علم و دين؛ چالش‌ها و فرصت‌ها(3)

گفت‌وگو با پرفسور جاب کوزامتادام
 

مهم‌ترين موضوعاتي که بايد در گفت‌وگوي علم و دين به آنها توجه کرد چيست؟
 

* به نظر من گفت‌وگوي علم و دين تلاشي براي در کنار هم قراردادن جديدترين يافته‌هاي علم مدرن و عميق‌ترين بينش‌هاي اديان است. مي‌توان علم را موفق‌ترين و سودمندترين دستاورد بشري دانست. علم کمک‌هاي فراواني به بشر کرده و به شيوه‌هاي مختلفي جهان‌بيني، الگوي رفتاري، سبک زندگي و تفکر ما را متحول ساخته است. علم پيشرفت عظيمي کرده است و اين پيشرفت در آينده نيز ادامه خواهد داشت.
دين نيز کمک فراواني به بشر کرده است. دين نظام ارزشي ما را شکل داده، به زندگي ما معنا بخشيده و براي ما هنجارها و اصولي را فراهم ساخته است تا به وسيلة آنها زندگي آرام و موفقي داشته باشيم. دين همچنين به ما کمک کرده است تا درکي از خدا داشته باشيم و اهميت فراتر رفتن از جهان مادي را درک کنيم. به علاوه، دين ارزش‌هاي بزرگي مانند از خود گذشتگي، سخاوت، عشق حقيقي و دغدغة واقعي نسبت به خواهران و برادرانمان را براي ما به ارمغان آورده است.
شکي نيست که علم موهبت بزرگي براي بشر بوده است. دين نيز نعمتي بزرگ براي انسان‌ها و جهان بوده است. اما اين هم درست است که علم صدمات فراواني به بشر وارد ساخته است. علم در آينده نيز مي‌تواند به بشر آسيب برساند. دين نيز صدمات فراواني به بشر وارد ساخته يا دست‌کم به نام دين صدمات زيادي به بشر وارد آمده است. گفت‌وگوي علم و دين تلاشي است براي جلوگيري از آسيب‌رساني علم و دين به بشريت. گاهي دانشمندان به سبب خودخواهي و جهل، از علم بر ضد اصول محکم اخلاقي استفاده مي‌کنند. در چنين مواقعي دين مي‌تواند پادرمياني کرده و آسيبِ وارده را گوشزد کند. همچنين مواقعي وجود دارد که دين تبديل به يک منبع خرافات و باورهاي غلط مي‌شود؛ در چنين مواقعي اين وظيفة علم است که بي‌اساس بودن اين قبيل باورها را خاطرنشان سازد. بدين ترتيب علم و دين مي‌توانند در کنار يکديگر نيرويي براي رشد و تعالي بشر باشند.
در باب علم و دين موضوعات فراواني براي بحث وجود دارد؛ مثلاً موضوع مبدأ جهان و منشأ انسان‌ها. بحث جنجال برانگيزي بين دو دسته در جريان است: در يک طرف دسته‌اي قرار دارند که معناي ظاهري (Literal) کتاب مقدس در خصوص خلقت را قبول دارند و در طرف ديگر، گروهي ايستاده‌اند که به نظرية تکاملي داروين معتقدند. دانشمنداني که معتقد به نظرية تکامل هستند با معناي ظاهري متون کتاب مقدس مخالف‌اند؛ چراکه اين نوع برداشت در تعارض با يافته‌هاي موثق علم است؛ مثلاً عمر جهان. آناني که معناي ظاهري کتاب مقدس را قبول دارند با تکامل دارويني مخالفت مي‌کنند؛ چراکه اين نظريه جايي براي خدا باقي نمي‌گذارد و خلقت موجودات را امري تصادفي مي‌داند.
يک گفت‌وگوي سالم ميان اين دو جناح مي‌تواند اين مناقشه را حل کند. براي مثال برخي متخصصان کتاب مقدس يادآور مي‌شوند پيام اصلي کتاب مقدس تأييد وابستگي کامل جهان و انسان‌ها به خداست: «جهان به خودي خود به وجود نيامده است؛ جهان نمي‌تواند وجود خود را تبيين کند». نمي‌توان در اين پيام خدشه‌اي ايجاد کرد. کتاب مقدس از زبان و صور خيال (Imagery) به گونه‌اي بهره برده است که خوانندگان بتوانند پيام بنيادين آن را بفهمند. نبايد معناي ظاهري کتاب مقدس را اصل قرار داد. بدين ترتيب مي‌توان گفت بسياري از مؤمنان حاضر به پذيرش نظرية تکامل هستند به شرطي که اين نظريه براي خدا جايگاهي محوري قائل باشد. سرآخر، تکامل دارويني هيچ توضيحي براي پيدايش مادة اوليه (Primeval Stuff) که تکامل از آن شروع شده است ندارد. اين مادة اوليه بايد مبدئي داشته باشد. همين‌طور، نظرية تکامل نمي‌تواند مسئلة حرکت ماده (Dynamism of Matter) را به‌خوبي توضيح دهد. به دليل اين مسائل، بسياري از دانشمندان نظرية داروين در باب تکامل را به صورت مطلق نمي‌پذيرند. تمام اين مسائل را مي‌توان در يک گفت‌وگوي سالم بين علم و دين تحت عنوان «مبدأ جهان» به بحث گذاشت. به نظر من مناقشة خلقت‌ـ‌تکامل (Creation-Evolution Controversy) در آمريکا وارد مرحلة خطرناکي شده است؛ چراکه اساساً اين دو گروه به داشتن گفت‌وگويي سالم دربارة اين موضوع اهميت نمي‌دهند.
دومين موضوع مهم براي علم و دين مسئلة اخلاق در شبيه‌سازي خصوصاً شبيه‌سازي انساني (Human Cloning) است.[3] در واقع انقلاب ژنتيکي، علم و دين را با مسائل زيادي مواجه ساخته است. همچنين پيشرفت‌هاي اخيري که در عصب‌شناسي (Neurology) و هوش مصنوعي (Artificial Intelligence) صورت گرفته، مسائل زيادي را به وجود آورده است. اين مسئله بسيار جدي است؛ زيرا در صورت صحت يافته‌هاي عصب‌شناسي و هوش مصنوعي بايد در مسئلة روح و معنويت تجديدنظر شود. اين امر موجب تزلزل بنيان‌هاي دين سنتي خواهد شد.

به نظر شما اديان در جهت هماهنگ‌کردن ديدگاه‌هاي علمي با آموزه‌هاي ديني و يا از بين بردن تعارض علم و دين چه نوع همکاري‌هايي مي‌توانند با يکديگر داشته باشند؟
 

* مي‌توان گفت که علم و دين بيشترين تأثير را در جهان امروز ما دارند. هر دو اين قابليت را دارند که به هم کمک فراواني کنند. مهم‌تر از همه اينکه هر دو مي‌توانند در رشد انسان‌ها نقش بسزايي داشته باشند؛ اما براي تحقق اين هدف، بايد هماهنگي خلاقي ميان ديدگاه‌هاي علمي و ديدگاه‌هاي ديني پديد بيايند. به نظر من اديان بايد يک سري اقداماتي انجام دهند: آنها بايد نگاه درستي به آنچه در علم در حال وقوع است داشته باشند و آگاهي صحيحي از آن به‌دست آورند. يک نگاهِ بدون تعصب و آماده براي يادگيري شرط کاملاً ضروري در اين فرايند است. همچنين اديان بايد نگاهي مثبت به طبيعت و علم داشته باشند؛ در گذشته اديان نگاهي نسبتاً منفي نسبت به جهان مادي داشتند، در حالي که علم بر اين پيش‌فرض استوار است که دنياي مادي مطلوب و پسنديده است و ارزش آن را دارد که در مورد آن مطالبي فرابگيريم. تنها در صورت داشتن نگاه درست و همچنين مثبت به علم است که شخصيت‌هاي مذهبي در مقامي قرار خواهند گرفت که بتوانند نظريه‌هاي علم را به طور سازنده نقد کنند. اين امر در مورد رهبران اديان مختلف به طور خاص صادق است. آنان بايد زمينه را براي رشد نگاهِ بدون تعصب نسبت به علم و گسترش اشتياق به يادگيري ديدگاه‌هاي علمي فراهم کنند. دانشمندان نيز بايد نگاهي تحسين‌آميز و مثبت نسبت به دين داشته باشند. آنان بايد بپذيرند که ارزش‌هاي اخلاقي و ديني نقش مثبتي در زندگي انسان‌ها ايفا مي‌کنند.

آيا مي‌توانيد نمونه‌هايي را از تلاش صورت‌گرفته توسط آکادمي‌ها يا انجمن‌ها در خصوص گفت‌وگوي ميان علم مدرن و مسيحيت بيان کنيد؟
 

* همان‌طور که قبلاً اشاره کرديم، رصدخانة واتيکان مهم‌ترين و بهترين دستاورد علم کاتوليک است و قدمتي بيش از چهارصد سال دارد. اين رصدخانه مستقيماً تحت نظر پاپ است و توسط ژزوئيت‌ها (اعضاي گروه ديني‌اي که با عنوان «جامعة مسيح» (Society of Jesus) شناخته شده‌اند که من نيز يکي از اعضاي آن هستم) اداره مي‌شود. سَلَف آن رُمن کالج (Roman College) شهر رم نقشي مهم در ارتقاي علم ايفا کرد، خصوصاً زماني که علم مدرن در قرن شانزدهم و هفدهم در دوران طفوليت خود به سر مي‌برد. ستاره‌شناسان رمن کالج اولين کساني بودند که مستقلاً کشفيات تلسکوپي گاليله را تأييد کردند. در حقيقت با استفاده از تلسکوپ خودشان متوجه شدند که ادعاهاي گاليله درست است. گاليله را به کالج خود دعوت کرده، از او به گرمي استقبال کردند و او را مورد تمجيد و قدرداني قرار دادند. حتي به افتخار او ضيافتي باشکوه ترتيب دادند. برخي از آنان خصوصاً مبلغان ژزوئيت که به کشورهاي دوردستي مانند هند و چين مي‌رفتند، در ارتقاي نظرات گاليله هم در داخل و هم در بيرون از اروپا مؤثر بودند.
اين سنت بزرگ ارتقاي علم مدرن حتي امروزه هم ادامه دارد. رصدخانة واتيکان شعبه‌اي بسيار پيشرفته نيز در توسان آريزوناي آمريکا دارد که با کمک ستاره‌شناسان برجسته‌اي مانند برادر گاي کنسول مَنگو (Br. Guy Consolmango) کاري چشمگير انجام مي‌دهد. اين رصدخانه يک بخش علم و دين دارد که به سازماندهي کنفرانس‌ها و کارگاه‌هاي بين‌المللي و غيره مي‌پردازد که برترين دانشمندان و عالمان از جمله استيون هوکينگ (Stephen Hawking) در آن شرکت دارند. اين رصدخانه آثار متعددي را نيز به طور گسترده به چاپ مي‌رساند. قبلاً به آکادمي پاپي علوم اشاره شد؛ اين آکادمي با صرف‌نظر از طبقة اجتماعي، رنگ و کيش و آيين، بسياري از برترين دانشمندان جهان را در خود گرد آورده است. اخيراً با من دربارة يکي از دانشمندان بسيار برجستة هندو در کشور هندوستان براي پيوستن ايشان به آکادمي مشورت کردند. بديهي است که آکادمي پاپي نمونة بارز تعامل فعال و در سطح حرفه‌اي ميان کليساي کاتوليک و علم مدرن است.

کليساي کاتوليک در يک قرن اخير چه نقشي در گفت‌وگوي ميان علم جديد و دين داشته است؟
 

* کليساي کاتوليک در سراسر قرن بيستم به صورت‌هاي مختلفي در گفت‌وگوي دائمي با علم مدرن بود. با وجود اين بايد گفت که در نيمة دوم قرن بيستم اين گفت‌وگو به ويژه پس از دومين شوراي واتيکان برجسته‌تر و ثمربخش‌تر شد. اين شورا نقطه عطفي در تاريخ کليساي کاتوليک در قرن بيستم، اگر نگوئيم در تمام دوران‌ها، بوده است. اسناد شورا گواه روشني براي اثبات اين نگرش مثبت و رويکرد سازنده است. براي اثبات اين مطلب، قسمت‌هايي از بيانية پاياني شورا را نقل مي‌کنم؛ اين بيانيه با خطاب قرار دادن دانشمندان جهان، مي‌گويد: «به‌عنوان محقق دوست حرفة شما، همراه خستگي‌تان، تمجيدکنندة موفقيت‌تان و در صورت نياز تسلي‌دهندة شما در ناکامي‌ها و شکست‌هاي‌تان هستيم» و يا در پايان، شورا از جامعة علمي مي‌خواهد که «پژوهش خود را بدون خستگي و بدون نااميدي از دستيابي به حقيقت ادامه دهيد». پدران شورا به طور خاص تقاضا داشتند که مورد گاليله را دوباره بررسي کنند تا اطلاعات روشن شود و هر اشتباهي که کليسا مرتکب شده است اصلاح شود. اين درخواست بلافاصله پذيرفته شد و پس از شورا انجام شد.
پاپ ژان پل دوم در طول دوران پاپي خود علاقة خاصي به گفت‌وگوي علم و مسيحيت از خود نشان داد. او چندين اثر رسمي به رشتة تحرير درآورد و دربارة اين موضوع براي جوامع علمي سخنراني کرد. همچنين رصدخانة واتيکان را به جهت تلاش براي ارتقاي گفت‌وگوي علم و دين تحسين کرد. بسياري ديگر از رهبران کليساي کاتوليک نيز تلاش‌هاي مشابهي انجام دادند.

از نظر شما ويژگي‌هاي دورة جديدِ رابطة مثبت ميان علم مدرن و اديان جهان چه چيزهايي هستند؟
 

* تلاش صادقانه براي شناخت و فهم يکديگر بايد ويژگي دورة جديد رابطة ميان علم و اديان جهان باشد. پژوهش خود من در مورد تاريخ علم و اديان به من مي‌گويد که ميان علم واقعي و دين حقيقي نبايد تضاد ذاتي باشد. تنش ميان کليساي کاتوليک و علم مدرن عمدتاً به سبب نداشتن آگاهي کافي و روشن نسبت به يکديگر به وجود آمد.
روح تواضع حقيقي، پذيرفتن ماهيت خود به همراه تمام نقاط ضعف و قوت خود، ويژگي ديگر است. علم از جهاتي کارهاي شگفت‌انگيزي انجام داده است؛ اما محدوديت‌ها و ناکارآمدي‌هاي خود را دارد. به همين ترتيب، دين در زندگي انسان‌ها نقش مهمي ايفا مي‌کند؛ اما عرصه‌هايي وجود دارد که توانايي کافي براي مواجهه با آنها را ندارد. اين روح متواضع و رويکرد واقع‌گرايانه عنصري ضروري براي هر
رابطة سالمي ميان علم و دين است. کنفرانس‌ها، سمينارها، نشريات بيشتر، و همچنين اَشکال ديگر تعاملات بايد بخشي از برنامة ارتقاي گفت‌وگويي ثمربخش ميان علم و دين باشد.

نظر شما دربارة رابطة اسلام با علم مدرن چيست؟
 

* تاريخ به ما مي‌گويد که فرهنگ اسلامي ارتباط بسيار نزديکي با علم يوناني خصوصاً در قرون وسطي داشته است. زماني که اکثر فرهنگ‌هاي پيشگام، ميراث علمي يوناني را ناديده مي‌گرفتند و يا ناچيز مي‌انگاشتند اين فرهنگ اسلامي بود که ارزش حقيقي آن را به خوبي فهميد و در حفظ و رشد آن کوشيد. فرهنگ اسلامي عامل انتقال علم يوناني به غرب در آغاز دورة مدرن بود. همه خوب مي‌دانند که اين علم يوناني نقش بسيار مهمي را در پيدايش و رشد علم جديد ايفا کرد. در خصوص تعامل اسلام با علم مدرن، از آنجا که دانش من در اين حوزه بسيار محدود است بگذاريد عالمان اسلامي در اين باره براي ما توضيح دهند. من بسياري از دانشمندان مسلمان معاصر را مي‌شناسم که مي‌گويند در جهان اسلام اين ظرفيت وجود دارد که علم مدرن، به ويژه به علت سفارش‌هاي قرآن دربارة علم، کاملاً پذيرفته شود. اين نکتة بسيار مهم در مورد جايگاه علم، اين را به ما مي‌گويد که زمينه براي تعاملي سازنده و خلاق ميان علم مدرن و اسلام کاملاً فراهم است.

سخن پاياني شما به‌عنوان جمع‌بندي چيست؟
 

* در پايان، شکي نيست که دورة جديدي از رابطة مثبت ميان علم مدرن و اديان جهاني در حال پيدايش است. اين تعامل راهي بسيار طولاني براي طي کردن دارد. موانع بسياري بر سر راه است. و بايد تلاش و انرژي بسياري صرف گردد. با وجود اين، گام‌هاي حياتي آغازين برداشته شده است. اينک وظيفه ماست که قدمي پيش گذاريم و دانش و تکنولوژي حيرت‌آور علم را با حکمت عميق و تجربة گستردة اديان بيش از پيش متحد سازيم و بدين ترتيب موجب استعلاي بشر و کائنات شويم.

پي نوشت ها :
 

[3]. در اين‌باره نک: شبيه‌سازي انساني از ديدگاه آيين کاتوليک و اسلام، سيدحسن اسلامي، قم: دانشگاه اديان و مذاهب، 1388.
 

منبع: www.urd.ac.ir