ديدگاه حكما، قدما و عرفاي اسلامي در مورد آب

مقدمه
 

نسخة شفاي امراض، حمد و سپاس شافي حقيقي است كه به قدرت كاملة خود هر دردي را دوايي و به هر دوايي، شفايي آفريد. آفريدگاري كه دموي مزاجان به حلاوت شوق وصالش در جوش و صفراوي طبعان از مرارت رنج فراقش در خروش و بلغميان از قيل و قال كنه ذاتش در سكوت و سودازدگان در اشتياق جمال باكمالش مبهوت.
پرواضح است كه هرگاه بخواهيم بنايي را مرمّت كنيم ابتدا بايد اجزاي تشكيل‌دهندة آن را خوب بشناسيم تا بتوانيم متخصصين آگاه و مهندسان حاذق را جهت رفع عيوب مطروحه، كنار يكديگر گرد آوريم؛ براي مثال بايد بدانيم كه آيا اين بنا از چوب، ساروج، خشت و آهن يا مجموعه‌اي از اينها ساخته شده تا راه‌هاي ترميم معايب آن فراهم شود.
سؤال اينجاست: اگر چنين دقتي براي جامدات مورد نياز است، مداقّه در درمان اشرف مخلوقات (انسان) از چه درجة اهميّتي برخوردار است؟ انساني كه پروردگار عالميان به واسطة آفرينش او، خود را احسن الخالقين خواند: «فتبارك الله أحسن الخالقين»، آيا نبايد طبيبي كه به امر خطير و مقدّس طبابت امراض اين موجود پيچيده و اين عالم اكبر مشغول است از مواد اصلي سازندة آن مطّلع باشد؟
در مورد ساختار جهان هستي و انسان، در طول تاريخ بسيار سخن رفته است و دانشمندان نظريه‌هاي متفاوتي بيان نموده‌اند. بيان ارتباط دو ساختار انسان و عالم هستي و راز خلقت متشابه آنها، تبلور قدرت لايزال الهي را به نمايش مي‌گذارد. از ديدگاه حكما و عرفاي اسلامي، همه اجزاي هستي در وجود انسان وجود دارد و سه عالم حس و خيال و عقل همان‌گونه كه در هستي وجود دارد، در جسم و روح انسان نيز هست. از همين روست كه معرفت ـ چه از طريق معرفت آفاق و چه از طريق معرفت انفس ـ انسان را به سرمنزل مقصود رهنمون مي‌شود. كرة زمين و جسم آدمي هر دو از سه ركن اصلي تشكيل شده است: آب، روغن و نمك. مقصود از آب همان مائيت جاري، مقصود از نمك همان غلظت و سفتي و خشكي سنگين است و مقصود از روغن رطوبت لزج‌گونه و چسبنده بين حالت رقيق و حالت غليظ است. تمام اجزا و اخلاط بدن انسان از تركيب‌هاي متفاوتي از اين سه ركن اساسي تشكيل شده است.
آب به دليل شفاف بودن و رنگ‌پذير بودن، آيينه‌اي است كه نمايانگر روح است و از آن حكايت مي‌كند تا جايي كه اسم روح بر آب غلبه كرده و بدان «روح» نيز گفته‌اند. روغن به خاطر حالت بينابين‌اش (بين رقيق و غليظ) آيينة نفس گرديده است و از او حكايت مي‌كند تا جايي كه اسم نفس بر آن غلبه يافته و به روغن «نفس» نيز گفته‌اند. نمك به خاطر خشكي، غلظت و خشونتي كه دارد حجاب روح و نفس شده؛ يعني آب و روغن را در خود مخفي مي‌كند و چيزي از آنها را نمي‌نماياند، لذا «جسد» نيز نام گرفته است.

آب
 

آب، اساسي‌ترين جزء تشكيل‌دهندة تركيب سلولي است. بيشترين حجم بدن انسان، حيوان و گياه را آب تشكيل داده است. حدود دو سوم حجم بدن انسان، آب است و شبيه‌ترين تركيب مولكولي موجود در طبيعت به بافت‌هاي بدن انسان است. سه چهارم وسعت كرة زمين از آب تشكيل شده و اين مقدار 4/1 ميليارد كيلومتر مربع است كه فقط 36 ميليون كيلومتر مربع يعني 6/2 درصد آن آب شيرين و از اين مقدار 77 درصد در كلاهك‌هاي يخي قطبي، كوه‌هاي شناور يخي و يخچال‌هاي طبيعي، ذخيره شده و تنها 23 درصد اختيار ماست كه از اين مقدار 90 درصد آب‌هاي زيرزميني است و بقيه هم در رودخانه‌ها و درياچه‌ها و در گياهان و بدن حيوانات و در جو است.1
در قرآن كريم با تعبيرهاي مختلف بيش از پنجاه بار از آب ياد شده است، به عنوان ماده‌اي پاك و پاك‌كننده و منشأ حيات. در تفسير طبرسي، رزق به باران تفسير گشته كه روزي موجودات است و يكي از اثرات گناهان، كمبود باران ذكر شده است.2
طبيعت آب، سرد و تر (زمستاني) است و به دليل تماس با حرارت (آتش) يا به سبب گرمي هوا، گرماي عرضي پيدا مي‌كند، بدون آنكه چيزي را با آن ممزوج كنند. همچنين به سبب سردي هوا، سردي عرضي پيدا مي‌كند بدون آنكه چيز سردي را با آن مخلوط كنند يا طبيعت آن عوض شود.3
اميرالمؤمنين(ع) آب را سرور همة نوشيدني‌ها، چه در دنيا و چه در آخرت مي‌دانند.

انواع آب‌ها:
 

آب‌ها، انواع مختلفي دارند كه عبارتند از:

1.آب باران:
 

برترين آب، آب باران بوده كه نسبت به آب‌هاي ديگر خالص‌تر و لطيف‌تر و گواراتر است ولي به خاطر همين خالص و لطيف بودنش خيلي سريع بدبو و فاسد مي‌شود؛ چرا كه آب خالص و لطيف اثرپذيري‌اش زياد است. اگر آب باران جوشانده شود ديرتر فاسد مي‌شود. بهترين نوع آب باران آن است كه آهسته و كم‌كم ببارد. از نظر شيخ‌الرئيس ابوعلي سينا فردي كه دچار اسهال است بايد آب آشاميدني‌اش آب باران باشد.
آب تقطير شده از لحاظ كيفيت، شبيه آب باران است؛ هم آب مقطّر حاصل از دستگاه قوع و انبيق4 و هم آب مقطّر ناشي از ترشح ديوارة كوزه، خم و ظروف متخلخل المسام (داراي روزنه‌هاي ريز و با فاصله)

2.آب چشمه:
 

بعد از آب باران، بهترين آب از جهت لطافت، آب چشمه‌هاي جاري و عميق است كه شيرين، صاف، شفاف و خوش‌طعم و بو باشد كه خاك زمين آن خالص و پاك و مخلوط با سنگ‌ريزه‌هاي سرخ يا پر سنگ باشد و با شدت بجوشد. همچنين هر چشمه‌اي كه آب آن از مكان بلندي مانند بالاي كوه يا دامنةآن به پايين جريان يابد و اوصاف مذكور را داشته باشد، از بهترين آب‌هاست.

3. رودهاي جاري:
 

بعد از آب چشمه، آب رودهاي جاري از بهترين آب‌ها مي‌باشد كه منبع آنها مرتع و خاك بستر آنها پاك و پوشيده از سنگ‌ريزة سرخ رنگ باشد، داراي جريان سريع بوده و جهت حركت رودها از مغرب و جنوب به سمت مشرق و شمال باشد. گفته شده كه همة صفات مذكور در آب رود نيل وجود دارد.

4. آبگيرها و تالاب‌هاي وسيع:
 

بعد از آب‌هاي مذكور، آب آبگيرها و تالاب‌هاي وسيع و عميق است كه خاك آنها پاك و پاكيزه باشد، آبشان صاف، شيرين و گوارا بوده و سطح فوقاني و روي آب شفاف و آشكار باشد، اطراف آبگيرها و تالاب‌هاي خالي از درختان و گياهان بوده و باد شمال و شرق بر آنها بوزد و سبب تموج و تحرك آنها گردد.

5. آب برف و يخ و تگرگ:
 

آب ناشي از ذوب شدن يخ و برف و تگرگ براي اعصاب و دستگاه تنفس و ديگر احشا مضر است. مدت مكث اين آب در اعضا و جوارح بيشتر از آب معمولي است و باعث ضعف و سستي در اعضا مي‌گردد. البته آب برف را مي‌توان در برخي افراد تجويز كرد؛ چرا كه باعث تر و تازگي پوست مي‌شود.

6. آب چاه و قنات:
 

از آب رودها و آبگيرهاي وسيع و پاك سنگين‌تر مي‌باشد. بهترين آنها آب چاه‌هاي وسيع و عميق است كه داراي آب فراوان باشند. مجراي آنها از سمت شمال يا مغرب بوده و دائماً از آنها آب كشيده شود.
بهترين آب قنات، آب قنواتي است كه سرچشمة آنها در مكان بلند و مرتفع قرار داشته و داراي آب فراوان، شيرين، صاف، سبك و داراي جريان تند و سريع باشند.
آب هر چاه يا قناتي كه صفات فوق را نداشته، طعم و بوي آن تغيير كرده باشد يا اينكه مدتي محتقن، محبوس، ساكن يا مدت زيادي بدون استفاده توقف داشته باشد توليد بيماري‌هاي زيادي مي‌كند.5

7.آب دريا:
 

اين آب كه شور، تلخ و زعاق بوده آشاميدن آن بسيار زيان‌آور است. شنا كردن در آن براي رفع سوزش، درمان نيش حشرات زهردار، اكثر بيماري‌هاي ناشي از غلبة سردي به بدن (روماتيسم، فراموشي و...) و استسقاء مفيد است.6

بهترين آب براي نوشيدن
 

مناسب‌ترين آب‌ها جهت نوشيدن، آب نيم‌گرم (آب جوشيده‌اي كه دماي آن معتدل شده) است. گرماي آن طوري باشد كه لذيذ و مناسب طبع باشد مخصوصاً اگر با نبات يا عسل مخلوط شود بسيار مفيد است. اگر آب نيم‌گرم را با آب سرد مخلوط كنند براي بيماران صرعي و همچنين جهت ورم حلق و سينه و ملاژه بسيار مفيد است. آشاميدن مقدار كمي آب نيم‌گرم به صورت ناشتا، مري و ناي را پاك كرده و شستشو دهندة معده از اخلاط چسبندة غليظ است.
آب سرد معتدل براي افراد سالم بسيار مناسب، اشتهاآور، هضم‌كنندة غذا، محكم‌كنندة پرزهاي معده است، ولي حتماً بايد توجّه كرد كه سرد كردن آب جوشيده نبايد با يخ و برف و تگرگ باشد يعني يخ، تگرگ يا برف مستقيماً با آب تماس نداشته باشد؛ چرا كه جمع بين آب سبك و لطيف با آب سنگين و غليظ باعث نفخ و ايجاد قرقره و سنگيني و كندي هضم و كندي خروج از معده مي‌شود. از مخلوط كردن آب‌هاي مختلف مثل آب چاه و قنات و رود و باران و با هم نيز بايد خودداري كرد زيرا هر يك خاصيت و خصوصيت مختلف داشته و كيفيت برودت و سرماي هر يك از آنها متفاوت است.
آب بسيار گرم، محلّ نفخ و بادهاست و براي بيماري ماليخوليا، سردرد، زخم‌هاي چركين ناي و ريه، شست‌وشوي معده و رفع تشنگي افراد سودايي و بلغم شور مفيد است و باعث روان ساختن ترشحات بدن مي‌شود. ولي مداومت در نوشيدن آن باعث سست شدن معده و لاغري بدن مي‌شود. در كل هرچه مزاج گرم‌تر باشد مانند دموي و صفراوي مزاجان، به همان نسبت، آب سرد مناسب‌تر است و هر اندازه كه رطوبت و سردي مزاج بيشتر باشد. آب گرم‌تر مناسبت، البته تحمل دموي مزاجان به آب سرد نسبت به صفراوي مزاجان بيشتر است چون كه صفراوي مزاجان اكثراً ضعيف البدن و لاغرند و اعصاب آنها به سرعت از آب سرد متأثر مي‌شود.
آنچه موافق طبيعت انسان سالم و باصحت است آبي است كه سرماي آن معتدل باشد و آب گرم و نيمه‌گرم بيشتر صورت درماني دارد و خوردن آب گرم از روي عادت و براي حفظ صحت مناسب نيست.
و اساسي‌ترين نكته اينكه: تمام آب‌ها بايد قبل از نوشيدن، جوشانده شوند و سپس دماي آب كم شود چون آب جوشيده، سبك شده و هضم آن و عبورش از معده سريع خواهد بود. 7

نكات مهم در زمان نوشيدن آب
 

هنگام نوشيدن آب به نكات زير دقت كنيد:
1. تا زمان احساس تشنگي واقعي و احتياج به آب (عطش صادق) آب ننوشيد. عطش صادق در زمان هضم غذا، رقيق نمودن غذا و رساندن آب به ساير اعضاء، جايگزين كردن براي رطوبت‌هاي از دست رفته، رفع يبوست و از بين بردن حرارت بيش از حدّ بدن و تعديل آن ايجاد مي‌شود. در غير اين صورت عطش كاذب است كه الآن را با آب سرد نمي‌توان فرد نشاند و براي رفع آن، آب گرم همراه با عسل بسيار مفيد است. استنشاق هواي سرد، مزه مزه كردن آب خنك و گرداندن آب در دهان و گلو براي رفع عطش كاذب مناسب است.
2. آب را يك نفس و با سرعت بالا نبايد نوشيد. حدّاقل در سه جرعه بايد آب را بنوشيد.
3. هرگز در حين غذا خوردن آب ننوشيد، مخصوصاً در مورد غذاهاي چرب و خورشتي و آبكي. 2. ساعت قبل و يك تا دو ساعت بعد از خوردن غذا نوشيدن آب بلامانع است.
ـ توجه: اگر كسي با خوردن آب سرد قبل از غذا اشتها پيدا مي‌كند حكايت از كبد و معدة داغ دارد كه اين افراد نوشيدن آب قبل از غذا برايشان مفيد است كه البته بايد آب را كم‌كم و جرعه جرعه بنوشند و حتماً آب نيز جوشيدة سرد شده باشد.
هنگامي كه لقمه در حفرة دهان قرار گرفته و جويده مي‌شود اطلاعات موادّ تشكيل دهندة غذ توسط پرزهايچشايي و بافت زبان، شناسايي شده (در واقع زبان مانند اسكنر عمل مي‌كند) و به مغز مخابره مي‌شود و مغز با آناليز اين اطلاعات، دستور ساخت يا آزادسازي مواد بيولوژيكي لازم براي هضم و جذب غذا را به اعضاي مختلف بدن مي‌فرستد. آب خوردن در ميان غذا باعث پاك شدن اين اطلاعات از صفحة زبان شده و ارتباط زبان با مغز قطع مي‌شود. خوب جويدن غذا نيز به اين فرايند مهم كمك مي‌كند؛ چون زمان و شرايطي مناسب بريا شناسايي مواد غذايي توسط زبان و ارسال آن به مغز ايجاد مي‌شود. دفعات جويدن غذا 32 تا 48 بار توصيه شده است.
4. وقتي كه ناشتا هستيد هرگز آب، مخصوصاً آب سرد ننوشيد؛ زيرا در آن هنگام معده خالي است و آب بدون توقف در معده با همان برودتي كه دارد جذب شده و به اعضاي رئيسة بدن مي‌رسد و مي‌تواند موجب ضعف و سستي، استسقا و حتي مرگ دفعي شود. بهترين غذا براي حالت ناشتا مثل صبحانه و افطار، غذاهاي آبكي مثل حليم، آش، آب‌گوشت، كله‌پاچه و شربت عسل با آب گرم است.
5. نوشيدن آب بلافاصله بعد از كارهاي سنگين، فعاليت‌هاي شديد و جماع ممنوع است؛ چرا كه در اين اوقات اعضاي بدن گرم مي‌شوند و آب را فوراً از معده جذب مي‌كنند و جذب آب سرد توسط آنها قبل از اينكه سرماي آن كم شود، سبب از بين رفتن حرارت غريزي بدن مي‌گردد. بهترين كار در اين شرايط مزه مزه كردن آب خنك در دهان و غرغره آن در حلق است و بعد از اندكي استراحت مختصر كه گرماي بدن كم شود آب معتدل را جرعه جرعه نوشيد.
6.پس از حمام كردن و خوردن مسهل، مخصوصاً اگر بدن گرم و معده خالي باشد نوشيدن آب مضر است. بعد از حمام كردن، پاها (از مچ به پايين) را به مدت 1ـ2 دقيق در آب سرد نگه داريد كه باعث رفع عطش بعد از استحمام شده و از ايجاد سردرد جلوگيري مي‌كند.
7.نوشيدن آب بلافاصله قبل از خواب، حين خواب و بلافاصله بعد از آن، باعث بيماري‌هاي مغزي و عصبي مي‌گردد.
8.نوشيدن آب گرم روي غذاي شور، نوشيدن آب سرد روي غذاي گرم و نوشيدن آب سرد بعد از شيريني، حلوا و ترشي زيان‌آور است.
9.نوشيدن آب بعد از خوردن ميوه‌هاي تازه و آبدار مخصوصاً هندوانه، خربزه و انگور بسيار مضر است چون آب موجود در ميوه‌ها با آب نوشيده شده از لحاظ جنس و خاصيت مغاير بوده و اجتماع آنها موجب بيماري‌هاي خطرناكي مي‌شود.
ولي اگر در شرياط نام برده، عطش بر انسان غلبه كند بايد آب را چند مرتبه مزه مزه و غرغره كرد و اگر اين هم عطش را رفع نكرد بايد اول مقدار كمي غذا مثل نان خورده و سپس مقداري آب به اندازه‌اي كه عطش او را تسكين دهد به حالت مكيدن بياشامد نه اينكه خود را سيراب كند.
10. بهترين راه براي سرد كردن آب اين است كه آن را درون ظرفي بريزيد و سپس آن ظرف را روي برف، يخ يا تگرگ بگذاريد و هرگز برف و يخ و تگرگ را داخل آب نيندازيد؛ زيرا كه هر كدام از اين موارد خاصيت، خصوصيت و كيفيت برودت مختلف هستند.
و كليدي‌ترين نكته دربارة آب اينكه: آبي كه جوشانيده و سپس سرد شود سبك بوده و هضم آن و عبورش از معده سريع‌تر خواهد بود.
11.بهترين ظرف براي نوشيدن آب، پيالة چيني يا سفالي صاف، پاكيزه و سفيدرنگي است كه دهانة آن گشاد و ته ظرف تنگ بشاد.
12.آشاميدن آب در ظروف قلعي باعث تسكين سريع عطش مي‌شود.
13.آشاميدن آب در ظروف مسي قلع‌اندود نشده مي‌تواند مولّد جذام شود.

پى‏نوشت‏ها :
 

1.ر.ك: فيزيولوژي گاتيون.
2.ر.ك: تفسير نمونه.
3.جرجاني، الأغراض، كتاب اوّل، گفتار اوّل، باب 6.
4.وسيلة تقطير مايعات.
5.سيد بهاءالدولهحسن بن قلم بن محمد نوربخش، خلاصه التجارب، ص 159؛ الأغراض، بخش دوم، جزء دوم، باب 6.
6.ابن بغدادي، تقديم الصحة.
7.خلاصه التجارب، ص 159.
 

منبع:www. mouood.org
/ج