اعراب چهاردهم رسيده است يا خير (لکهارت، ص381). شاه سلطان حسين وقتي از سرنوشت نامه اطلاعي نيافت، تصميم گرفت نامه ديگري بنويسد و هيئتي را به فرانسه بفرستد. وي در نامه اش باز هم خواست اتحاد عليه اعراب مسقط را تکرار کرد و وعده داد به محض اينکه عمان تسخير شود، امتيازها و معافيت هاي فرانسوي ها از همه اتباع کشورهاي اروپايي بيشتر شود (صدر، ص91). نمايندگان دوکمپاني هلندي و انگليسي به ميرزا احمد، حاکم استرآباد،که مأمور سفارت به فرانسه شده بود،رشوه دادند تا از رفتن به فرانسه چشم پوشي کند و پيوسته يادآوري مي کردند که لوئي چهاردهم براي عرض تبريک بر تخت نخستين شاه، سفيري نفرستاده است و بدين ترتيب اين سفارت منتفي شد.
از سويي ديگر، فرانسويان 1703 م تصميم داشتند که سفيري به ايران بفرستند؛ آنها حتي فهرستي از کالاهاي صادراتي و وارداتي تهيه کرده بودند اما دربار فرانسه در برگزيدن ژان باتيست فابر به رياست هيئت فرانسوي اشتباه کرد. فابر در جواني به عثماني رفته بود و در آنجا تجارت مي کرد و بزرگان دربار فرانسه گمان مي کردند وي اطلاعات کاملي از شرق دارد؛ در حالي که فابر شايستگي نداشت و حتي بسيار بدهکار بود (لکهارت، ص381). کنت دو فريول،سفير فرانسه در عثماني، که يکي از منشيان خود را به نام پير ويکتور ميشل براي اين سفارت پيشنهاد کرده بود و فابر را نيز مي شناخت از اين انتصاب عصباني شد.
فابر که براي مخارج سفر خود پولي نداشت از معشوقه اش ماري کلود پتي (Marie Claude Petit) مبلغي قرض گرفت و ماري پتي نيز در لباس مردانه با هيئت رهسپارايران شد. فابر و همراهانش پس از گرفتاري هاي بسيار در عثماني خود را به ايروان رساندند و محمدخان، حاکم ايروان، از آنها استقبال کرد. شرح ماجراهاي سفر اين هيئت مفصل است، مختصر اينکه فابر از محمدخان تقاضاي مقرري گزافي داشت و ماري پتي توانست دل محمدخان را بربايد؛ بنابراين هنگامي که فابر به دليل رفتن به شکار در گذشت، خان متهم شد که به سبب علاقه به ماري پتي، فابر را کشته است. کنت دو فريول که منتظر چنين فرصتي بود، ميشل را به ايران فرستاد تا رياست هيئت را برعهده گيرد، اما ماري پتي توانست با کمک محمدخان به اصفهان بيابد و به نزد شاه سلطان حسين بار يابد (نوائي، 1363، ص31).
چندي بعد ميشل توانست خود را به اصفهان برساند، اما اعتبار نامه و هديه اي از سوي پادشاه فرانسه نداشت؛ بنابراين نتوانست با رجال طراز اول دربار ايران ديدار کند. وي به ايروان رفت و پس از مدتي زنداني شدن در زندان حاکم ايروان، آزاد شد و به تبريز رفت و درآنجا توانست ماري پتي را راضي کند که به فرانسه باز گردد؛ آنگاه با وجوددرخواست کنت دو فريول براي بازگشت به عثماني، در ايران ماند تا اعتبار نامه هاي لازم از فرانسه فرستاده شود. سرانجام، ميشل توانست در 1708 م/ 1120 ق به حضور شاه صفوي بار يابد، با آنکه وي هديه اي در خور همراه نداشت، شاه سلطان حسين از او به خوبي استقبال کرد و از وي دعوت شد تا در قصر سلطنتي ناهار بخورد، اين دعوتي بود که از سفيران ديگربه عمل نمي آمد. ميشل دوباره به حضور شاه برده شد و اين بار مهرباني با او به حدي بود که در خاطراتش نوشت، شاه صفوي تا اين حد با هيچ سفيري گفتگو نکرده است (لکهارت، ص390).
مذاکره ميشل با اعتماد الدوله آغاز شد، اما به زودي اختلاف عقيده پيدا کردند؛ زيرا فرانسويان فقط هدف هاي تجاري و مذهبي داشتند و ايرانيان در پي کمک گرفتن از فرانسه عليه اعراب مسقط بودند؛به همين دليل اعتماد الدوله در پاسخ به درخواست ميشل مبني بر معافيت از عوارض گمرکي با کمال صراحت گفت که اگر نمي خواهيد عوارض گمرکي بپردازيد؛ پس تعهد کنيد که از سواحل ما در مقابل دشمنان دفاع مي کنيد و ما هم انگليسي ها، هلندي ها و پرتغالي ها را اخراج و فقط با شما تجارت مي کنيم، اما ميشل عنوان کرد که صلاحيتش محدود به بستن قرارداد تجاري است (صدر، ص99-100).
ميشل پس از مذاکره هاي بسيار توانست با دولت ايران قراردادي در سي و يک ماده ببندد (1708/ 1120 ق). وي در اين معاهده حق قضاوت کنسولي و معافيت پنج ساله گمرکي را همراه امتياز آزادي تبليغ مذهبي به دست آورد؛ البته اين قرارداد از نظر تجاري به پاي قراردادهاي انگليسي ها و هلندي ها نمي رسيد و ميشل نيز خود اعتراف کرد که براي بستن عهدنامه و گرفتن امتياز در زمينه مسائل مذهبي لازم بود که درباره به دست آوردن امتيازهاي تجاري تا حد کوتاه بيايد (لکهارت، ص395).
مسئله مهم براي ايران در اين قرارداد اتحاد عليه اعراب مسقط بود که در قرارداد اشاره اي به آن نشد، اما ميشل به طور شفاهي قول هايي داد. دربار صفوي نيز گمان مي کرد با داير شدن تجارت فرانسه در ايران و سود بردن ايشان از خليج فارس، حاضر خواهند شد عليه اعراب مسقط بجنگند؛بنابراين شاه سلطان حسين بي درنگ عهدنامه را تصويب کرد،اما فرانسه تا سي سال بعد قرارداد را تصويب نکرد؛ زيرا کمپاني هندشرقي و بازرگانان مارسي مواد تجاري آن را نپذيرفته بودند و تجارت با ايران با همه اشتياق دربار فرانسه، براي بازرگانان فرانسوي جذابيتي نداشت و مدعي بودند که اين تجارت مي تواند به زيان مردم مارسي باشد (سيوري و ديگران، ص257) همچنين فرانسه در اين زمان درگير جنگ هاي جانشيني اسپانيا بود.
پی نوشت ها :
* استاديار گروه تاريخ دانشگاه اصفهان
** دانشجوي دکتري تاريخ ايران اسلامي دانشگاه اصفهان
ادامه دارد...
/ج
