رصد کوه ها و رگه هاي ماه
نويسنده: محمدرضا نوروزي
از درياها و گودال هاي ماه که بگذريم، هنوز زيبايي هاي فراواني براي رصدکردن با تلسکوپ درماه پيدا مي شوند. دودسته از عوارض زيباي ماه که تنوع گسترده اي دارند، کوه ها ورگه هاي آن هستند. آن ها را از قلم نيندازيد.!
تصوير ماه از پشت ابزارهاي رصدي هر بيننده اي را مجذوب مي کند. اين نزديک ترين همسايه ي ما در فضاست؛ بزرگ، درخشان، وزيبا، با صدها عارضه ي گوناگون طبيعي وفقط چهارصد هزار کيلومتر دورتر. دو نوع از زيباترين عوارض سطح ماه کوه ها ورگه هاي درخشان اند که دراين مقاله به طور خلاصه به چگونه رصد کردن آن ها مي پردازيم.
اگر شما هم مثل نويسنده به طبيعت وبه ويژه کوه نوردي علاقه مند باشيد، آن وقت براي تان «آلپ» يکي از زيباترين بخش هاي ماه مي شود. آن قدرزيبا که هر ماه شب هفتم و هشتم، نخستين رصدتان را با منطقه اي آلپ آغاز مي کنيد. با هم به اين منطقه سري مي زنيم:
در شب هفتم ماه قمري، لبه هاي شرقي رشته کوه آلپ ديده مي شود. «ادوکسوس» و«کاسيني» درابتداي راه مان قرار دارند. رشته کوه آلپ، جزو رشته کوه هاي مرتفع ماه محسوب مي شود. بنابراين درشب هفتم (به ويژه اگرآغاز ماه با هلالي بحراني همراه شده باشد) فقط لبه هاي شرقي آن روشن شده اند. براي همين مي توانيد روشن شدن نوک قله هاي مرتفع اين رشته کوه را به شکل دانه هاي روشن و پراکنده ببينيد.
درمسيرشرق به غرب آلپ، که کوه پيمايي را ادامه دهيم، نخستين عارضه ي زيبايي که به آن مي رسيم «دره ي بزرگ آلپ» است؛ دره اي به عمق 4تا 12 کيلومتر. اگر نورخيلي مايل به اين منطقه بتابد، جز رشته اي تيره وهموار، که يک لبه ي آن (ديواره ي غربي) مختصري روشنايي دارد، چيزي ديده نمي شود. اما تحت نورشديد(نورعمودي) چهره اش عوض مي شود؛ رشته ي نامنظم تيره اي ميان دو بخش درخشان. جالبي اين دره ي نسبتاً عميق اين است که ازيک سو به درياي «برودت»(سرما) متصل است، واز سوي ديگر در بلندي هاي رشته کوه مسدود مي شود. از دره به سختي دل مي کنيم ومسير را رو به شرق ادامه مي دهيم.
چشمان مان حسابي خيره مي شود؛ عارضه اي دايره شکل با سطحي هموار وتيره. انگار که تازه بسترآن را با مواد تيره ي مذاب پوشانده اند. گودال افلاطون(پلاتو) به قطر 100 کيلومتر به خوبي وروشني نمايان مي شود. زماني که زاويه ي تابش نورکم است سطح بستر اين گودال کاملاً همواراست اما، در تابش هاي عمودي، درکف آن 3 يا 4 «ريزگودال» هم ديده مي شود «هرچند که بايد با بزرگ نمايي هاي زياد به آن نگاه کنيد). بعد از افلاطون، ديگرحالت قله اي رشته کوه آلپ تمام مي شود وبه منطقه ي هموار ولي مرتفع افلاطون مي رسيم که خودش پلي است بين «ژوار» بخش پرقله ي آلپ.
دوباره باز مي گرديم به سوي مشرق و روي يکي از قله هاي مرتفع اين ناحيه، يعني کوه «پلانک » مي ايستيم. ازاين جا که نگاه کنيم درشمال، درياي کشيده ودراز برودت را خواهيم ديد و در ديگر سو، يعني جنوب، درياي «باران ها » پيداست. آن دورترها دربخش غربي رشته کوه، خليج کماني شکل «رنگين کمان» ديده مي شود. چند قله ي تک هم در کناره ي جنوبي رشته کوه ديده مي شوند مانند «پيتون» و«پيکو». اما براي حسن ختام اين گشت کوه نوردي خوب است صحنه اي زيبا و شايد رويايي را به شما نشان بدهم. شب هشتم ماه قمري، افلاطون را با دقت زير نظر بگيريد. لبه ي بيروني و شرقي آن با سفيدي زيادي مي درخشد. لبه ي داخل غربي هم همين طور. بعد ناگهان سطح غربي افلاطون روشنايي مختصري مي گيرد وسايه ي ديواره هاي شرقي دست از سر بستر آن مي کشد. حرکت اين سايه به قدري سريع انجام مي شود که در مدت حدود 15 دقيقه، تمام 100 کيلومتر قطر افلاطون را طي مي کند. اگراين منظره را با بزرگنمايي زياد (مثلا 200X يا 150X ) ببينيد، بي گمان هرگز آن را فراموش نخواهيد کرد.
رگه هاي درخشان
وقتي ماه با چهره ي درخشانش سراز افق مشرق در مي آورد. و ستاره ها در برابر نورش رنگ مي بازند، يکي از جلوه هاي زيباي سطح ماه رخ نشان مي دهد.
رگه ها، خطوطي بر چهره ي پرگودال ماه اند که رصد شان هم کار سختي نيست. رصد گران دقيق ونکته سنج با رصد اين رگه ها به نکات جالبي پي مي برند، مثلاً اين که منشأ رگه ها، گودال ها وعوارض روشن ودرخشان اند. شما با رصد اين عوارض چه نتيجه اي مي گيريد؟
پيش تر براساس رصدها و نيز آزمايش هايي که صورت گرفت، دو منشأ فوراني براي اين عوارض پيشنهاد شده بود. در نظريه ي نخست، آنها را نمک رسوب شده از آب تبخير شده از سطح ماه ودر نظريه ي دوم آن ها رسوبات خاکسترهاي آتشفشاني يا رگه هايي از غبار دانستند. پس ازاين که منشأ برخوردي رگه ها پذيرفته شد، يوجين شوميکر در دهه ي 1340/ 1960 با مدل سازي هاي خود ونيز با بهره گرفتن از عکس هاي زيبا فضاپيماهاي آپولو نشان داد که اين رگه ها حاصل برخوردهاي ثانويه اند.
بررسي هاي اخير نشان داده اند که هميشه نمي توان به درخشندگي رگه ها براي تخمين سن آن ها اطمينان کرد. درعوض، سپيدايي (آلبدو يا ضريب بازتاب) رگه ها همواره به ميزان اکسيد آهن موجود در آن ها بستگي دارد. کمتربودن اکسيدآهن موجب درخشان تر بودن مواد است وبرعکس.
اما رگه ها را کجا بيابيد؟
تيکو را سلطان رگه ها مي نامند.
هنگام ماه بدر، آن را رصد کنيد. کپرنيک، کپلر و آريستارخوس هم مثلثي درخشان دراقيانوس طوفان ها مي سازند، اولبرس، زوخيوس، تئوفيلوس، فريزيوس، آريستيلوس وآوتوليکوس هم از ديگرعوارضي اند که رگه هاي درخشان دارند.
اما يک رگه ي درخشان بي منشأ: اين رگه از لبه ي شمال غربي ماه آغاز مي شود، به ميان اقيانوس مي آيد و در طول 400 کيلومتر درازي اش ازکنار اولبرس A مي گذرد، سلسيوس را روشن مي کند ودر کنار آريستارخوس خاموش مي شود؛ بي هيچ منشأ معلومي. رگه هاي ديگري هم از کنار حفره ي بريجز B آغاز مي شود وتا جنوب ليچنبرگ پيش مي رود. اين رگه هم منشأ ندارد.
رصد رگه ها را در شب هاي مهتابي انجام دهيد که بيشترآماتورها بي کار مي شوند! فکر مي کنيد آيا اين دو رگه ي اخير، واقعاً منشأ ندارند؟ از رصدهايتان چه نتيجه اي مي گيريد؟
آيا مي خواهيد از زمين ارتفاع کوه هاي ماه را محاسبه کنيد؟ کار هيجان انگيزي است. براي اين کار وسايل زيادي لازم نداريد. کافي ست عکس دقيقي از ماه داشته باشيد. اگر اين عکس را خودتان با دوربين عکاسي (البته با عدسي تله يا با تلسکوپ) بگيريد، شيريني کار دوچندان مي شود.
به اين تصوير نگاه کنيد نور خورشيد ازسمت راست بر ماه مي تابد وشما در جهت عمود بر تابش خورشيد، به ماه نگاه مي کنيد. دراين تصوير MB نشانگر ارتفاع يکي از کوه هاي ماه است. OB شعاع ماه است (که مقدارش را مي دانيم: 1738 کيلومتر)، AM طول سايه ي همان کوه است که از زمين ديده مي شود، و TB فاصله ي کوه از سايه مرزماه - خط جدايي روز وشب برماه - است.
بر پايه ي هندسه ي مقدماتي، وبا استفاده از تشابه مثلث ها، درمي يابيد که مثلث OTB و ABM متشابه اند.
چون زاويه ي ABM با زاويه ي BTO و زاويه ي AMB با زاويه ي TBO برابرند. دراين صورت مي توانيم تناسب زير را بنويسيم:
MB/AM=TB/OB
MB=AM×TB/OB
چون OB(شعاع ماه) را مي دانيم، تنها چيزهايي که بايد اندازه بگيريم AMو TB است. اين کاربااستفاده از يک خط کش دقيق (بهتراست خط کش درجه هاي کوچک تر از ميلي متر داشته باشد) وعکس واضحي از ماه امکان پذيراست. مي توانيد از يک ذره بين هم استفاده کنيد تا امتداد سايه ي کوه را به وضوح ببينيد.
البته اعدادي که براي ارتفاع کوه هاي ماه يا برآمدگي هاي حاشيه ي گودال ها به دست مي آوريد کاملاً دقيق نخواهد بود، ولي به دست آوردن اندازه ي تقريبي اين عوارض، از اين راه با دقت قابل قبولي ممکن است.
منبع:نشريه نجوم، شماره 198.
تصوير ماه از پشت ابزارهاي رصدي هر بيننده اي را مجذوب مي کند. اين نزديک ترين همسايه ي ما در فضاست؛ بزرگ، درخشان، وزيبا، با صدها عارضه ي گوناگون طبيعي وفقط چهارصد هزار کيلومتر دورتر. دو نوع از زيباترين عوارض سطح ماه کوه ها ورگه هاي درخشان اند که دراين مقاله به طور خلاصه به چگونه رصد کردن آن ها مي پردازيم.
اگر شما هم مثل نويسنده به طبيعت وبه ويژه کوه نوردي علاقه مند باشيد، آن وقت براي تان «آلپ» يکي از زيباترين بخش هاي ماه مي شود. آن قدرزيبا که هر ماه شب هفتم و هشتم، نخستين رصدتان را با منطقه اي آلپ آغاز مي کنيد. با هم به اين منطقه سري مي زنيم:
در شب هفتم ماه قمري، لبه هاي شرقي رشته کوه آلپ ديده مي شود. «ادوکسوس» و«کاسيني» درابتداي راه مان قرار دارند. رشته کوه آلپ، جزو رشته کوه هاي مرتفع ماه محسوب مي شود. بنابراين درشب هفتم (به ويژه اگرآغاز ماه با هلالي بحراني همراه شده باشد) فقط لبه هاي شرقي آن روشن شده اند. براي همين مي توانيد روشن شدن نوک قله هاي مرتفع اين رشته کوه را به شکل دانه هاي روشن و پراکنده ببينيد.
درمسيرشرق به غرب آلپ، که کوه پيمايي را ادامه دهيم، نخستين عارضه ي زيبايي که به آن مي رسيم «دره ي بزرگ آلپ» است؛ دره اي به عمق 4تا 12 کيلومتر. اگر نورخيلي مايل به اين منطقه بتابد، جز رشته اي تيره وهموار، که يک لبه ي آن (ديواره ي غربي) مختصري روشنايي دارد، چيزي ديده نمي شود. اما تحت نورشديد(نورعمودي) چهره اش عوض مي شود؛ رشته ي نامنظم تيره اي ميان دو بخش درخشان. جالبي اين دره ي نسبتاً عميق اين است که ازيک سو به درياي «برودت»(سرما) متصل است، واز سوي ديگر در بلندي هاي رشته کوه مسدود مي شود. از دره به سختي دل مي کنيم ومسير را رو به شرق ادامه مي دهيم.
چشمان مان حسابي خيره مي شود؛ عارضه اي دايره شکل با سطحي هموار وتيره. انگار که تازه بسترآن را با مواد تيره ي مذاب پوشانده اند. گودال افلاطون(پلاتو) به قطر 100 کيلومتر به خوبي وروشني نمايان مي شود. زماني که زاويه ي تابش نورکم است سطح بستر اين گودال کاملاً همواراست اما، در تابش هاي عمودي، درکف آن 3 يا 4 «ريزگودال» هم ديده مي شود «هرچند که بايد با بزرگ نمايي هاي زياد به آن نگاه کنيد). بعد از افلاطون، ديگرحالت قله اي رشته کوه آلپ تمام مي شود وبه منطقه ي هموار ولي مرتفع افلاطون مي رسيم که خودش پلي است بين «ژوار» بخش پرقله ي آلپ.
دوباره باز مي گرديم به سوي مشرق و روي يکي از قله هاي مرتفع اين ناحيه، يعني کوه «پلانک » مي ايستيم. ازاين جا که نگاه کنيم درشمال، درياي کشيده ودراز برودت را خواهيم ديد و در ديگر سو، يعني جنوب، درياي «باران ها » پيداست. آن دورترها دربخش غربي رشته کوه، خليج کماني شکل «رنگين کمان» ديده مي شود. چند قله ي تک هم در کناره ي جنوبي رشته کوه ديده مي شوند مانند «پيتون» و«پيکو». اما براي حسن ختام اين گشت کوه نوردي خوب است صحنه اي زيبا و شايد رويايي را به شما نشان بدهم. شب هشتم ماه قمري، افلاطون را با دقت زير نظر بگيريد. لبه ي بيروني و شرقي آن با سفيدي زيادي مي درخشد. لبه ي داخل غربي هم همين طور. بعد ناگهان سطح غربي افلاطون روشنايي مختصري مي گيرد وسايه ي ديواره هاي شرقي دست از سر بستر آن مي کشد. حرکت اين سايه به قدري سريع انجام مي شود که در مدت حدود 15 دقيقه، تمام 100 کيلومتر قطر افلاطون را طي مي کند. اگراين منظره را با بزرگنمايي زياد (مثلا 200X يا 150X ) ببينيد، بي گمان هرگز آن را فراموش نخواهيد کرد.
رگه هاي درخشان
وقتي ماه با چهره ي درخشانش سراز افق مشرق در مي آورد. و ستاره ها در برابر نورش رنگ مي بازند، يکي از جلوه هاي زيباي سطح ماه رخ نشان مي دهد.
رگه ها، خطوطي بر چهره ي پرگودال ماه اند که رصد شان هم کار سختي نيست. رصد گران دقيق ونکته سنج با رصد اين رگه ها به نکات جالبي پي مي برند، مثلاً اين که منشأ رگه ها، گودال ها وعوارض روشن ودرخشان اند. شما با رصد اين عوارض چه نتيجه اي مي گيريد؟
پيش تر براساس رصدها و نيز آزمايش هايي که صورت گرفت، دو منشأ فوراني براي اين عوارض پيشنهاد شده بود. در نظريه ي نخست، آنها را نمک رسوب شده از آب تبخير شده از سطح ماه ودر نظريه ي دوم آن ها رسوبات خاکسترهاي آتشفشاني يا رگه هايي از غبار دانستند. پس ازاين که منشأ برخوردي رگه ها پذيرفته شد، يوجين شوميکر در دهه ي 1340/ 1960 با مدل سازي هاي خود ونيز با بهره گرفتن از عکس هاي زيبا فضاپيماهاي آپولو نشان داد که اين رگه ها حاصل برخوردهاي ثانويه اند.
بررسي هاي اخير نشان داده اند که هميشه نمي توان به درخشندگي رگه ها براي تخمين سن آن ها اطمينان کرد. درعوض، سپيدايي (آلبدو يا ضريب بازتاب) رگه ها همواره به ميزان اکسيد آهن موجود در آن ها بستگي دارد. کمتربودن اکسيدآهن موجب درخشان تر بودن مواد است وبرعکس.
اما رگه ها را کجا بيابيد؟
تيکو را سلطان رگه ها مي نامند.
هنگام ماه بدر، آن را رصد کنيد. کپرنيک، کپلر و آريستارخوس هم مثلثي درخشان دراقيانوس طوفان ها مي سازند، اولبرس، زوخيوس، تئوفيلوس، فريزيوس، آريستيلوس وآوتوليکوس هم از ديگرعوارضي اند که رگه هاي درخشان دارند.
اما يک رگه ي درخشان بي منشأ: اين رگه از لبه ي شمال غربي ماه آغاز مي شود، به ميان اقيانوس مي آيد و در طول 400 کيلومتر درازي اش ازکنار اولبرس A مي گذرد، سلسيوس را روشن مي کند ودر کنار آريستارخوس خاموش مي شود؛ بي هيچ منشأ معلومي. رگه هاي ديگري هم از کنار حفره ي بريجز B آغاز مي شود وتا جنوب ليچنبرگ پيش مي رود. اين رگه هم منشأ ندارد.
رصد رگه ها را در شب هاي مهتابي انجام دهيد که بيشترآماتورها بي کار مي شوند! فکر مي کنيد آيا اين دو رگه ي اخير، واقعاً منشأ ندارند؟ از رصدهايتان چه نتيجه اي مي گيريد؟
آيا مي خواهيد از زمين ارتفاع کوه هاي ماه را محاسبه کنيد؟ کار هيجان انگيزي است. براي اين کار وسايل زيادي لازم نداريد. کافي ست عکس دقيقي از ماه داشته باشيد. اگر اين عکس را خودتان با دوربين عکاسي (البته با عدسي تله يا با تلسکوپ) بگيريد، شيريني کار دوچندان مي شود.
به اين تصوير نگاه کنيد نور خورشيد ازسمت راست بر ماه مي تابد وشما در جهت عمود بر تابش خورشيد، به ماه نگاه مي کنيد. دراين تصوير MB نشانگر ارتفاع يکي از کوه هاي ماه است. OB شعاع ماه است (که مقدارش را مي دانيم: 1738 کيلومتر)، AM طول سايه ي همان کوه است که از زمين ديده مي شود، و TB فاصله ي کوه از سايه مرزماه - خط جدايي روز وشب برماه - است.
بر پايه ي هندسه ي مقدماتي، وبا استفاده از تشابه مثلث ها، درمي يابيد که مثلث OTB و ABM متشابه اند.
چون زاويه ي ABM با زاويه ي BTO و زاويه ي AMB با زاويه ي TBO برابرند. دراين صورت مي توانيم تناسب زير را بنويسيم:
MB/AM=TB/OB
MB=AM×TB/OB
چون OB(شعاع ماه) را مي دانيم، تنها چيزهايي که بايد اندازه بگيريم AMو TB است. اين کاربااستفاده از يک خط کش دقيق (بهتراست خط کش درجه هاي کوچک تر از ميلي متر داشته باشد) وعکس واضحي از ماه امکان پذيراست. مي توانيد از يک ذره بين هم استفاده کنيد تا امتداد سايه ي کوه را به وضوح ببينيد.
البته اعدادي که براي ارتفاع کوه هاي ماه يا برآمدگي هاي حاشيه ي گودال ها به دست مي آوريد کاملاً دقيق نخواهد بود، ولي به دست آوردن اندازه ي تقريبي اين عوارض، از اين راه با دقت قابل قبولي ممکن است.
منبع:نشريه نجوم، شماره 198.
/ج
