اثبات رجعت از دیدگاه عقل ونقل

مقدمه
یکی از مباحثی که از دیر باز در کلام اسلامی مطرح بوده وهست مسئله رجعت یعنی همان بازگشت مردگان به دنیا پس از ظهور حضرت حجت و پیش از قیامت است،بحث رجعت نیز مانند دیگر مباحث کلامی موافقانی دارد و مخالفانی، شیعیان عقیده دارند که رجعت امری حتمی و غیر قابل انکاری میباشد وبرای اثبات مدعای خود دلائل مختلفی از قرآن روایات و حتی عقل بیان میکنند که در این نوشته این دلائل به صورت مختصر ارائه میگردد و در مقابل شیعیان قالب اهل تسنن قرار دارند که منکر رجعت بوده و حتی قائلین به رجعت را کافر میداننداگر فردی نگاهی اجمالی به آیات قرآن و روایات بیندازد و به مقایسه امر رجعت و مسئله بخث برانگیز و جنجالی معاد جسمانی بیندازد در میابد که آیات و روایات دال بر رجعت چه از حیث دلالت، چه از حیث سند و چه از نظر تعداد بسیار محکم تر، قطعی الصدورتر و بیشتر از آیات و روایاتی است که بر مسئله معاد جسمانی دلالت دارد با این وجود میبینم که برادران اهل سنت از یک طرف منکرین معاد جسمانی را کافر میدانند و از یک طرف هم قائلین به رجعت را کافر میدانند و این پارادکس و تناقض گوئی محض و فاحش است هرکس قائل به معاد جسمانی شد باید به طریق اولی مسئله رجعت برایش حل شده باشد و آن را بپذیرد زیرا هم از لحاظ نقل بالاتر و یقینی تر است و هم از لحاظ عقلی از مسئله معاد جسمانی نزدیک به ذهن است با این وجود اهل سنت منکر آن شدند در این نوشته درصدد هستیم که به حول وقوه الهی به بررسی مسئله رجعت از دیدگاه قرآن، روایات و عقل بپردازیم
فصل اول
بیان کلیات بحث
بخش اول:تبیین موضوع
بخش دوم:فلسفه تحقیق
بخش سوم:ضرورت بحث از رجعت
بخش چهارم:تعریف رجعت
بخش پنجم:تاریخچه بحث پیرامون رجعت
بخش ششم: نظر بزرگان پیرامون رجعت

بخش اول:تبیین موضوع:
 

موضوع:اثبات رجعت از دیدگاه عقل ونقل
رجعت :درلغت به معنی بازگشتن است و به همین علت طلاقی را که زوج در آن حق بازگشت به زوجه را دارد طلاق رجعی گویند ودر اصطلاح عبارت است از بازگشت مردگان به این دنیا بعد از قیام حضرت مهدی (عج) و قبل از قیامت که این مسئله مورد اتفاق و اجماع علمای شیعه میباشد، لکن اهل سنت آن را انکار میکنند.در بخش سوم همین فصل معنای رجعت به تفصیل بیان خواهد شد. عقل : در لغت به معنی بستن و حبس کردن است ودر اصطلاح قوه ای است که انسان به وسیله آن خیر و شر و خوبی و بدی را از هم تمیز میدهد در اصل عقل حصاری است که هوای نفس را در بند کشیده و آن را محبوس مینماید راغب در مفردات در مورد معنای عقل چنین گفته است : العَقْل يقال للقوّة المتهيّئة لقبول العلم، و يقال للعلم الذي يستفيده الإنسان بتلك القوّة عَقْلٌ، عقل موهبتی است الهی که انسان بدون آن تفاوتی با حیوانات نخواهد داشت ، در بسیاری از آیات قرآن کریم از انسان خواسته شده است که در آیات الهی یه تعقل و تدبر بپردازد.
أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فيهِ اخْتِلافاً كَثيرا (نساء،82)
أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها (محمد،24)
أَ فَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمى‏ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْباب (رعد،19)
وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُون‏ (عنکبوت،43)
أَ فَلَمْ يَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها (حج،46)
وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْقِ أَ فَلا يَعْقِلُون‏ (یس،18)
عقل در روایات معصومین (ع) نیز جایگاه والائی دارد از امير المؤمنين عليه السلام پرسيدند عقل چيست؟ فرمود(فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها):مرحوم سید عبد الحسین طیب اصفهانی در توضیح کلام امام (ع) چنین مینویسد: قلب مركز توجّه روح انسانى و عقل بشرى است كه در آيات و اخبار بسيار ذكر شده بخلاف امروزى‏ها كه مركز توجّه عقل را دماغ مى‏گيرند و غافل از اين هستند كه دماغ مركز قوّه متخيّله است و قلب مركز قوّه عاقله است و چون اينها روح مجرّدى قائل نيستند و همان قوه متخيّله كه در بسيارى از حيوانات هم هست بتفاوت درجات و در انسان فرد اجلاى او هست تصوّر كردند و جز محسوسات چيزى را قبول ندارند نه ملائكه و نه جنّ و نه عالم ارواح و عالم انوار حتّى بسيارى منكر وجود حقّ هستند تمام را مستند به طبيعت مى‏دانند، و فرق اين دو قوّه اين است كه عقل مدرك كلّيات است ومتخيّله مدرك جزئيّات است))(أطيب البيان في تفسير القرآن ج‏9ص120.(طه، 125)((مرحوم فيض رحمه اللَّه در كلمات مكنونه چنين روايت ميكند:عربى از امير المؤمنين عليه السّلام پرسید:اى مولاى من،عقل چيست(امير عليه السّلام)فرمود:عقل جوهرى است دراك از جميع جهات محيط بر اشياء عارف بهر چيزى است قبل از وجودش و آن علت موجودات وغايت هر مطلبى است))(مخزن العرفان در تفسير قرآن ج‏14ص 328)(( الكلينى بسنده عن محمد بن عبد الجبّار عن بعض أصحابنا رفعه الى ابى عبد اللّه (ع) قال قلت له ما العقل قال ما عبد به الرحمن و اكتسب به الجنان قال قلت فالذي كان في معاوية، قال تلك النكراء تلك الشيطنة و هي شبيهة بالعقل و ليست بالعقل))(التفسير لكتاب الله المنير ج‏8 ص 268 [سورة البينة(98)(الآيات 1 الى 8) ص232)نقل: و اما منظور از نقل همان آیات قرآن و روایات معصومین(ع) میباشد که بی نیاز از توضیح است.

بخش دوم:فلسفه تحقیق
 

هرچند که در خصوص مسئله رجعت کتب مختلف گران سنگی از بزرگ علماء شیعه به رشته تحریر در آمده این نوشته در مقابل آن چون قطره ای در مقابل دریاست و مصداق بارز زیره به کرمان بردن است،اما از آنجائی که علما معمولا قلمشان معمولا فنی و مشکل است و درک آن برای عوام مردم سخت است این حقیر در صدد بر آمدم تا نوشته ای مختصر و با بیان ساده گرداوری نمایم تا مردمی که از کودکی مسئله رجعت را پذیرفته اند و آن را باور دارند شناخت اجمالی از آن پیدا کنند که عوام سخن عوام را بهتر می فهمد.

بخش سوم: ضرورت بحث رجعت
 

اگر در روایات اهل سنت نظری بیفکنیم چند روایت میبینیم که فلان شخص گفته است:جابربن یزید جعفی هفتاد هزار حدیث از امام باقر نزدش بود که همه از پیامبر بود اما من حتی یک حدیث هم از او نقل نکردم زیرا او قائل به رجعت بود.در جائی که چنین دانشمندی را با این همه فضل و کمالات وبا این گنجینه نورانی حدیث که در سینه دارد به راحتی و تنها به این بهانه که وی قائل به رجعت بود کنار میگذارند آیا لازم نیست تحقیقی گسترده و همه جانبه در خصوص رجعت صورت گیرد تا گرد وغبار بی مهری معاندان را از چهره آن بزدایم ،علامه بزرگوار جناب شیخ حر عاملی در مقدمه کتاب الایقاض مطلبی در این خصوص بیان فرموده اند که آن را به صورت مختصرمحضرتان عرض مینمایم:یکی ازبزرگان این دوره درباره رجعتی که خدا به پیامبر وائمه(علیهم السلام)وعده داده کتابی نوشته و در آن مطالب عجیب و غریبی آورده که معلوم نیست از کجاست و این باعث تردید برخی از شیعیان و حتی انکار اصل اصل رجعت گشته است در حالی که اخباردراین زمینه درحد تواتر ودلائل عقلی ونقلی برامکان و وقوعش فراوان است.از این رو برادران از من خواستند من آنچه از روایا ت در اختیار دارم را گردآوری کنم و نظر به این که این عمل را کاری مهم بلکه واجب دیدم به منظور خیرخواهی مؤمنین و دفع شبهات بدین کار دست زدم .(1)

بخش چهارم:تعریف رجعت
 

تعریف لغوی رجعت عبارت است ازعود وبازگشتن درکتاب قاموس المصباح المنیر چنین آمده((رجع(یرجع)(رجعاً)و(رجوعاً)، و(الرجعة)بالفتح به معنی الرجوع وفلان یومن(بالرجعة)ای بالعود الی دنیا))(2)اما معنی اصطلاحی عبارت است از اینکه خداوند متعال در آخرزمان همزمان با قیام حضرت مهدی (عج)پیامبر، ائمه و عده ای از بنگان صالح خود که اسوه ایمان و تقوی بوده اند وهمچنین عده ای از کفار ،مشرکین و منافقین را که اصل و اساس شرارت بوده اند را به دنیا باز میگرداند تا مومنین را پاداش دهد وبدکاران را عذاب نماید.شیخ مفید(رض)چنین میفرماید:خداوند متعال گروهی از اموات را باهمان چهره ای که داشته اند به دنیا بازمیگرداند،گروهی راعزیز وگروهی را ذلیل وخوار میگرداند واین هنگام قیام وظهور مهدی آل محمد(ع) محقق میگردد.(3)البته کلمات دیگری نیز در معنی رجعت و بازگشت استفاده شده اند مانند (عود وکرة) در کتاب قاموس قرآن پیرامون کلمه (عود)چنین آمده:عود :رجوع و برگشتن. راغب آنرا باز گشتن بعد از انصراف ميداند آيات قرآن مؤيّد اوست زيرا محل استعمال آن در قرآن نوعا در بازگشت بشى‏ء اول است مثل(( وَ مَنْ عادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ))(مائده،95).هر كه باز گردد خدا از وى انتقام ميكشد.((وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا))(اسراء، 8).اگر با فساد باز گرديد بانتقام باز گرديم.ولى در مجمع ذيل آيه اول فرموده:عود بمعنى رجوع است،عيادت مريض برگشتن بسوى اوست براى استفسار حال، تركه‏هاى سبز را عود گويند كه پس از بريدن دوباره عود میکنند ، همچنین در مجمع البیان راجع به کلمه(الکرة) اینچنین آمده است
‏ [و الكرة: الرجعة، و هي المرة و الجمع كرات مثل مرة و مرات و في حديث علي ع" أنه لصاحب الكرات و دولة الدول فالمعنى إما الافتخار في الشجاعة و الرجوع إلى قتل الأعداء مرة بعد مرة أو إشارة إلى الرجعة زمان خروج صاحب الأمر ع، و يناسبه قوله" و دولة الدول" أي و أنا صاحب الدولة] (4)

بخش پنجم:تاریخچه بحث رجعت:
 

اگر بخواهیم تاریخچه خود رجعت را برسی کنیم باید آن را در ادیان قبل ازاسلام جست وجو کنیم،زردشتیان عقیده دارند که استروت اریا سوشینت پیروزگر با فریدون افراسیاب و کیخسرو می آیند که همگی ایشان مرده اند ، یهودیان عقیده دارند که موسی هارون را از روی حسد کشت و قائل به رجعت هارون شدند،و رجعت درمیان مسیحیان بیش از همه است به این دلیل که حضرت عیسی مردگان را به اذن خدا زنده میکرد وهمچنین درانجیل یوحنا داستان زنده شدن حضرت عیسی وعروج او به آسمان بیان شده(5) ایشان عقیده دارند که حضرت عیسی برمیگردد و جهان را نجات میدهد.اما درخصوص تاریخجه اعتقاد به رجعت باید گفت که این اعتقاد از همان زمان حضرت رسول وجود داشته و اینچنین نیست که شیعه پس از عصر پیغمبر آن را ساخته باشد یا اینکه ساخته و پرداخت عبدالله سباء باشد که خود او ساخته وپرداخته ذهن برخی از دشمنان تشیع ودشمنان ائمه اطهار میباشد و یک فرد موهوم و خیالی بیش نیست.و اینچنین هم نیست که بگوئیم که این عقیده از یهود وارد تشیع شده است ودلیل ما بر این حرفها احادیثی است که در این زمینه از پیامبر و ائمه اطهار (ع) به صورت متواتر وارد شده است که جای هیچ شک وشبه ای باقی نمیگذارد احادیثی مانند حدیث دابة الارض که علامه مجلسی آن را در کتاب بحار الانوار نقل میکندو همچنین روایتی دیگر از امیرالمومنین در مورد زمان رجعت که در همان کتاب نقل شده است .مرحوم حسن ابن عبدالرزاق لاهیجی در کتاب رسائل فارسی خود در مورد تاریخچه اعتقاد به رجعت چنین مینویسد:((در صدراسلام در زمان ائمه حتی در زمان غیبت صغری و مدتها پس از آن اکثر طایفه شیعه از رجعت بی خبر بودند و یقین به آن نداشتند ودلیل آن این بود که اکثر احادیث به خاطر طغیان مخالفان و خفقان موجود وهم از جهت تقیه از اکثر علما و مؤمنین مخفی مانده بود ،تا اینکه در زمان حکومت صفویه وفراهم آمدن امن وآسایش این احادیث گردآوری شد و با متفق شدن علما اجماع مذهب شیعه فراهم شد))(6)این حقیر با تمام احترامی که برای ایشان قائلم ولی باید عرض کنم که اگر منظور ایشان عوام از شیعه میباشد که بسیاری از مردم در تمام اعصار وحتی در این عصر از بسیاری از مسائل اعتقادی و غیر آن آگاهی ندارند لکن ضرری به آن بحث وارد نشده است اما اگر منظور ایشان این است که علما هم از این مسئله بی خبر بوده اند این سخن صحیح نیست زیرا بسیاری از این علما در باره رجعت در کتب حدیثی و کلامی خود قلم فرسائی کرده اند از از جمله دو کتاب از فضل ابن شاذان(م260) که شیخ در فهرست ونجاشی در رجال خود آین دو کتاب را بیان کرده اند وکتاب بصائر الدرجات از عالم عظیم الشأن محمدبن حسن صفار، همچنین رئیس المحدثین محمد ابن علی ابن بابویه مشتهر به صدوق کتابی دارند به نام(الرجعة)و در کتاب اعتقادات و دیگر کتب به بحث رجعت اشاره کرده است ،وشیخ مفید در مسائل السرویه وتصحیح العتقاد سید مرتضی علم الهدی در رسائل شریف مرتضی ،علامه حلی در اثبات الرجعة و مفسرین بزرگی چون علی ابن ابراهیم قمی،شیخ طوسی در التبیان،طبرسی در جوامع الجامع ابو الفتوح رازی در روض الجنان و بسیاری دگر از علما و دانشمندان شیعه در این خصوص مطالب فراوانی بیان کرده اند که حتی برخی چون سید مرتضی ادعای اجماع کرده بر صحت رجعت.گویا جناب آقای لاهیجی فراموش کرده اند که در زمان حکومت آل بویه نیز نسبتاً امن وآسایش برای شیعیان فراهم شد واگر بنابر جمع آوری این احادیث بود آن زمان خیلی بهتر بود.

بخش ششم:نظر بزرگان شیعه پیرامون رجعت
 

1)شیخ صدوق:((ابن بابویه میفرماید:اعتقاد ما در باب رجعت این است که بازگشت مردگان به دنیا حق است و حق تعالی در قرآن فرموده))(7)سپس برای اثبات مدعای خود چندین آیه و حدیث بیان مینماید
2)شیخ مفید:امامیه بروجوب رجعت بسیاری از مردگان قبل از قیامت اتفاق نظر دارنداگر چه در چگونگی رجعت در میان آنها اختلاف است(8)
3)نظر سید مرتضی:معنی رجعت این است که خداوند متعال،قومی را زنده میکند از کسانی که قبل از ظهور امام زمان(عج)مرده اند از شیعیانش،تا به فوز مباشرت در نصرت و طاعت و جنگ با دشمنان او نائل شوند این ثواب بزرگ از انها فوت نمیشود کسی هم جای آنها را نمیگیرد و خداوند ،قادر بر زنده کردن مردگان است.پس تعجب مخالفان بی معنا است(9)
4)نظر شیخ طوسی:در این زمینه روایتهای متواتر وارد شده است، پس اعتقاد به رجعت واجب است(10)(11)
5)علامه مجلسی: رجعت مسئله ای است که شیعیان در تمام اعصار بالاتفاق بدان معتقد بوده اند و میان آنها همچون آفتاب نیمروز مشهور و معلوم بوده است چگونه در مطلبی که قریب دویست روایت بطور متواتر از چهل نفر از محدثین بزرگ وموثق و علمای اعلام در بیش از پنجاه کتاب آنها نقل شده تردید میکنید.اگر چنین مطلبی متواتر نباشد ،در چه چیز میتوان ادعای تواتر کرد.(12)
6)علامه طباطبائى :روايات ائمه اهل بيت ع نسبت به اصل رجعت متواتر است، به حدى كه مخالفين مساله رجعت از همان صدر اول اين مساله را از مسلمات و مختصات شيعه دانسته‏اند، و تواتر با مناقشه و خدشه در تك تك احاديث باطل نمى‏شود، علاوه بر اينكه تعدادى از آيات قرآنى و روايات كه در باب رجعت وارد شده دلالتش تام و قابل اعتماد است‏
فصل دوم
بررسی رجعت از منظر عقل
1)رجعت امری است ممکن
2)رابطه رجعت و تناسخ
3)تبیین عقلانی بر ضرورت رجعت
4) وقوع رجعت در امم سابقه

بخش اول: رجعت امری است ممکن
 

در خصوص مسئله رجعت آنچه علما ودانشمندان علم کلام و فلسفه میگویند این است که رجعت از نظر عقلی قابل اثبات نیست بلکه فقط میتوان امکان وقوع و جواز آن را ثابت کرد نه اصل وقوع آن را البته این بدین معنی نیست که پس حال که اصل وجود آن را عقل نمیتواند ثابت کند پس عدم وقوع آن را ثابت میکند. نه،بلکه در خصوص بحث رجعت و امور بی شمار دیگری شبیه آن مانند عالم برزخ ،شب اول قبر،سؤال نکیر ومنکر، معاد جسمانی و عقل فقط و فقط میتواند در دایره امکان آنها بحث کند.مثلا میگوید که رجعت اگر موجود شود هیچگونه محال عقلی پیش نمی آید بالعکس امری چون شریک الباری که وجودش مستلزم محالات عقلی فراوانی است که یکی از این محالات عقلی ظهور فساد در عالم است.یا محدود و متناهی شدن واجب الوجود است زیرا هریک از این دو نهایت است برای آن دیگری وحال آنکه ثابت کرده ایم که واجب الوجود نامتناهی است.از طرفی میگوید : نبودش هم مستلزم هیچ محال عقلی نمیشود بالعکس امری چون وجود واجب الوجود که اگر واجب الوجود موجود نبود هزاران محال عقلی به وجود می آمد .حال این سؤال پیش می آید که با تمام این صحبتها بالأخره کدام یک از این دو(یعنی وجود وعدم وجود)برای رجعت ضرورت پیدا میکند؟ که اگر وجود برایش ضرورت پیدا کند میشود واجب الوجود بالغیر و اگر عدم برایش ضرورت پیدا کند میشود ممتنع الوجود بالغیر.در پاسخ باید بگوئیم:همانطور گه گفته شد این بحث از دایره عقل خارج است و اثبات هر یک از آن دو ضرورت باید از طریق نقل صورت پذیرد یعنی از طریق آیات و روایات که در فصلهای آتی به بحث رجعت در آیات و روایات خواهیم پرداخت .واما در خصوص بحث امکان رجعت و اینکه چرا میگوئید رجعت امکان دارد ،این حقیر میگوید که آنجه در بالا گفته شد برای اثبات امکان رجعت کفایت میکند وآن اینکه هیچ یک از دو طرف وجود و عدم برای رجعت ضرورت ندارد و امکان هم چیزی بیش از این نیست مگر اینکه شما خلاف این را برای ما ثابت کنید.زیرا ضرورت نداشتن دلیل نمیخواهد بلکه این ضرورت داشتن و حمل ضرورت بر چیزی است که دلیل میخواهد.وطبق این قائده عقلی که بهترین دلیل بر امکان چیزی وقوع آن است ثابت میشود که رجعت نیز امکان دارد زیرا زیرا رجعت در امتهای سابق به وقوع پیوسته که در فصل بعدی به آن خواهیم پرداخت در مورد ضرورت وجود که هر دوی ما معتقدیم که وجود برای رجعت ضرورتی ندارد پس میماند ضرورت عدم که شما باید آن را ثابت کنید به عبارت دیگر باید ثابت کنید که وجود رجعت مستلزم یک محال عقلی میشود که برای فرار از این محال عقلی و دفع آن لازم است رجعت را کنار بگذاریم و حکم به امتناع امر رجعت بکنیم.

بخش دوم : رابطه رجعت و تناسخ
 

البته ایشان در خصوص اثبات این موضوع دلائلی آورده اند که میتوان گفت که محکم ترین این دلائل این است که رجعت همان تناسخ است و تناسخ محال است، در نتیجه رجعت نیز محال است.باید بگوئیم که این قیاس کبرایش یقینی است و شکی در محال بودن تناسخ نیست اما صغرای آن جای بحث دارد و باید دید آیا رجعت همان تناسخ است که اگر باشد محال است ،یا جیزی غیر از تناسخ است جناب آقای محمد ثقفی تهرانی مؤلف تفسیر روان جاوید چنین میگوید:((بعقيده اين بنده كسيكه بخواهد اثبات رجعت نمايد بايد جواب از برهان ابطال تناسخ بدهد يا ملتزم شود كه رجعت بكيفيتى است كه تناسخ لازم نمى‏آيد چون عمده نظر منكران رجعت بلزوم تناسخ است و الا همه قائلند به آنكه ظواهر اخبار بلكه آيات دلالت بر رجعت دارد و اگر مانع عقلى نداشته باشد بايد قبول كرد و منكر معاصر چندى قبل از نشر خبر انكارش در مجلس خصوصى كه حقير حضور داشتم طرح اين شبهه را نمود و قدرى مباحثه كرديم گمان ميكنم منشأ شبهه او هم همان دو برهان ابطال تناسخ است كه در شرح منظومه متعرض شده و حق آنست كه آن دو برهان در رجعت جارى نيست به اين معنى كه رجعت تناسخ نيست‏
شبهه اول : آنكه بدن بمجرد آنكه قابل افاضه نفس شود چون بخل در مبدء فياض نيست افاضه نفس باو ميشود و اگر بخواهد نفس مستنسخه و بعبارت ساده تر روح از قالب جدا شده هم باو تعلق گيرد لازم مى‏آيد يكنفر دو نفر شود چون شخصيت هر كس بنفس و روح او است و آن بدن يك روح بمجرد قابليت پيدا كرد،حال اگر بخواهد روح ديگر هم در او دميده شود دو روح پيدا ميكند و دو نفر ميشود با آنكه يكنفر است و جواب آن اینست كه بمجرد قابليت بدن دوباره همان روح جدا شده باو افاضه ميشود نه غير او و اگر گفته شود سنة اللّه جارى شده است كه از خزانه غيب خود بقابل روح دهد ميگوئيم اين روح هم وقتى از قالب جدا شد داخل در خزانه غيب ميشود و اگر گفته شود که این روح هیج الویتی بر دیگر ارواح موجوده در عالم غيب در سلسله طوليه نزوليه ندارد ميگوئيم اولويت انس آنروح است باين بدن و اين موجب شده است كه خداوند در مقام رجعت آن روح را از بين ساير ارواح باين بدن اختصاص داده باشد. بعلاوه احاطه بتمام خصوصيات ومناسبات ارواح و اجساد براى ما مقدور نيست تا قطعا بگوئيم هيچ مرجحى از براى اختصاص اين روح باين بدن نيست و چون معصوم خبر داده است لابد بايد بگوئيم مرجحى موجود بوده و فعل خداوند گزاف نيست. بلى اين برهان كه جمهور حكما اقامه نموده‏اند كه ابطال تناسخ است در محل خود تام است و آن آنستكه روح انسان بعد از مفارقت از بدن به بدن يكى از حيوانات تعلق بگيرد بطوريكه يك شخص در خارج هم‏ حيوان باشد هم انسان و اين علاوه بر آنكه محال است بفرمايش صدوق كفر است چون موجب ابطال بهشت و دوزخ است .
شبهه دوم : برهان صدر المتالهين است بر ابطال تناسخ و خلاصه آن اینست كه نفس بايد بتدريج كامل شود به تكميل بدن و از قوه بفعل آيد پس اگر نفس مستنسخه به بدن تعلق گيرد لازم آيد يك شي‏ء هم بالقوه باشد هم بالفعل چون تركيب روح و بدن تركيب اتحادى است و تركيب اتحادى طبيعى محال است بين دو چيز كه يكى بالقوه است و ديگرى بالفعل حاصل شود،زيرا احكام احد المتحدين نسبت به ديگرى سارى و جارى است و جواب آنستكه اين برهان در بدو امر صحيح است چون نفس جسمانية الحدوث و روحانية البقا است و بعد از تكميل و رسيدن به فعليت و جدا شدن به امر الهى يا عارضه دنيوى از قبيل كشته شدن و آجال معلقه مانعى ندارد که ثانيا(دوباره)به همان بدن تعلق گيرد چون هر دو فعلى هستند و اتحاد ما بالفعل و ما بالقوه لازم نميآيد و نيز مانعى ندارد كه تعلق گيرد به بدن ديگرى كه خداوند به يد قدرت خود خلق فرموده يا به بدنيكه خود آن نفس بحول و قوه الهى ايجاد كرده چنانچه اين قسم از تناسخ را حكما هم قائل شده‏اند و تناسخ تمثلى نام نهاده‏اند و تمثل جبرئيل را بصورت دحيه كلبى از اين قبيل ميدانند و هر يك از اين معانى در باب رجعت ممكن است و به مناسبت مقامات بايد قائل شد چون كيفيت رجعت چنانچه اشاره شد معلوم نيست و شايد بشود گفت به امر خداوند پرده از چشم اهل عصر برداشته ميشود كه آنها را با بدن ملكوتى مشاهده مينمايند چنانچه اين معنى بيكى از عرفاء معاصرين نسبت داده شده است ولى انصاف آنستكه اين معنى خلاف ظاهر لفظ رجعت است و با ظواهر اخبار هم وفق ندارد در هر حال حق مطلب آنستكه در اين باب از دو طرف افراط و تفريط شده است عدل و انصاف همان بود كه عرض شد و چون مسئله عملى نيست بحث در آن زيادتر از اين لزوم ندارد بهتر آنستكه وارد در مقصد اصلى شويم ظاهر آنستكه اين عده همان اشخاص بودند كه معذب به صاعقه شدند چنانچه در روايت احتجاج امير المؤمنين بر ابن كوا تصريح شده و آنحضرت بترتيب آيات استدلال بر مقصود فرموده است و از روايت منقوله از حضرت رضا (ع) و تفسير امام (ع) كه در ذيل آيه قبل اشاره به آن شد معلوم ميشود كه اين عده طولى نكشيد كه زنده شدند و در منهج يك شبانه روز تعيين نموده است در هر حال اينها قبل از تفرق بدن زنده شدند و اين قبيل احياء موتى ابدا اشكالى ندارد چون تقريبا مانند خواب سنگين و بيهوشى شديدى است كه بكلى حواس زائل ميشود در خواب هم نفس از تدبير ظاهر بدن دست برميدارد و حيات بدن عبارت است از تعلق تدبيرى نفس بآن و باين جهت گفته‏اند خواب برادر مرگ است در قرآن هم اشاره به اين معنى شده است كه انشاء اللّه تعالى در محل خودش بيان خواهد شد و در خواب اسرار و دقائقى است كه اگر كسى به آنها توجه نمايد نمونه از عالم غيب بدست مى‏آورد))(13)

بخش سوم: تبیین عقلانی رجعت
 

چندی پیش در حال جست و جو در نرم افزار به سوی حقیقت بودم که به همین مطلب یعنی اثبات ضرورت رجعت از طریق عقل برخوردم که لازم دیدم آن مطلب را دراینجا بیاورم((برخي از بزرگان براي اثبات ضرورت رجعت به ادله‏اي عقلي تمسک کرده‏اند. اينک به برخي از آنها اشاره مي‏کنيم))
دليل اول: قسر دائم يا اکثري محال است

تقرير دليل
 

الف. روح و نفس ناطقه، علاقه تام به بدن عنصري دارد و لذا هر گاه بعد از مرگ توجه آن به بدن طبيعي به نحو کامل حاصل شود، زندگي جديد ممکن است
ب. هر حقيقت، خاصيّت و اثري دارد، لذا پيامبر و امام داراي قوه تکميل و تعليم نسبت به جميع بشر است تا روز قيامت
ج. در حکمت به اثبات رسيده که قسر دائمي يا اکثري محال است، يعني هر طبيعت و حقيقتي، محال است که در هيچ وقت يا در اکثر اوقات از خاصيتش محروم گردد.نتيجه اينکه رجوع پيامبر و امامان‏عليهم السلام به دنيا از آنجا که در زمان حياتشان نسبت به تعليم عموم بشر به فعليت نرسيده، ضروري است))(14)این حقیر در مورد ضرورت عقلی رجعت بسیار تفکر نمودم و مطالبی نیز به ذهنم رسیده است وآن اثبات ضرورت رجعت از طریق فیض ورحمت نامتناهی حضرت حق میباشد که آن مطالب را محضر سروران گرامی عرض مینمایم و در مورد اینکه آیا این دلائل مورد پذیرش میباشد یاخیر قضاوت با خوانندگان عزیز میباشد:یکی از خواسته ها وآرزوهای بندگان صالح خدا از جمله پیامبران الهی همنشینی و مصاحبت با حضرت رسول در همین دنیا میباشد و کسی نمیتواند منکر آن بشود از طرفی فیض ورحمت بی کران الهی ایجاب میکند که خداوند کریم پاسخ این خواسته ایشان را بدهد والبته در همین دنیا واز آنجا که چنین مصاحبت و همنشینی تا کنون رخ نداده است پس لازم می آید در آینده این اتفاق رخ دهد واینکه هر دو گروه ایشان از دنیا رفته اند مانع از جریان فیض الهی نمیشود زیرا زنده کردن مردگان در حیطه قدرت الهی بوده و خلاف حکمت الهی نمی باشد ومستلزم محال هم نیست پس با توجه به فیاض علی الاطلاق بودن خداوند عدم اعطاء چنین لطفی از جانب خدا مساوی بخل خدا میباشد که بخل در خدا راه ندارد. ممکن است کسی اشکال کند که صرف آرزوی چیزی مستلزم اعطاء آن چیز از جانب خدا نیست .میگوئیم این سخن در صورتی صحیح است که آن خواسته یا غیر شرعی باشد یا چیزی مانع از استجابت آن شود،و حال آنکه آرزوی همنشینی با پیامبر و ائمه اطهار زیباترین و با ازرشترین خواسته هر فرد مؤمن و با ایمانی میباشد و اگر این آرزو از سمیم قلب باشد،حتی شک در استجابت آن از جانب خدا توهین به فضل و کرم بی انتهای حضرت باری میباشد.باز اگراشکال شود که خدا بهتر از آن که همان مصاحبت با پیامبر در جنت است را در عالم قیامت به آنها اعطا میکند. و اعطاء آن در این دنیا ضرورتی ندارد.در پاسخ میگوئیم اعطاء یک نعمت در قیامت دلیل نمیشود که انسان از داشتن مشابه آن نعمت در این دنیا محروم گردد ،و می بینیم خداوند در قرآن وعده نعمات فراوانی را به بهشتیان داده است ومثل آنها را نیز در این دنیا به ایشان داده است مانند( حور العین)

بخش چهارم
 

وقوع رجعت در امم سابقه (به نقل از قرآن)
الف) اخذتکم الصاعقه (بقره/55و56)
ب) داستان مقتول بنی اسرائیل (بقره/72و73)
ج)زنده شدن هزاران نفر به دعای حضرت حزقیل (بقره/242)
د) زنده شدن حضرت عزیر (بقره/259)
ه) زنده شدن پرندگان به دست حضرت ابراهیم (بقره/260)
و) زنده شدن فرزندان حضرت ایوب (انبياء/84)
یکی از مباحث مهم مسئله رجعت وقوع رجعت در امتهای پیشین میباشد که این امر نتیجه ای بسیار مهم دارد و آن رد محال و ممتنع بودن مسئله رجعت و اثبات جواز وامکان رجعت در امت اسلام میباشد زیرا جیزی که در گذشته ممکن و جائز بوده و از ان بالاتر حتی به وقوع هم پیوسته است محال و دور از عقل است که کسی قائل به محال و ممتنع بودن آن در زمان حال یا آینده باشد.زیرا در این صورت یا باید در قدرت فاعل آن شک کنند بدین معنا که بگویند آن کسی که قبلا این کار را انجام داده است دیگر قدرت براین کار را ندارد که این حرف از منکرین رجعت بعید است،زیرا فاعل هر دوی آنها حضرت باری میباشد یعنی آن کسی که در گذشته مردگان را زنده کرد وبه این دنیا باز گرداند خداوند بود وآن کسی هم که در آینده این کار را میکند خداوند است و منکرین رجعت که قالبا برادران اهل سنت می باشند با توجه به آنچه در مسئله توحید افعالی می گویند و حتی ما را به خاطر اینکه قائل به اختیار داشتن انسان در طول اراده الهی می باشیم کافر و مشرک میدانند گفتن چنین حرفی از ایشان بعید است یا باید علت این محال بودن را قابلیت قابل بدانند نه فاعلیت فاعل که دراین صورت با انقلاب در ذات مواجه می شویم یعنی چیزی که ذاتا ممکن الوجود بوده تغیری درآن حاصل شود و ممتنع الوجود شود که من گمان نمیکنم بتوان چنین نسبتی را به مخالفان و منکران رجعت داد.یا اینکه ایشان باید در اصل وقوع رجعت در امتهای پیشین خدشه وارد کنند ، که چنین حرفی را یقینن نمیزنند زیرا رجعت در امم سابقه در آيات قرآن به طور واضح و غير قابل تأويل و تفسير بيان شده و التزام ایشان به کلام الله مجید آنقدر زیاد است که شعار حسبنا کتاب الله سردادند به نحوی که حتی خود را از سرچشمه زلال علم الهی یعنی ائمه اطهار (سلام الله علیهم اجمعین)بی نیاز دیدند.وحال معنی ندارد که بگوئیم چنین فردی با چنین اعتقادی منکر آیات قران شود.پس چاره ای برای ایشان باقی نمی ماند جز اینکه معتقد به امکان رجعت در امت اسلام شود .از آنجائي كه بحث زنده شدن مردگان در امم سابقه تنها ميتواند امكان رجعت را ثابت كند لذا ما آن را در بحث اثبات عقلي رجعت آورديم و این مسئله که آیا چنین امری به وقوع خواهد پیوست یا نه درمقاله بعدی به آن خواهیم پرداخت.در اینجا برخی از آیات قرآن که دلالت بر رجعت در امتهای پیشین دارد را به همراه تفسیر برخی از علماء شیعه وسنی محضرتان عرض مینمایم .

الف) اخذتکم الصاعقه
 

اولین آیاتی که درآنها از زنده شدن مردگان وبازگشت ایشان به دنیا در امم سالفه سخن به میان آمده آیات55 و56 سوره بقره میباشد((وَ إِذْ قُلْتُمْ يَامُوسىَ‏ لَن نُّؤْمِنَ لَكَ حَتىَ‏ نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنتُمْ تَنظُرُونَ))(15)و آن هنگام را كه گفتيد:اى موسى، ما تا خدا را به آشكارا نبينيم به تو ايمان نمى‏آوريم. و هم چنان كه مى‏نگريستيد صاعقه شما را فرو گرفت .((ثمُ‏َّ بَعَثْنَاكُم مِّن بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ))(16)و شما را پس از مردن زنده ساختيم، شايد سپاسگزار شويد .رشیدالدین میبدی در کتاب کشف الاسرار وعدة الابرار در تفسیر آیات فوق چنین نوشته است((مفسران گفته اند آنگه که موسی از طور باز آمد خشمناک شد بر قوم خویش به پرستیدن گوساله واز خشم لوحها را که در آن تورات نبشتهبود بیوکند و با برادر وباسامری سخن درشت گفت آنکه گوساله را بسوخت و بر روی آب بپراکند پس موسی بیارمید و خشم وی باز نشست چنانکه رب العالمین فرمود ((فلما سکت عن موسی الغضب اخذ الالواح))(17)وموسی آن لوحها برداشت و راهنمونی و بخشایش حق که درآنها بود، ایشان را بیان کرد و گفت :من با الله سخن گفتم و از وی سخن شنیدم. ایشان گفتند((لن نؤمن لک حتی نری الله جهرةً))،استوار نداریم تو را کهالله سخن گفت با تو،تا آن گه که الله را ببینیم تا گواهی دهد ترا بدانکه میگوئی، موسی از ایشان به حق نالید،گفت: خداوندا تو خود داناتری که ایشان چه میگویند.رب العالمین گفت:ادعهم الی الطور ،ایشان را به طور خواند – فختار منهم سبعین رجلاً – موسی هفتاد مرد را برگزید وایشان را روزه وطهارت وغسل فرمود و پاکی جامه،پس ایشان را به طور برد گفتند:ای موسی خواهیم تا سخن خداوند خویش بشنویم،موسی گفت بر جای خود میباشید تا میغ در کوه گیرد ونداءحق شنوید و آنگه نزدیک شوید و به سجود در افتید.پس موسی به کوه یر آمد وحجابی پیدا شد میان ایشان و میان موسی تا موسی را نببینند،که موسی هرآنگه که با حق سخن گفتی نوری بر وی تافتی که هیچکس از آدمیان طاقت نداشت که در وی نگریستی.چون خداوند با موسی سخن در گرفت ایشان به سجود افتادند و کلام حق بشنیودندو امر ونهی وی دانستند واز حق شنیدند که گفت(( انا الله ربکم لا اله الا انا الحی والقیوم لا اله الا انا ذو بکةٍ اخرجتکم من ارض مصرفاعبدونی ولا نعبدو غیری)) پس چون موسی از مناجات فارغ شد با نزدیک ایشان آمد،ایشان گفتند:یا موسی لن نؤمن لک حتی نری الله جهرةً در آن حال بگرفت ایشان را ساعقه چنانک الله گفت((فاخذتکم الصاعقهوانتمتنظرون))(18)((ثم بعثناکم من بعد موتکم))(19) موسی چون دید آن قوم را فزع زده و جان داده گریستن درگرفت و زاری میکرد و میگفت:ماذا اقول لبنی اسرائیل؟آنگه از سر ضجرت گفت:اگر خواستی تو ایشان را هلاک کنی هم در خانه هایشان بمیراندی،می هلاک کنی ما را به آچه نادانی چند کردند ازما – منظور گوساله پرستی است-پس رب العزه ایشان را یک یک زنده کرد و در یکدیگر مینگریستند آنگه که زنده میشدند مفسران گفته اند :که این، مرگ عبرت بود نه مرگ فنا))(20)برخی از مفسرین خواسته اند بگونه ای در دلالت این آیات بر رجعت اموات در امم سابقه اشکال کنند و آن اینکه موت در این آیه را به معنی بیهوشی گرفته اند نه به معنی مرگ.اما باید در پاسخ ایشان بگوئیم که خداوند در این آیه فرموده است((اخذتکم الصاعقه)) حال شما پاسخ بدهید اگر کسی را صاعقه در بر بگیرد،چه اتفاقی برایش رخ میدهد آیا فقط بیهوش میشود.آیا جز یک تکه زغال سوخته چیزی برایش باقی میماند .آنهم صاعقه ای که خداوند برای نمایش قدرت خود بر آنها فرود آورد که حتی حضرت موسی کلیم الله با دیدن آن صاعقه از هوش رفت((فخر موسی صعقا))(21)ثانیاً، آنچه از موت به ذهن متبادر میگردد همان مرگ است نه غیر آن ، در کتب لغت نیز موت را به معنی مرگ گرفته اند،در کتاب لسان العرب گفته شده:الموت والموتان ضد الحیاة(22)ودر مجمع البحرین(23)موت را قسیم قتل گرفته و آیه 114سوره آل عمران((افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم))را به عنوان شاهد بیان مثال بیان میکند

ب) مقتول بنی اسرائیل
 

آیات دیگری که در آنها از زنده شدن مردگان و بازگشت ایشان به دنیا بحث میشود آیات 72و73سوره مبارکه بقره میباشد(( وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادَّارَأْتُمْ فِيهَا وَ اللَّهُ مخُْرِجٌ مَّا كُنتُمْ تَكْتُمُون ‏فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَالِكَ يُحْىِ اللَّهُ الْمَوْتىَ‏ وَ يُرِيكُمْ ءَايَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون‏))(24)و به ياد آريد آن هنگام را كه كسى را كشتيد و بر يكديگر بهتان زديد و پيكار درگرفتيد و خدا آنچه را كه پنهان مى‏كرديد آشكار ساخت. سپس گفتيم: پاره‏اى از آن را بر آن كشته بزنيد.خدا مردگان را اينچنين زنده مى‏سازد، و نشانه‏هاى قدرت خويش را اينچنين به شما مى نماياند، باشد كه به عقل دريابيد. داستان اینچنین است که فردی از بنی اسرائیل که طبق برخی از تفاسیر نام وی عامیل بوده است به قتل میرسد.در برخی از تفاسیر گفته شده است که وی فرد ثروتمندی بوده استکه تنها وارثان او برادرزادگانش بوده اند به همینخاطر همه ایشان را متهم به قتل میکرددند،و آنها نیز دیگران را متهم میکرددند و درگیری بالا گرفت تا اینکه برای حل مشکل نزد حضرت موسی رفتند وخداوند به ایشان امر فرمود :که گاوی را را ذبح نمایند وقسمتی از آن را به بدن میت بزنند وایشان پس از بهانه ها و سؤالات مختلف همان کار را انجام دادند وآن مقتول زنده شدو قاتل خویش را معرفی کرد.این مطلب یعنی زنده شدن مقتول بنی اسرائیل اکثر مفسران اهل سنت درکتب تفسیر خود بیان نموده اند من جمله در کشاف زمخشری ،مفاتیح الغیب فخر رازی ،البیان ثعلبی،روح المعنی آلوسی،الدر المنثور سیوطی،جامع الاحکام قرطبی وجامع البیان طبری البته ممکن است در آن اختلافات جزئی باشد اما اصل زنده شدن مقتول بنی اسرائیل مورد اعتراف همه ایشان میباشد زمخشری درذیل این آیه گفته است:فضربه فحیّی،فحذف ذالک لدلالته قوله((کذالک یحیی الله الموتی))(25)

ج) زنده شدن هزاران نفر به دعای حضرت حزقیل
 

آیه دیگری که از زنده شدن مردگان در آن سخن به میان آمده آیه 243سوره بقره میباشد((الَمْ تَرَ إِلىَ الَّذِينَ خَرَجُواْ مِن دِيَارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُواْ ثُمَّ أَحْيَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلىَ النَّاسِ وَ لَاكِنَّ أَكْثرََ النَّاسِ لَا يَشْكُرُون‏))(26) آيا آن هزاران تن را نديده‏اى كه از بيم مرگ، از خانه‏هاى خويش بيرون رفتند؟سپس خدا به آنها گفت: بميريد.آن گاه همه را زنده ساخت. خدا به مردم نعمت مى‏دهد ولى بيشتر مردم شكر نعمت به جاى نمى‏آورند ازآنچه زمخشری در تفسیر کشاف در ذیل این آیه دربیان داستان گروهی که در آیه آمده آورده است چنین به دست می آید که ایشان گروهی بودند از اهالی قریه (داوردان)قریه ای قبل از واسط ،گویا در این منطقه بیماری کشنده طاعون شیوع پیدا کرده بود واین گروه به خاطر در امان ماندن از این بیماری پا به فرار گذاشته و از دیار خود خارج میشدند اما خداوند آنها را میراند و سپس زنده گردانید تا به ایشان بفهماند که از حکم الهی نمیتوان فرار کرد (لا فرار ون حکومتک)(27)طبق تفاسیر حضرت حزقیل که به وی ذوکفل نیز گفته میشود پس از مشاهده اجساد این گروه در حقشان دعا کرد واز خدا خواست تا ایشان را دوباره زنده کند و خداوند کریم نیز دعای پیامبرش رامستجاب کرد.نکته ای که باید در اینجا بدان اشاره کنم این است که در اکثر تفاسیر اهل سنت در خصوص این آیه محور اصلی بحسشان را روی مسائل حاشیه ای برده و دادسخن در آن سر میدهند مثل اینکه آین گروه چه کسانی بودند از چه سرزمینی بودند چند نفربودند علت فرار و مرگ ایشان چه بود، چه کسی در حق ایشان دعا کرد و علت دعای وی در حق ایشان چه بود اما وقتی به بحث اصلی این آیه که همان زنده شدن مردگان به دست خداوند است میرسند گویا جوهر قلم ایشان تمام میشود،خیلی زود با چند کلمه آن هم به صورت سربسته و مبهم از آن میگذرند و کاری بدین مهمی را آنقدر کم رنگ نشان میدهند که گویا یک بچه شیر خواره هم از عهده این کار بر می آید

د)زنده شدن حضرت عزیر
 

وْ كاَلَّذِى مَرَّ عَلىَ‏ قَرْيَةٍ وَ هِىَ خَاوِيَةٌ عَلىَ‏ عُرُوشِهَا قَالَ أَنىَ‏ يُحْىِ هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِاْئَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَل لَّبِثْتَ مِاْئَةَ عَامٍ فَانظُرْ إِلىَ‏ طَعَامِكَ وَ شَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانظُرْ إِلىَ‏ حِمَارِكَ وَ لِنَجْعَلَكَ ءَايَةً لِّلنَّاسِ وَانظُرْ إِلىَ الْعِظَامِ كَيْفَ نُنشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَينَ‏َ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلىَ‏ كُلّ‏ِ شىَ‏ْءٍ قَدِير(28)
يا مانند آن كس كه به دهى رسيد. دهى كه سقفهاى بناهايش فروريخته بود. گفت: از كجا خدا اين مردگان را زنده كند؟ خدا او را به مدت صد سال ميراند. آن گاه زنده‏اش كرد. و گفت: چه مدت در اينجا بوده‏اى؟ گفت: يك روز يا قسمتى از روز. گفت: نه، صد سال است كه در اينجا بوده‏اى. به طعام و آبت بنگر كه تغيير نكرده است، و به خرت بنگر، مى‏خواهيم تو را براى مردمان عبرتى گردانيم، بنگر كه استخوانها را چگونه به هم مى‏پيونديم و گوشت بر آن مى‏پوشانيم. چون قدرت خدا بر او آشكار شد، گفت: مى‏دانم كه خدا بر هر كارى تواناست‏در خصوص این آیه چند نکته به ذهن این حقیر میرسد که محضر سروران گرامی عرض مینمایم . نکته اول اینکه خداوند فرومده است که تو را برای مردم آیه ونشانه قرار میدهم(لنجعلک آیةً للناس)که کلمه ناس مطلق است و برای جمیع مردم در تمام ازمنه صدق میکند که یک دسته از این مردم امت اسلام میباشد پس خداوند خداوند ایشان را نشانه ای برجمیع مردم من جمله مسلمانان قرار میدهد .نکته دوم اینکه خداوند زنده شدن حضرت شعیب پس از صد سال به دست خود را به عنوان آیت و نشانه معرفی میکند نه شخص ایشان را .نکته دیگر هدف خدا از بیان این داستان است که همان بر طرف کردن استبعاد زنده شدن مردگان پس از مرگ است که قدر متیقن آن در قیامت است حال این سوال مطرح میشود که وقتی میتوان این زنده شدن پس از مرگ درعالم دنیا را دلیل ونشانه ای بر معاد وزنده شدن مردگان درعالم آخرت گرفت چرا نتوان آن را نشانه ای بر اثبات رجعت که زنده شدن مردگان در همین عالم است گرفت در حالیکه شباهت مسئله رجعت به زنده شدن حضرت عزیر بسیار بسیار بیشتر است از شباهت عالم آخرت با این زنده شدن دوباره.

ه) زنده شدن پرندگان به دست حضرت ابراهیم
 

یکی دیگر از آیاتی است که بر مسئله زنده شدن مردگان در امم ماضیه دلالت دارد آیه 260سوره بقره میباشد که در این آیه آمده است که حضرت ابراهیم(ع)از خداوند درخواست میکند که کیفیت زنده شدن مردگان را به وی بنمایاند تا دلش آرام گیرد، وخداوند فرمود:چهارمرغ بگیر وتکه تکه کن وگوشت آنها را با هم مخلوط کن هر قسمت را بر سر کوهی بگذار سپس آنها را به سوی خود بخوان می بینی که آنها شتابان به سوی تو می آیند
وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِمُ رَبّ‏ِ أَرِنىِ كَيْفَ تُحْىِ الْمَوْتىَ‏ قَالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلىَ‏ وَ لَاكِن لِّيَطْمَئنَّ قَلْبىِ قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِّنَ الطَّيرِْ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلىَ‏ كلُ‏ِّ جَبَلٍ مِّنهُْنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيم(29) ‏
ابراهيم گفت: اى پروردگار من، به من بنماى كه مردگان را چگونه زنده مى‏سازى. گفت:آيا هنوز ايمان نياورده‏اى؟ گفت: بلى، و لكن مى خواهم كه دلم آرام يابد گفت: چهار پرنده برگير و گوشت آنها را به هم بياميز، و هر جزئى از آنها را بر كوهى بنه.پس آنها را فراخوان.شتابان نزد تو مى‏آيند، و بدان كه خدا پيروزمند و حكيم است .
باز هم آیه دیگر از نشانه های قدرت بی پایان خداوند که کیفیت زنده شدن مردگان را به یکی از پیامبرانش یعنی حضرت ابراهیم که خداوند مقام امامت را نیز به وی عطا کرد نشان میدهد و درپایان میفرماید :خداوند بر همه چیز توانمند و داناست،یکی از اموری که خداوند بر آن تواناست زنده کردن مردگان پس از قیام مهدی (ع) میباشد که همان رجعت اصطلاحی است.

و)زنده شدن فرزندان حضرت ایوب
 

آخرین آیه ای که در اینجا از آن بحث میکنیم آیه84 از سوره مبارکه انبیاء میباشد.
فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍّ وَ ءَاتَيْنَاهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحمَْةً مِّنْ عِندِنَا وَ ذِكْرَى‏ لِلْعَابِدِين(30)
‏پس [دعاى‏] او را اجابت نموديم و آسيب وارده بر او را برطرف كرديم،و كسان او و نظيرشان را همراه با آنان [مجدداً] به وى عطا كرديم [تا] رحمتى از جانب ما و عبرتى براى عبادت‏كنندگان [باشد] .
شاهد ما در این آیه ((وَ ءَاتَيْنَاهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُم مَّعَهُم)) است فخر رازی در مفاتیح الغیب در تفسیر این قسمت از آیه میگوید(و بين اللَّه تعالى أنه آتاه أهله و يدخل فيه من ينسب إليه من زوجة و ولد و غيرهما ثم فيه قولان: أحدهما: و هو قول ابن مسعود و ابن عباس رضي اللَّه عنهما و قتادة و مقاتل و الكلبي و كعب أن اللَّه تعالى أحيا له أهله يعني أولاده بأعيانهم.و الثاني: روى الليث،قال: أرسل مجاهد إلى عكرمة و سأله عن الآية فقال: قيل له إن أهلك لك في الآخرة فإن شئت عجلناهم لك في الدنيا،و إن شئت كانوا لك في الآخرة و آتيناك مثلهم في الدنيا. فقال: يكونون لي في الآخرة و أوتي مثلهم في الدنيا.و القول الأول أولى لأن قوله: وَ آتَيْناهُ أَهْلَهُ يدل بظاهره على أنه تعالى أعادهم في الدنيا و أعطاه معهم مثلهم أيضا(31)همانطور که مشاهده میکنید فخر رازی قول اول که همان قول ابن مسعود و ابن عباس باشد را پذیرفته است که ایشان فرموده اند :خداوند همان فرزندان حضرت ایوب که فوت کرده بودند را مجدداً زنده نمود و ایشان را به وی بازگرداند که این همان زنده شدن مردگان و دلیلی است براثبات رجعت در امم سابقه،اما اگر ما فرض را بر این بگذاریم که قول عکرمه قول صحیح باشد باز هم مدعای ما که امكان زنده شدن مردگان در دنيا است ثابت میشود زیرا طبق این قول خداوند حضرت ایوب را مخیر میکند بین اینکه خداوند همان فرزندانی که از دنیا رفته اند را مجدداً زنده نمایند وبه دامان وی باز گرداند وبین اینکه مثل آنها را دراین دنیا به او بدهد وخود ایشان را در آخرت به وی بازگرداند. حال سوال اینجاست که اگر زنده شدن فرزندان حضرت ایوب کاری غیر ممکن و محال بود معنا نداشت که خداوند اختیار کار غير ممكن و محالي را به ايشان بدهد از این گفته عکرمه میتوان در یک بحث جنجالی کلامی دیگر بین شیعه سنی یعنی بحث جبر و اختیار نیز استفاده کرد .اینکه خداوند اختیار این کار را به خود حضرت ایوب واگذار کرد نشان میدهد انسان موجودی است مختار و کارهای وی از روی اجبار نیست اگر بگویند این اختیار را خود خداوند به وی عطا کرد میگوئیم مگر اختیار دیگران را کسی غیر از خدا داده است.
پاسخ به يك اشكال
معتزله به بحث رجعت در امتهای سابقه اشکالی وارد کرده اند تا از این طریق موضوع رجعت در امت اسلام را نیز خدشه دار کنند.فخر رازی در تفسیر کبیر ذیل آیه 243سوره بقره این اشکال رامطرح وپاسخ آن را نیز بیان میکند،این اشکال وپاسخ اینچنین است:((معتزله گفته اند: احیاء اموات و مردگان امری است خارق العاده كه صدور آن از جانب خداوند متعال جایز نیست مگر اینکه بعنوان معجزه ای برای نبی به کار برده شود،زیرا اگر غیر از این باشد دلالت این امر بر نبوت نبی باطل است.(پایان اشکال معتزله)اما نزد اصحاب معتزله ظهور و صدور خارق عادت از ولی جایز است به خاطر کرامت ولی ، یا سایر اغراض واین حصر باطل است))(32)
حقیر میگوید اولا همانطور که فخررازی گفتند حصر امور خارق عادت در معجزه باطل است پس اینچنین نیست که زنده شدن مردگان در امم سابقه فقط به منظور معجزه ای برای اثبات نبوت نبی باشد بلکه برای غیر آن نیز آمده مثل قضیه اصحاب کهف ،ثانیا حتی بر فرض چنین حصری(زنده شدن مردگان در دنیا منحصر است در معجزات انبیا) باز منافاتی با رجعت ندارد زیرا زنده شدن پیغمبر اسلام(ص) یکی از بهترین معجزاتی است که میتواند حقانیت وی ودین اسلام را ثابت کند.این بود آیاتی در خصوص زنده شدن مردگان در امم سابقه تا دلیلی باشد بر کسانی که ادعای محال و غیر ممکن بودن رجعت را دارند زیرا بهترین دلیل بر امکان چیزی وقوع آن است

پي نوشت ها :
 

1. الایقاض،محمدبن حسن حر عاملی،ترجمه آقای احمد جنتی،ص3
2. احمدبن محمدبن علی المقری الفیومی،قاموس المصباح المنیر،کتاب الراء ،ص121
3. شیخ مفید،اوائل المقالات،ص78
4. طریحی فخر الدین،مجمع البحرین،کتابفروشی مرتضوی،چاپ 1375،ج3،ص471
5. جعفریان رسول ،ترجمه اناجیل اربعه،فصل 43،ص220
6. لاهیجی حسن ابن عبالرزاق،رسائل فارسی،تحقیق علی صدراوی خوئی،مرکر نشر قبله(1375)ص276و277
7. اعتقادات صدوق،ترجمه حسنی ، باب هیجدهم(اعتقاد به رجعت)ص73
8. شیخ مفید،اوائل المقالات،ص46
9. سیدمرتضی علم الهدا،رسائل شریف مرتضی،ج1 در ضمن ، جوابات مسائل مسئله60ص302
10. شیخ طوسی،العقائد الجعفریه(ضمن جواهر الفقه ابن براج ص250)مسئله 46
11. به نقل ازکتاب رجعت از دیدگاه متکلمان شیعه ،اضغر بهمنی، نشر زائر، بهار85 ،ص 117و129
12.دوانی علی، ،مهدی موعود ترجمه ج13بحار الانوار مجلسی، نشر دارالکتب الاسلامیه،ص فصل سوم
13. ثقفی تهرانی محمد، تفسیر روان جاوید،انتشارات برهان ، چاپ1398،ج1،ص89
14. رفیعی قزوینی آقا سید ابوالحسن،رجعت و معراج ،چاپ سوم ،انتشارات کتابفروشی اسلام،ص19
15. بقره /55
16. بقره/56
17. الاعراف/154
18. بقره/ 55
19. بقره/56
20. میبدی رشید الدین احمدبن ابی سعد،کشف الاسرار وعدة الابرار، انتشارات امیرکبیر1371،ج1ص191
21. الاعراف/143
22. ابن منظور محمدبن مکرم،لسان العرب،ناشر:دار صادر(بیروت)چاپ1414،ج2،ص91
23. طریحی فخرالدین،مجمع البحرین،ناشر کتاب فروشی مرتضوی،چاپ1375،ج2،ص222
24. بقره /72و73
25. زمخشری محمود،الکشاف عن الحقائق غوامض التنزیل،ناشر دارالکتاب العربیه(بیروت)چاپ1407، ج1،ص153
26. بقره /243
27. دعای کمیل حضرت امیر(ع)
28. بقره/259
29. بقره /260
30. انبیاء/84
31. فخرالدین رازی ابو عبدالله محمدبن عمر،مفاتیح الغیب،ناشر دار احیاء تراث العربیه (بیروت)چاپ1420 ،ج 22،ص176
32. تفسير كبير فخر رازي،ج 6،ص497
 

منابع :
1.قرآن کریم
2. ابن منظور محمد بن مكرم‏،لسان العرب‏، دار صادر، بيروت‏، 1414 ق
3. اعتقادات صدوق،ترجمه حسنی ، اسلامیه ،تهران ،چاپ اول ،1371ش
4. بهمنی، اصغر ،رجعت از دیدگاه متکلمان شیعه، نشر زائر،تهران، بهار85
5. ثقفی ،تهرانی محمد،تفسیر روان جاوید، برهان،تهران ،1398
6. جعفریان، رسول ،ترجمه اناجیل اربعه،میراث مکتوب ،چاپ دوم،تهران،1384ش
7. حر عاملی، محمدبن حسن ، الایقاض من الهجعه، ترجمه احمد جنتی، نوید ،تهران ،1362ش
8. دوانی ،علی ،مهدی موعود، دارالکتب الاسلامیه،چاپ 28،تهران ،1387
9. رشیدالدین میبدی، احمد ابن ابی سعید، کشف الاسراروعدة الابرار، امیر کبیر،1371
10. رفیعی قزوینی آقا سید ابوالحسن،رجعت و معراج ،چاپ سوم ، کتابفروشی اسلام،تهران
11. زمخشری ،محمود،الکشاف عن الحقائق غوامض التنزیل، دارالکتاب العربیه(بیروت)،1407ق
12. سیدمرتضی، علم الهدی، رسائل شریف مرتضی
13. شیخ طوسی،العقائد الجعفریه، دفتر تبلیغات ،قم ،چاپ اول، 1411ق
15. شیخ مفید ،اوائل المقالات، كنگره شيخ، مفيد ‏،قم،‏1413 ق
16. طریحی، فخر الدین،مجمع البحرین، کتابفروشی مرتضوی، 1375
17. فخرالدین رازی، ابو عبدالله محمدبن عمر،مفاتیح الغیب، دار احیاء تراث العربیه (بیروت)،1420ق
18. قمی ،شیخ عباس، مفاتیح الجنان
19. لاهیجی، حسن ابن عبدالرزاق،رسائل فارسی،تحقیق علی صدراوی خوئی،مرکز نشر قبله،1375.
20. مقری الفیومی، احمد بن محمد بن علی ،قاموس المصباح المنیر، ‏ دارالفکر
21. موسوی همدانی، سیدمحمدباقر ،ترجمه تفسیرالمیزان
/ع