جنگ های دوم ایران و روس ( 2)

در ژوئیه 1723 سربازان روسی به فرماندهی سرهنگ شیپوف با چند کشتی وارد بندر انزلی شدند و رشت و دیگر نقاط مهم گیلان را اشغال کردند. یک سپاه روسی دیگر به فرماندهی سرگرد مانوشکین نیز باکو را گرفت و بدین سان بخش بزرگی از ایالات شمالی ایران دست روسها افتاد. از سوی دیگر، ترکان عثمانی فرصت را غنیمت شمردند و به این بهانه که گروهی سنی مذهب در شیروان به دست ماموران دولت ایران کشته شده اند، آماده حمله به دولت ایران شدند.شیخ الاسلام استانبول فتوا داد که همه مومنان مسلمان مکلفند شیعیان رافضی را نابود کنند و عثمانیها با این اندیشه که اگر در تخسیر ایران بر روسها پیشدستی کنند راه پیشرفت روسیه به سوی جنوب را خواهند بست،در ژوئن1723 به شاه تهماسب اعلام جنگ وبه آسانی شماخی و تفلیس را اشغال کردند.
اما در 9نوامبر 1796 مرگ کاترین دوم تزارین نیرومند روسیه و اجرا کننده وصیتنامه پتر کبیر با مرگ کاترین طوفان سهمگین که موجودیت ایران را تهدید می کرد، ناگهان از میان رفت.
پل اول تزار روسیه(1801-1796) بی درنگ پس از نشستن بر تخت دستور داد ارتش روسیه از همه سرزمینهای ایرانی و حتی گرجستان پس نشیند.آقا محمد خان با بهره گیری از فرصت در مارس 1797 بار دیگر به گرجستان لشکر کشید و توانست دژشسشه را در قراباغ بگیرد، ولی هنگامی که خود را آماده حمله نهایی به تفلیس می کرد، قربانی توطئه گماشتگان خود شد و شب18مه1797 به قتل رسید. با مرگ کاترین و کشته شدن آقا محمد خان که در فاصله شش ماه روی داد، جنگهای بزرگ ایران و روسیه برای شش سال به تعویق افتاد.

حکومت فتحعلیشاه
 

وقتی آغا محمد خان همچون نادر شاه به وسیله خدمه اش در اردوگاه کشته شد و برادران و دیگر مدعیان سلطنت در حالی که جسد او را رها کرده بودند به زور آزمایی در جهت کسب قدرت برخاستند و بالاخره ولیعهد اول" باباخان" با نام فتحعلی شاه که برادر زاده شاه مقتول و والی شیراز بود با کمک حاجی ابراهیم خان کلانتر که مقام صدرات داشت وارد تهران شد و در20 صفر1212 ه.ق به سلطنت رسید.
قلمرو فتحعلی شاه در این زمان وسعت بسیار داشت از قفقاز و ترکستان تا خلیج فارس و از عراق تا مرزهای هندوستان بود.
در این دوران عباس میرزا چهارمین فرزند فتحعلی شاه در زمان پدر، ولیعهد و فرمانروای آذربایجان بود و آرزویش این بود که قشون ایران را به شکل ممالک اروپا درآورد در این راه اول از روسها کمک خواست بعد متوجه فرانسوی ها و سپس به سمت انگلیسی ها رفت در جنگ ایران روس فرماندهی قوا با او بود.
عباس ميرزا در يك تحليل كلي، آدم لايق و شجاعي بود. افراد لايق و كارآمدي در دستگاه او پرورش يافتند؛ و در او نوعي شوق به اصلاحات و نوگرايي، به ويژه در زمينه نظامي وجود داشت. البته نقاط ضعفي هم بر او وارد است كه اهم آنها عبارتند از:
1- از مستشاران انگليس بسيار استفاده مي كرد، كه خيانت آنها بعداً معلوم شد.
2- در قرارداد تركمنچاي قيد كرد كه روس ها از ولايتعهدي او و اولاد او حمايت كنند، اقدامي كه امكان دخالت خارجي را در سياست داخلي ايران فراهم آورد و در شأن يك دولتمرد سياستمدار ايراني نبود.
3- در اعزام محصل به خارج كه در سال هاي 1226 و 1230 قمري و سنوات بعد صورت گرفت، دقت لازم را مبذول نداشت و با اعزام آنان به انگلستان، آن هم تحت نظارت نمايندگان انگليس، اشتباه بزرگي مرتكب شد.
البته همان طور كه ذكر شد، كارنامه عباس ميرزا بر خلاف اكثر قاجاريه، مثبت ارزيابي مي شود و خدمات وي در طي دو جنگ با روس ها ارزنده است. اين مطلب با توجه به احترامي كه علماي بزرگ آن عصر براي او قائل بوده اند هم قابل درك است. مؤيد آن هم رسائل يا كتاب هاي فقهي در باب جهاديه است كه به نام وي تنظيم مي كردند و مي نوشتند.
عباس ميرزا در سال 1249هجری قمری از دنيا رفت و فتحعلي شاه هم در سال 1250 هجری قمری درگذشت.

علت جنگ‌های ایران و روسیه
 

رابطه ایران با روسیه در دوره قاجار خصوصاً در زمان زمامداری فتحعلی‌شاه خصمانه و حالت درگیری همیشگی داشت. هدف اصلی روسیه دسترسی به دریای آزاد بود، علت دیگر دست اندازی روس‌ها به خاک قفقاز بود که ساکنان آن خواستار خود مختاری بودند و همچنین قفقاز مرکزی و جنوبی که جزیی از خاک ایران محسوب می‌‌شد و ساکنان آن هواخواه ایران بودند. از طرف دیگر مردم مناطق قفقاز شرقی یعنی گنجه، شیروان، تالش، باکو علاوه بر مسلمان بودن، طرفدار ایران بودند و این موجب نارضایتی روس‌ها می‌‌شد. گرجستان نیز یکی از علل اساسی اختلاف بین ایران و روسیه بود. گرجستان ناحیه حاصل‌خیز سبز و خرمی است که در دامنه کوه‌های قفقاز و در سواحل شرقی دریای سیاه واقع شده است. از نخستین روزهای تاریخ ایران نام مردم گرجی در اسناد تاریخی ایرانی آمده است. گرجستان در زمان آقامحمدخان به تصرف ایران درآمده بود. پس از ملحق شدن گرجستان به روسیه فتحعلی شاه در بازگرداندن آن تلاش‌های بسیاری کرد.

دوره اول جنگ‌های ایران و روسیه: (۱۲۲۸- ۱۲۱۸ ه. ق)
 

به سال ۱۲۱۵ ه. ق گئورگی حاکم گرجستان رسماً تحت الحمایگی روس‌ها را پذیرفت. برادر گئورگی، الکساندر چون مخالف الحاق گرجستان به روسیه بود به دربار ایران پناهنده شد. تزار روس این امر را بهانه قرار داده فرمانده خود پاول سیسیانف را مامور تصرف قفقاز کرد. سیسیاتف به تفلیس حمله کرد و آن شهر را تصرف کرد. در این زمان گئورگی خان مرد و یکی از فرزندان او تهمورث به دربار ایران پناهنده شد و شاه ایران را به جنگ با روس‌ها تشویق کرد. فتحعلی‌شاه که از الحاق گرجستان به روسیه ناراحت بود پناهنده شدن شاهزادگان گرجستانی به دربار ایران را بهانه کرد و فرمان حمله به گرجستان را صادر کرد. علت اساسی جنگ هم تمایل هر دو دولت ایران و عثمانی مبنی بر به تصرف درآوردن گرجستان بود.
گنجه به سال ۱۲۱۸ ه. ق توسط سردار روسیه ژنرال پاول سیسیانف تصرف شد. به رغم دفاع مردانه حاکم ایرانی گنجه (جوادخان قاجار)، خیانت ارامنه و مایوس شدن حکام قره باغ و ایروان از فتحعلی شاه سبب شد خانات ایروان به تصرف نیروهای روسیه درآیند. با تصرف این شهرها نیروهای روسیه تا حدود ارس پیشروی کردند. به محض اطلاع فتحعلی شاه از تسخیر گنجه و تسلیم ایروان و قره باغ سپاهی به فرماندهی عباس میرزا نایب‌السلطنه که از همه برادران خود لایق تر بود فرستاد.

جنگ اچمازین (۱۲۱۹ ه. ق)
 

عباس میرزا پس از مرتب کردن سپاه خود در آذربایجان برای سرکوب محمدخان قاجار که حکمرانی ایروان را به عهده داشت و تسلیم روس‌ها شده بود به آن شهر لشکر کشید. سیسیانف فرمانده روسی برای کمک به حاکم ایروان به حوالی اچمازین مرکز خلیفه ارامنه ایروان شتافت. فرمانده روسیه سه روز سپاه عباس میرزا را گلوله باران کرد چون از عهده آن‌ها برنیامد از ادامه جنگ به صورت مستقیم خودداری کرد. در این بین محمدخان چون ضعف و ناتوانی فرمانده روسیه را از جنگ با عباس میرزا دید از عباس میرزا ولیعهد ایران تقاضای عفو و بخشش کرد. سیسیانف به صورت غافلگیرانه خواستار آن شد که بر سپاه ایران شورش کند و در صبح ششم ربیع الثانی ۱۲۱۹ در اچمازین برادر وی عباس میرزا ناگهان حمله برد و لشکریان ایران را از آن نقطه پراکنده کرد اما چون نیروی کمکی که از جانب فتحعلی شاه برای عباس میرزا فرستاده شده بود سیسیانف ژنرال روسی را شکست دادند و او ناچار عقب نشینی کرد و این جنگ به پیروزی ایران منتهی شد حکمرانی ایروان همچنان در اختیار محمدخان قرار گرفت و حکمرانی نخجوان با حکم فتحعلی شاه به کلبعلی خان سپرده شد.

جنگ سال‌های ۱۲۲۲-۱۲۲۰ و قتل سیسیانف
 

پس از پیروزی سپاه ایران در اچمازین فرمانده روس درصدد برآمد به سواحل گیلان لشکرکشی و سپس تهران را تسخیر کند و دولت ایران را تحت‌الحمایه روسیه کند. در این زمان حکمرانان شوشی و قره باغ تسلیم روسیه شدند. قتل ژنرال پاول سیسیانف فرمانده کل ارتش روسیه در این جنگ‌ها در ماه ذی الحجه ۱۲۲۰ قمری با خدعه حسینقلی خان و ابراهیم خان صورت گرفت و سرش را با فرستاده مخصوص چاپاری به تهران آوردند. ارتش وی هم چاره‌ای جز آن نداشت که به پایگاه خود برگردد. علت تسلیم شدن حاکمان شوشی، قره باغ و گنجه به سپاه روسیه خیانت جمعی از ارامنه ساکن در این شهرها بود. عدم مساعدت و همکاری‌ها و هماهنگی‌های اداری و حقوق دیوانی ارامنه توسط دولت ایران نیز از علل برگشتن ایشان از ایران بود. پس از این واقعه فتحعلی شاه به فرمانده خود دستور مقابله با نیروهای روسیه و تنبیه حاکمان قره باغ و شوشی را صادر کرد. مقارن رسیدن سپاه ایران به ساحل رود ارس نیروهای روسیه به عزم تسخیر گیلان راهی شدند. فرمانده روسیه در تسخیر گیلان به علت رو به رو شدن با مشکلات و تلفات و خسارت‌های زیاد ناموفق ماند.
نبود بندر و لنگرهای خوب در گیلان باعث شد کشتی‌های بزرگ روسیه نتوانند تا ساحل پیشروی کنند و نیروی خود را در بندر انزلی پیاده کنند. ایستادگی مردم گیلان نسبت به ارتش روسیه و نبود علوفه، آذوقه و لوازم لشکری برای سپاه روسیه باعث شد روسیه نتواند به موفقیت دست پیدا کند.

جنگ اصلاندوز (۱۲۲۸ ه. ق)
 

با قتل سیسیانف، فرماندهی سپاه روسیه به عهده گودوویچ افتاد (این دوران هم‌زمان است با فعالیت‌های ژنرال گاردان در تقویت نظامی ایران). گودوویچ در سال ۱۲۲۳ ه. ق به صورت غافل‌گیرانه به ایروان حمله برد. اما شکست خورد و برگشت. عباس میرزا برای تنبیه سپاه روسیه از تبریز به نخجوان رهسپار شد و طی چند نبرد در اطراف شهر ایروان و دریاچه گوگچه سپاهیان روس را مغلوب کرد. در سال ۱۲۲۵ه.ق. حسین خان قاجار حاکم ایروان علیه روس‌ها شورش کرد و جمع زیادی از روس‌ها را به اسیری گرفت و عازم تهران کرد. این روزها (۱۲۲۶- ۱۲۲۵ه.ق) مقارن با خروج گاردان از ایران و ورود هیات نظامی انگلیسی به ایران است.
در این زمان روس‌ها خواستار صلح با ایران شدند که شرطشان این بود که مکان‌های متصرفه در تصرف آن‌ها بماند و نیز ایران به آن‌ها اجازه عبور از داخل کشور برای حمله به عثمانی را بدهد که دولت ایران این تقاضا را نپذیرفت. پس از ورود سر گور اوزلی به علت رابطه دوستی که میان انگلیس و روسیه ایجاد شده بود در پی آن شد که بین ایران و روسیه، صلح برقرار کند و خواستار آن بود که افسران انگلیسی که در سپاه ایران بودند از جنگ با روسیه دست بردارند. عباس میرزا چون اصرار داشت جنگ ادامه یابد، جنگ ادامه یافت و سپاه ایران در محل اصلاندوز کنار رود ارس مقیم شدند. در این هنگام روس‌ها غافلگیرانه به اردوی ایران حمله کردند. اگرچه سپاه ایران مقاومت زیادی نشان دادند اما به علت اختلافاتی که بین سپاه ایران پیش آمد، نیروهای ایرانی مجبور به عقب نشینی به سمت تبریز شدند. فرمانده سپاه روسیه پس از فتح اصلاندوز، آذربایجان را از هر دو طرف مورد تهدید قرار داد. در این زمان ترکمانان خراسان شورش کردند. شاه ایران که درصدد آماده کردن سپاهی برای سرکوب نیروهای روسی بود به علت اوضاع ناآرام در چند جبهه تقاضای صلح کرد.

عهدنامه گلستان
 

شکست ایران در جنگ اصلاندوز و شورش‌های محلی، فتحعلی شاه را مجبور به صلح با روس‌ها کرد. میرزا ابوالحسن ایلچی به عنوان نماینده و سر گور اوزلی نیز به عنوان واسطه از تهران عازم روسیه شدند. دولت روسیه نیز چون در این زمان سخت گرفتار درگیری و کشمکش با ناپلئون بناپارت بود از رسیدن سفیر روسیه و تقاضای صلح استقبال کرد. قرارداد صلح در قریه گلستان از محال قره باغ منعقد شد. این عهدنامه به وساطت سر گوراوزلی، نماینده روس یرملوف و نماینده تهران میرزا ابوالحسن خان ایلچی به تاریخ ۲۹ شوال (۱۲۲۸ه.ق) در یازده فصل امضا شد.
عهدنامه گلستان سبب شد که روس‌ها که در بدترین شرایط در جنگ با فرانسه بودند، از گرفتاری‌های ایران آسوده شده و سرزمین‌های جدیدی به متصرفات خود اضافه کنند. عهدنامه گلستان سبب شد مرزهای ایران تغییر کند و تمام نواحی شمال رود ارس از دست ایران خارج شود.
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سايت :mashhadizadeh