چکيده
سامانه هاي اطلاعات جغرافيايي درايران دانشي نو به شمار مي آيند که کاربرد آن ها هنوز در کشور ما چندان گسترش نيافته است. رشد روز افزون شهرنشيني و نيز افزايش چشم گير فعاليت ها در زمينه ي آمايش محيط (چه محيط هاي شهري و چه محيط هاي طبيعي) ما را وادار مي کند با اين دانش آشنا شويم و بيش تر درآن سرمايه گذاري کنيم. گستره ي خدمات سامانه ي اطلاعات جغرافيايي (GIS) در محيط هاي شهري نشان مي دهد که اين سامانه ها در شهرنشيني آينده، نقش بسيار مهمي ايفا خواهند نمود. نقش GIS در تمام زمينه ها به ويژه مديريت شهري روز به روز نمايان تر مي شود. از طيف گسترده ي کاربردهاي سامانه ي اطلاعات شهري مي توان به اين موارد اشاره نمود: مميزي ماليات، مديريت شبکه ي آب رساني و تشخيص ترکيدگي لوله ها، استفاده ي بهينه از توزيع نيروي انساني در سازمان دهي نيروي انتظامي و ديگر نهادها، طراحي شبکه ارتباطي و مديريت بحران، تنظيم سلسله مراتب شبکه ي دسترسي ها به ويژه جداسازي معابر ويژه ي عابرين پياده، کنترل کيفيت آب از ديدگاه بهداشت، يافتن آسان ترين و سريع ترين راه و مسير در موارد کمک رساني اضطراري توسط پليس، پيش بيني مسيرانتشار آتش در آتش سوزي هاي بزرگ، تعيين بهترين و اقتصادي ترين مسير عبور لوله هاي آب، نفت يا گاز، و طراحي مراکز توزيع و فروش با توجه به توزيع و تراکم جمعيت. اين مقاله سعي دارد ضمن معرفي سامانه ي اطلاعات جغرافيايي، کاربردها و قابليت هاي آن را در مديريت شهري نشان دهد.
کليد واژه ها: سامانه ي اطلاعات جغرافيايي، مديريت شهري، شهرنشيني، آمايش محيط.
مقدمه
براي نخستين بار در اواسط دهه ي 1960 در ايالات متحده کار بر روي اولين سامانه ي اطلاعات جغرافيايي آغاز شد. در اين سامانه، عکس هاي هوايي، اطلاعات کشاورزي، جنگل داري، خاک، زمين شناسي و نقشه هاي مربوطه مورد استفاده قرار گرفتند. در دهه ي 1970 با پيشرفت علم و امکان دسترسي به فناوري هاي رايانه اي و فناوري هاي لازم براي کار با داده هاي مکاني، سامانه ي اطلاعات جغرافيايي يا GIS، براي فراهم آوردن قدرت تجزيه و تحليل حجم هاي بزرگ داده هاي جغرافيايي شکل گرفت. در دهه هاي اخير به سبب گسترش فناوري هاي رايانه اي، سامانه هاي اطلاعات جغرافيايي امکان نگه داري به روز داده هاي زمين- مرجع، و نيز امکان ترکيب مجموعه داده هاي مختلف را به طور موثر فراهم ساخته اند. امروزه GIS براي تحقق و بررسيهاي علمي، مديريت منابع و ذخاير و همچنين برنامه ريزي هاي توسعه اي به کار گرفته مي شود. اهميت کاربرد اطلاعات در مديريت شهري و اجراي طرح ها و قوانين و همچنين در برخورد با بحران هاي سياسي، اجتماعي و طبيعي بر کسي پوشيده نيست، اما در اين رهگذر، وجود يک سامانه ي منطقي، از ملزومات اوليه ي اين کاربرد است؛ چرا که بايد سامانه اي وجود داشته باشد تا بتوان در قالب آن به سامان دهي و تعيين روش هاي دريافت، پردازش و ارائه ي اطلاعات پرداخت؛ سامانه اي که بتوان در آن حدود فعاليت هاي شهري، ميزان و نوع اطلاعات مورد نياز، چگونگي ذخيره و نگه داري، نحوه ي پردازش ها و از همه مهم تر چگونگي ارتباط کاربران با اطلاعات و استفاده از آن ها را مشخص نمود.
مفاهيم و تعاريف
GIS چيست؟
سامانه ي اطلاعات جغرافيايي (Geographic Information System) يا GIS يک سامانه ي رايانه اي براي مديريت و تجزيه وتحليل اطلاعات مکاني است که قابليت جمع آوري، ذخيره، تجزيه و تحليل و نمايش اطلاعات جغرافيايي (مکاني) را دارد. داده ها در يک سامانه ي اطلاعات جغرافيايي بر اساس موقعيتشان نشان داده مي شوند. فناوريGIS با جمع آوري و تلفيق اطلاعات پايگاه داده هاي معمولي، به وسيله ي تصوير سازي و استفاده از آناليزهاي جغرافيايي، اطلاعاتي را براي تهيه ي نقشه ها فراهم مي سازد. اين اطلاعات به منظور واضح تر جلوه دادن رويدادها، پيش بيني نتايج و تهيه ي نقشه ها به کار گرفته مي شوند. در يک سامانه ي اطلاعات جغرافيايي، واژه ي جغرافيايي يا (Geographic) عبارت است از موقعيت موضوع هاي داده ها، بر حسب مختصات جغرافيايي (طول و عرض). واژه ي (Information) يا اطلاعات نشان مي دهد که داده ها در GIS راي ارائه ي دانسته هاي مفيد نه تنها به صورت نقشه ها و تصاوير رنگي، بلکه به صورت گرافيک هاي آماري، جداول و پاسخ هاي نمايشي متنوعي به منظور جستجوهاي عملي سازمان دهي مي شوند. واژه ي System يا سامانه نشان دهنده ي اين است که GIS از چندين قسمت متصل و وابسته به يکديگر براي کارکردهاي گوناگون، ساخته شده است.
مؤلفه هاي GIS
يک سامانه ي GIS شامل يک بسته ي رايانه اي (سخت افزار و نرم افزار) از برنامه هاي رايانه اي با يک واسطه ي کاربر است که دست يابي به عمليات و اهداف ويژه اي را فراهم مي سازد. مؤلفه هاي چنين سامانه اي به ترتيب عبارت اند از: کاربران، سخت افزار، نرم افزار، اطلاعات و روش ها.
1- کاربر (user): مهارت در انتخاب و استفاده از ابزارها در يک سامانه ي اطلاعات جغرافيايي و شناخت کافي از اطلاعات مورد استفاده، يکي از موارد اساسي براي موفقيت در استفاده از فناوري GIS و از وظايف يک کاربر است.
2- سخت افزارها (Hardwares): امروزه شبکه هاي GIS تعدادي XStation, WorkStation رايانه ي شخصي، چاپ گر و پلاتر را شامل مي شوند که در مجموع معرف مؤلفه ي سخت افزار يک سامانه ي اطلاعات جغرافيايي هستند.
3- نرم افزارها (Softwares): به منظور استفاده ي بهتر از يک سامانه ي اطلاعات جغرافيايي، استفاده از نرم افزارهاي به روز و توانمند توصيه مي شود.
4- داده ها (Datas): قلب هر سامانه ي اطلاعات جغرافيايي پايگاه هاي اطلاعاتي داده هاي آن است. دراين پايگاه ها به پرسش هايي از قبيل چه شکلي است؟ کجاست؟ و چگونه به ديگر اشکال مرتبط مي شود، پاسخ داده مي شود.
5- روش ها (Methods): شيوه هاي صحيح به کارگيري اطلاعات در جهت رسيدن به اهداف ويژه در يک سامانه ي اطلاعات جغرافيايي از مهم ترين مؤلفه هاي آن است.
مدل هاي داده هاي مکاني
سامانه ي اطلاعات جغرافيايي و رايانه ها را نمي توان به طور مستقيم براي جهان واقعي به کار برد، زيرا رايانه ها بر اساس اعداد و کاراکترهايي که در درون خود به صورت اعداد دو رقمي جهان واقعي در يک سامانه ي رايانه اي بايد به شکل نمادين عرضه شوند. پس ابتدا بايد مرحله ي جمع آوري داده ها انجام گيرد و سپس فرايند فشرده سازي گستره ي زمين شناسي، ساختار خواص ژئوفيزيکي يا هر ويژگي ديگري از سطح زمين که اطلاعات آن گردآوري شده بود، به شکل قابل دست يابي از رايانه با استفاده از مدل هاي نمادين صورت گيرد.
هر نقشه ي زمين شناسي يک مدل نمادين است، زيرا گستره ي ساده شده ي قسمتي از جهان واقعي است که از زاويه ي ديد زمين شناسي صحرايي مشاهده شده است. مؤلفه هاي مدل ياد شده، عوارض مکاني هستند که به تقريب از موجوديت هاي مستقل جهان واقعي، توسط نمادهاي گرافيکي بر روي نقشه عرضه مي شوند. تمام مدل هاي داده هاي مکاني از عوارض مکاني جداگانه نظير نقاط، خطوط، نواحي، حجم ها و سطوح تشکيل مي شوند اين عوارض مکاني هستند خصوصياتي که هم مکاني و هم غير مکاني هستند، مشخص مي گردند (توصيف رقومي عوارض و خصوصيات آن ها مجموعه هاي داده هاي مکاني را شامل مي شود).
ورودي و خروجي داده ها:
براي اين که يک سامانه ي اطلاعات جغرافيايي مفيد واقع گردد، بايد قادر به دريافت و توليد اطلاعات به صورت موثر باشد. توابع ورودي و خروجي داده ها، مفاهيمي هستند که توسط آن ها يک GIS با جهان خارج ارتباط برقرار مي کند. ورودي داده ها عبارت اند از: روند کدگذاري داده ها به شکلي خوانا توسط رايانه، و قرار دادن داده ها در پايگاه اطلاعاتي GIS، داده هايي که در سامانه ي اطلاعات جغرافيايي وارد مي شوند دو نوع هستند: 1- داده هاي مکاني که موقعيت جغرافيايي عوارض را نشان مي دهند (مانند نقاط يا خطوطي که عوارض جغرافيايي مانند خيابان، درياچه و ... را نشان مي دهند). انواع داده هاي مکاني عبارت اند از: نقطه، خط، پلي گن. 2- داده هاي توصيفي غير مکاني که به توصيف خصوصيات عوارض مي پردازند، مثل شوري آب درياچه و يا اطلاعاتي مانند اسم يک خيابان. ورود داده ها به يک سامانه ي اطلاعات جغرافيايي مي تواند به روش هاي ثبت توسط صفحه کليد، هندسه ي مختصات، رقومي کردن دستي، اسکن کردن و وارد کردن فايل هاي رقومي موجود صورت گيرد.
خروجي داده ها روندي است که توسط آن اطلاعات حاصل از GIS به شکلي مناسب جهت استفاده ي کاربر ارائه مي شود. داده ها به يکي از سه فرمت زير خارج مي شوند: 1. Hardcopy (نمايش دائمي، مثل اطلاعات روي يک کاغذ، فيلم عکاسي و موارد مشابه) 2. Softcopy (نمايش روي صفحه ي نمايش رايانه) 3. Electronic (خروجي درفرمت الکترونيکي شامل فايل هاي رايانه اي است).
مراحل ايجاد و برپايي GIS در قالب پروژه
1- ورودي داده ها (Data Input): مؤلفه ي ورودي داده ها آن ها را از شکل موجودشان به شکلي يا صورتي قابل استفاده در GIS تبديل مي کند. دراين مرحله داده هاي زمين - مرجع که به صورت نقشه هاي کاغذي، جداولي از اطلاعات توصيفي، فايل هاي الکترونيک و اطلاعات توصيفي مربوط به آن ها، عکس هاي هوايي و يا تصاوير ماهواره اي هستند، طبق استانداردهاي مورد نظر، براي دقت خروجي هايي که قرار است تهيه گردند، مورد ارزيابي قرار مي گيرند.
2- مديريت داده ها (Data Management): اين مرحله شامل توابعي براي ذخيره، نگهداري و بازيابي اطلاعات موجود در پايگاه داده هاست.
3- تجزيه و تحليل و پردازش داده ها (Data Manipulation and Analysis): شامل مجموعه ي فعاليت هايي مي شود که توسط نرم افزارها، سخت افزارها و کاربر، بر روي داده ها به منظور آماده سازي و پردازش آن ها براي مراحل بعد صورت مي گيرد.
4- خروجي داده ها (Data Output): توابع خروجي مورد استفاده بر اساس نيازهاي کاربران تعيين مي شود، لذا داده هاي خروجي به اشکال مختلف از قبيل نقشه، جداول، يا به صورت نوشتارهاي کاغذي (hardcopy) و يا به صورت رقومي (softcopy) ارائه مي گردند.
اهداف يک سامانه ي اطلاعات جغرافيايي
هدف نهايي يک سامانه ي اطلاعات جغرافيايي يا GIS، پشتيباني جهت تصميم گيري هاي پايه گذاري شده بر اساس داده هاي مکاني، و عملکرد اساسي آن کسب اطلاعاتي است که از ترکيب لايه هاي متفاوت داده ها با روش هاي مختلف و با ديدگاه هاي گوناگون به دست مي آيند. اين هدف از طريق فعاليت هايي که بر روي داده هاي مکاني انجام مي گيرند، صورت مي پذيرد. اين فعاليت ها عبارت اند از:
1- جستجو (search): عبارت است از جستجوي مجموعه هايي از داده هاي سازمان يافته از پايگاه داده هاي يک سامانه ي اطلاعات جغرافيايي.
2- سازمان دهي (organization): در اين سامانه ها ويژگي اصلي براي سازمان دهي داده هاي موجود، موقعيت مکاني آن هاست.
3- تجسم يا به تصوير درآوردن (monitoring): فناوري GIS از توانمندي هاي گرافيکي رايانه ها، براي تجسم استفاده مي نمايد. نمايش اطلاعات به طور معمول با استفاده از صفحه ي نمايش ويدئويي انجام مي شود، اما ساير دستگاه هاي خروجي نظير چاپ گرهاي رنگي نيز براي نمايش نسخه هاي چاپي استفاده مي شوند.
4- ترکيب و تلفيق (integration): بخش ديگري از اين فعاليت ها، تلفيق مجموعه داده هاي مکاني از منابع بسيار گوناگون جهت نمايش، درک و تفسير پديده هاي مکاني است (اين پديده ها هنگامي که داده هاي مکاني به صورت مجزا به کار گرفته مي شوند، قابل رؤيت نيستند).
5- تجزيه و تحليل (analysis): تجزيه و تحليل، فرايند استنباط و دريافت مفهوم داده ها، و به معني تجزيه و تحليل داده هاي مکاني است.
6- پيش بيني (prediction): به طور معمول، هدف از مطالعه و بررسي ها بر روي داده هاي مکاني در يک سامانه ي اطلاعات جغرافيايي، پيش بيني است. در حقيقت يک سامانه ي GIS، توانمندي هاي کاري را براي جمع آوري، ورود، پردازش، تغيير شکل، به تصوير درآوردن، ترکيب، جستجو، تجزيه و تحليل، مدل سازي و خروجي کليه ي داده هاي مکاني بر اساس اهداف مورد نظر فراهم مي سازد.
کاربرد سامانه ي اطلاعات جغرافيايي در مديريت شهري
شهرها بايد محيطي مطمئن و جذاب براي ساکنان و داراي حداقل مشکلات و هزينه ها و اتلاف وقت و حداکثر بهره برداري از اراضي و محيط زيست طبيعي باشند. قبل از پرداختن به کاربردهاي اين سامانه در حوزه ي شهري، دانستن پاره اي از مشکلات موجود در خصوص به کارگيري اين سامانه ضروري است. اين مشکلات عبارت اند از: افزايش روز افزون حجم اطلاعات در امورشهري، پراکندگي اطلاعات مکان - مرجع درداخل شهرداري و ساير ارگان هاي ذي ربط، عدم وجود اطلاعات مکان - مرجع دقيق، صحيح و به هنگام، عدم هماهنگي مناسب درون و برون سازماني در اخذ و مديريت اطلاعات شهري، عدم وجود استاندارد و سازوکار سيستماتيک اخذ، ذخيره سازي، به هنگام سازي، پردازش، نمايش، کاربرد و تبادل اطلاعات در مجموعه ي شهرداري، عدم وجود يک تفکر سيستمي در اخذ و مديريت اطلاعات مکاني، گسترش بي رويه ي شهرها و تغيير کاربري ها و عدم ثبت و ذخيره سازي به موقع اطلاعات، عدم اطلاع رساني دقيق و سريع در مورد امکانات، مسائل و مشکلات برنامه هاي مديريت شهري عدم توزيع امکانات متناسب با تراکم جمعيت شهري، عدم دسترسي به اطلاعات دقيق به منظور تعيين هزينه هاي مستقيم و غير مستقيم اجراي يک پروژه، عدم توجه کافي به نيازهاي اساسي و درازمدت استفاده کنندگان، وجود گردش اطلاعاتي نامناسب در شهرداري، آنالوگ بودن بخش اعظم اطلاعات و جدا بودن اطلاعات مکاني و توصيفي در اغلب موارد.
چگونه مي توان مشکلات موجود را حل نمود؟
براي رفع اين مشکلات بايد نکات ذيل را در نظر گرفت:
الف- تشکيل سامانه اي در قالب مجموعه اي سازمان يافته و منسجم
ب- جمع آوري اطلاعات قابل قبول و پالايش شده
ج- توانايي انجام تحليل هاي مورد نياز کاربران مختلف
د- امکان تحليل، تصحيح، به هنگام رساني و ارائه ي اطلاعات
هـ - امکان فراهم آوردن مقدمات لازم براي انجام امور مطالعاتي، اجرايي، مديريتي و اطلاع رساني
کاربردهاي عمومي GIS در شهرداري
کاربردهاي سامانه ي اطلاعات جغرافيايي در شهرداري بسيار زياد است، بنابراين مهم ترين کاربردها به اختصار ارائه مي گردد.
1- مکان يابي
* مطالعه ي مراکز موجود (ايستگاه هاي آتش نشاني، مدارس، منابع آب، پارک ها و فضاي سبز و ...) و تصميم گيري در رابطه با ايجاد مراکز جديد به منظور توزيع بهينه ي امکانات و خدمات شهري، مکان يابي موقعيت بهينه براي اجراي پروژه هاي پيشنهادي، مطالعه ي پارک ها و فضاي سبز موجود و تصميم گيري در رابطه با ايجاد و توزيع بهينه ي مکان هاي جديد، امروزه در برنامه ريزي هاي شهري و طراحي فضاهاي سبز شهري از جايگاهي ويژه و بسيار مهم برخوردار شده است. لزوم شناسايي محدوده هاي بحراني و ويژه در درون بافت شهر و کانون هاي نابسامان در پهنه ي شهر و حريم استحفاظي آن از ديگر کاربردهاي سامانه ي اطلاعات جغرافيايي است.
* تعيين نزديک ترين ايستگاه آتش نشاني و آمبولانس قابل دسترسي به منظور تأمين امکانات مورد نياز جهت مقابله با بحران و کمينه سازي خسارات.
* تعيين نزديک ترين بيمارستان به محل حادثه: 1- تعيين نزديک ترين مراکز امداد رساني به محل حادثه 2- تعيين بهترين مسير از مرکز امدادرساني به محل حادثه 3- تعيين نزديک ترين بيمارستان به محل حادثه 4- تعيين بهترين مسير از محل حادثه به نزديک ترين بيمارستان
2- تقسيم بندي مجدد مرزهاي مناطق
تغيير تقسيمات شهري از قبيل تقسيمات مناطق شهرداري، پستي و آماري، در مقاطع مختلف زماني، امکان نمايش تقسيمات مختلف شهري (پست، آب و فاضلاب، شهرداري، ...) بر روي يکديگر و بهينه سازي آن ها.
3- مميزي املاک
تعيين و ارزيابي اطلاعات مربوط به قطعات ملکي از قبيل عرصه و اعيان، مالک، کاربري و ارزش.
4- اطلاع رساني
تهيه ي نقشه، با توجه به نياز کاربر، پويش و مديريت پارک هاي موجود در هر منطقه شهرداري، ارائه ي اطلاعات مکان - مرجع به اراده ي راهنمايي و رانندگي به منظور مديريت بهينه ي ترافيک و حمل و نقل شهري، امکان ارائه ي پاسخ هاي صحيح و قابل اعتماد در رابطه با نيازها و سئوالات ارباب رجوع، در ارتباط با اطلاعات مکان - مرجع، تعيين موقعيت يک ساختمان با وارد کردن يک قلم اطلاعات توصيفي مربوط به آن، اطلاع رساني عمومي به واحدهاي ارائه کننده ي خدمات شهري، ارائه ي اطلاعات به منظور توسعه و تأسيس مراکز خدمات عمومي مانند: بيمارستان، پارک، کتابخانه، ...، ارائه ي اطلاعات مراکز جاذب سفر (تاريخي، مذهبي، ورزشي، فرهنگي)، طبقه بندي خانه هاي استيجاري بر اساس قيمت، مساحت، دسترسي ها، مجاورت ها و ...، مشخص نمودن مناطق ممنوعه در ساخت و سازهاي شهري با در نظر گرفتن مسائل اشرافيت و سايه اندازي و ... .
معرفي کاربردهاي GIS در حوزه ي شهرسازي و معماري
1- مطالعه و بررسي به کارگيري قوانين، مقررات، ضوابط و دستاوردهاي جديد در زمينه ي شهرسازي و معماري
تهيه ي طرح ساختاري و راهبردي (جامع) به کمک وزارت مسکن و شهرسازي و شوراي شهر، تهيه ي طرح تفصيلي (موضوعي و موضعي)، مديريت و برنامه ريزي توسعه ي شهري با توجه به امکانات و سياست گذاري هاي مربوطه.
2- تدوين و نظارت بر اجراي مقررات شهرسازي
تعيين ميزان دست يابي به اهداف طرح تفصيلي (موضوعي و موضعي)، مطابقت طرح تفصيلي (موضوعي و موضعي) با طرح ساختاري و راهبردي (جامع)، مقايسه ي وضع موجود با طرح تفصيلي (موضوعي و موضعي).
3- برنامه ريزي و اجراي طرح هاي شهري
برآورد هزينه جهت اجراي يک طرح عمراني، با توجه به پارامترهاي مورد نظر، تعويض راه (با توجه به پارامترهاي مختلف از جمله قيمت زمين، نوع کاربري و ...، تعيين ارزش زمين هاي مجاور معابر شهري در جهت تعيين استفاده ي بهينه، صدور پروانه، ارائه ي اطلاعات مورد نياز شهروندان در زمينه ي فعاليت هاي صدور پروانه، پايان کار، خلاف ساختمان و ... صدور مجوز ساخت واحدهاي فرهنگي، آموزشي، اداري و تجاري، بر اساس اطلاعات موجود در سامانه از قبيل تراکم، متوسط درآمد خانوارها، وضعيت فرهنگي و مذهبي و ...
4- مديريت و برنامه ريزي شهري
توزيع بهينه ي خدمات، تأسيسات و امکانات شهري با توجه به روند توسعه در مناطق مختلف شهري، سياست گذاري در امر زمين، به عنوان مثال با استفاده از نقشه ي اماکن و ساختمان ها، برنامه ريزان و سياست گذاران توسعه شهري، مي توانند توزيع بهينه ي تراکم ساختماني با جمعيت شهري را مورد تجزيه و تحليل کارشناسي قرار دهند. کاربري اراضي توزيع کاربري بهينه درسطح شهر، تعيين مساحت کاربري هاي مختلف (فضاي سبز، ...)، ايجاد موازنه در حجم کار مأموران بازديد ساختمان، به هنگام سازي نقشه ها با عکس هاي هوايي و يا تصاوير ماهواره اي و تهيه ي نقشه هاي کاربردي از نقشه ي پايه، شکل شماره ي 3 به هنگام سازي نقشه ها با عکس هاي هوايي را نشان مي دهد.
معرفي کاربردهاي GIS در حوزه ي خدمات شهري
در حوزه ي خدمات شهري، سامانه ي اطلاعات جغرافيايي قابليت هاي بي شماري دارد که عبارت اند از:
1- سازمان آتش نشاني و خدمات ايمني
2- سازمان تنظيف و بازيافت مواد
3- سازمان فضاي سبز
4- اداره ي سامان دهي معابر
در ادامه، هريک از اين کاربردها توضيح داده شده اند.
کاربردهاي GIS در سازمان آتش نشاني و خدمات ايمني
1- تهيه ي نقشه ي تماتيک (موضوعي) و طبقه بندي نواحي شهري بر اساس ضريب خطر الف: يکي از نيازهاي سازمان آتش نشاني، تعيين ضريب خطر براي هر يک از مناطق، محله ها و ساختمان هاي شهر است، به طوري که بتوان براساس آن نسبت به تجهيز و يا توسعه ي ايستگاه هاي آتش نشاني برنامه ريزي نمود.
2- در اختيار داشتن اطلاعات مورد نياز در زمينه ي تجهيزات ايمني موجود در ساختمان ها و مجتمع هاي مسکوني و تجاري بزرگ.
3- تعيين نزديک ترين ايستگاه آتش نشاني به منظور امداد رساني در يک محل خاص، با توجه به نوع حادثه و امکانات ايستگاه ها. در مواقع بروز خطر و حوادث غيرمترقبه از قبيل: آتش سوزي، دسترسي به موقع و سريع نيروهاي آتش نشاني به محل يا شخص حادثه ديده، از اهميت بسياري برخوردار است و موجب کاهش صدمات و خسارات مالي و جاني مي شود. هدف، تعيين ايستگاه آتش نشاني است که محل يا شخص حادثه ديده در حوزه ي خدمات آن قرار دارد.
کاربردهاي GIS در سازمان تنظيف و بازيافت مواد
1- تقسيم نواحي خدماتي به نواحي تفکيکي نظافت معابر شهري: سازمان تنظيف و بازيافت مواد، پس از ناحيه بندي شهر به نواحي تفکيکي جمع آوري زباله، در مرحله ي بعد، نيازمند ناحيه بندي شهربه نواحي تفکيکي جمع آوري زباله، به نواحي تفکيکي نظافت معابر است. در اين فعاليت هر ناحيه ي تفکيکي جمع آوري زباله به زير نواحي کوچک تر تقسيم مي شود. هر ناحيه، حيطه اي است که يک يا چند کارگر شهرداري در آن به نظافت و جمع آوري زباله مشغول هستند.
2- تعيين مسير بهينه ي ماشين هاي جمع آوري و حمل زباله: به منظور سامان دهي و مديريت در امر جمع آوري و حمل زباله، به منظور سامان دهي و مديريت در امر جمع آوري حمل زباله، مناطق شهرداري به مناطق کوچک تري تقسيم مي شوند و در هر ناحيه يک ماشين جمع آوري زباله، فعاليت مي کند. به علت تناوبي بودن اين فعاليت که حداقل يک بار در روز صورت مي گيرد، تعيين مسير بهينه جهت جمع آوري و حمله زباله، از نقطه نظر کاهش هزينه و تسريع در عمليات جمع آوري زباله، داراي اهميت بسياري است. سامانه ي GIS با استفاده از قابليت هاي خود و با تجزيه و تحليل اطلاعات، مي تواند با توجه به پارامترهاي مختلف، مسيرهاي بهينه را انتخاب و به عنوان پيشنهاد مطرح نمايد.
3- تعيين مسير ويژه ي بهينه ي جمع آوري زباله: در سازمان تنظيف و بازيافت مواد، به غير از نواحي تفکيکي جمع آوري زباله، پاره اي از ماشين هاي جمع آوري زباله، در مسيرهاي خاصي به جمع آوري زباله هاي آلوده و خطرناک نظير زباله و شيرابه هاي بيمارستان ها و مراکز درماني مي پردازند. توقف گاه هاي مسير ويژه ي جمع آوري زباله، اماکن و ساختمان هايي است که زباله هاي آلوده و خطرناک توليد مي کنند و سازمان بازيافت و تبديل مواد با برقراري مسيرهاي ويژه به جمع آوري زباله هاي آن ها اقدام مي نمايد.
کاربردهاي GIS در سازمان فضاي سبز
تعيين محل بهينه جهت احداث پارک و توزيع بهينه ي پارک ها در سطح شهر، مديريت پارک ها و نمايش پلان داخلي پارک ها به همراه گونه هاي گياهي و امکانات و تجهيزات موجود درآن.
کاربردهاي GIS در اداره ي سامان دهي معابر
تراکم و محل استقراردست فروشان، نمايش تراکم و محل استقرار پرسنل شهرداري، و انتخاب بهترين محل، براي برگزاري بازارهاي هفتگي.
معرفي کاربردهاي GIS در حوزه ي حمل و نقل و ترافيک
1- مسيريابي بهينه براي ارائه ي خدمات حمل و نقل و خدمات اضطراري
2- آناليز شبکه به منظور يافتن بهترين مسير
3- مکان يابي بهينه براي ايجاد معابر جديد و ارائه ي امکانات و خدمات حمل و نقل.
4- مديريت بهينه ي حمل و نقل عمومي و ترافيک
5- توسعه ي سامانه هاي GIS پويا، به منظور ناوبري هوشمند وسايل متحرک.
معرفي کاربردهاي GIS در حوزه ي مديريت شهري
1- مدل سازي و تصميم گيري در امور شهري
2- انجام آناليزهاي گوناگون از قبيل، مسيريابي ها، ايجاد مناطق حائل، هم پوشاني ها و ...
3- شناسايي روند و جهات رشد و توسعه ي شهر
4- ارائه ي اطلاعات به منظور توسعه و اطلاع وضعيت جاري و حرکت به سوي ارائه ي بهينه ي خدمات و جلب رضايت شهروندان
5- بازنگري در طرح هاي توسعه ي خدمات و اصلاح وضعيت جاري و پيش بيني وضعيت آينده در مناطق مختلف شهر
6- ارائه ي اطلاعات مکان - مرجع به ساير ارگان هاي خدمات شهري به منظور مديريت بهينه ي امور شهر و جلوگيري از تداخل فعاليت ها
7- ايجاد يک زبان مشترک براي پاسخ گويي به استعلامات ارسالي از سوي ساير سازمان هاي خدمات شهري
8- ارائه ي پاسخ هاي صحيح و قابل اعتماد در رابطه با نيازها و سئوالات ارباب رجوع
9- تسريع در تصميم گيري نسبت به واگذاري و يا عدم واگذاري خدمات به متقاضي در يک منطقه ي خاص
10- با در اختيار داشتن نقشه ي پوششي شهر و به کاربردن مدل هاي مناسب مي توان با پردازش اطلاعات داده هاي ارتباطي (خيابان، کوچه، ...)، واحدهاي مسکوني، جمعيت منطقه و ... به ارائه ي اطلاعات مربوط به مسير بهينه در زمينه ي خدمات اضطراري و امدادرساني ارگان هاي مختلف پرداخت.
11- ايجاد هماهنگي با ساير ارگان هاي توليد کننده، استفاده کننده و ذخيره کننده ي اطلاعات شهري، براي انجام امور عمراني، زيست محيطي، تجاري، امنيتي و ...
کاربردهاي GIS در حوزه ي فعاليت هاي شهري (محيط زيست)
امکان شناسايي منابع آلاينده ي محيط زيست در سطح شهر، تعيين بهترين راه حل براي مبارزه با آلودگي هاي موجود، بر اساس اطلاعات ذخيره سازي شده در سامانه ي GIS، و ارائه ي اطلاعات ايران گردي و جهانگردي به گردشگران و شهروندان.
نتيجه گيري
حجم زياد داده ها و کاربردهاي روز افزون آن ها در انواع برنامه ريزي هاي شهري و منطقه اي از يک سو، و اهميت پويايي و ماهيت تغيير پذيري آن ها در بعضي نظام ها از جمله مسائل شهري از سويي ديگر، ضرورت استفاده از ابزارهاي کمکي الکترونيکي و روش هاي نوين را مطرح ساخته اند. توسعه و تکامل بسيار سريع فناوري رايانه اي در بخش هاي سخت افزار و نرم افزاري آن در دهه هاي اخير، ابتدا امکانات و تسهيلات فني بسياري را در رابطه با پردازش هندسي و گرافيکي داده هاي مرتبط با زمين، مهيا وهمچنين سازمان دهي، مديريت و امکان به کارگيري اطلاعات موضوعي را به طور مجزا فراهم ساخت. تشخيص ضرورت در اختيار داشتن و به کارگيري اين تسهيلات به طور يکپارچه و توأمان در رابطه با داده هاي زميني، منجر به طراحي و ايجاد سامانه هاي اطلاعات جغرافيايي گرديد. در اين ميان، کاربرد GIS در برنامه ريزي شهري و منطقه اي به اين دليل مورد توجه قرار گرفت که شهرسازي و تصميم گيري نه تنها در مراحل اوليه، بلکه حتي در مرحله ي اجراي برنامه ها و ارزيابي فعاليت هاي عمراني به شدت محتاج اطلاعات به هنگام است. سامانه هاي اطلاعات جغرافيايي مي توانند نقشي عمده در تأمين و مديريت نيازهاي اطلاعاتي شهرسازي ايفا نمايند. برنامه ريزان شهري و منطقه اي بر اساس معيارها و ضوابط تخصيص خود براي جستجو و شناسايي مناطق، جمعيت ها، کاربري هاي اراضي و شبکه هاي حمل و نقل و زير ساختي خاص از سامانه ي مذکور استفاده مي کنند.
پي نوشت ها :
1- کارشناس ارشد مهندسي منابع طبيعي - بيابان زدائي دانشگاه تهران، مدرس مؤسسه ي آموزش عالي نجف آباد و دانشگاه پيام نور زرين شهر .
2- کارشناسي جغرافيايي طبيعي - ژئومورفولوژي دانشگاه آزاد اسلامي واحد نجف آباد و مدير طرح مسکن مهر شهرداري فولادشهر.
منابع:
1- بوت، باب؛ ميچل، اندي، آشنايي با نرم افزار ArcGIS، ترجمه ي اميرعباس نجاري، انتشارات پردازش و برنامه ريزي شهري شهرداري تهران، 1383.
2- مطيعي، همايون، آشنايي با Arc View-GIS و برنامه هاي جنبي، انتشارات دانشگاه صنعت آب و برق (شهيد عباسپور)، 1384.
3- خمر، غلامعلي، اصول و مباني جغرافيايي شهري، نشر قومس، 1385.
4- کاربرد سيستم اطلاعات جغرافيايي در جهان مرکز اطلاعات جغرافيايي شهر تهران، 1376.
5- www.ngdir.com
منبع: نشريه دانش نما، شماره 176-178
