مدرسه علمیه درخش و موقوفات آن

چکیده
مدرسه علمیه درخش که حداقل از دوره قاجار فعال بوده و عالمان بزرگی دینی پروده و به حوزه فرهنگ و علوم اسلامی خدمات شایان توجهی نموده است در دوره پهلوی اول تعطیل گردید.با تعطیلی مدرسه علاوه بر زیان های معنوی و علمی که متوجه منطقه شد، موقوفات متعدد آن نیز به فراموشی سپرده و بخش هایی نیز توسط غاصبان سود جو به فروش رفت.
بازگشایی مجدد این مرکز علمی پس از حدود یک قرن تعطیلی، تحت عنوان حوزه علمیه امام جعفر صادق(ع) در مهرماه 1389 که با تلاش مسئولین بویژه امام جمعه محترم شهر قهستان و مردم منطقه صورت گرفت، انگیزه ای شد تا در این مقاله مروری کوتاه بر تاریخچه و موقوفات آن داشته باشیم.امید است پژوهش حاضر سرآغازی بر مطالعات بعدی با غنای علمی و کنکاش دقیق تر در این حوزه باشد.

موقعيت جغرافيائي درخش

درخش از آبادي هاي كهن قهستان به لحاظ موقعيت جغرافيائي در 33 درجه و 10 دقيقه عرض شمالي و 59 درجه و 42 دقيقه طول شرقي در بخش قهستان شهرستان درمیان ،خراسان جنوبی واقع شده است . فاصله روستا تا مركز شهرستان شهر اسدیه 45 کیلومتر و تا مرکز استان 65 كيلومتر مي باشد.ارتفاع روستا از سطح دريا 2010 متر مي باشد (پاپلي يزدي،1367: 403).
بر اساس مصوبه 6758/ت31358ک اصلاح تقسيمات کشوري در خراسان جنوبي ايجاد شهرستان درميان با بخش های بخش گزيک ، قهستان و ایجاد دهستان مياندشت در تاریخ 11/02/1384 عملاً دهستان قهستان به بخش قهستان ارتقاء یافت. بر اساس برخی از بند های این مصوبه:روستاي درخش مرکز دهستان قهستان بخش درميان شهرستان بيرجند با روستاي آسيابان از توابع همين دهستان درهم ادغام و به نقطه شهری به نام شهر قهستان نامیده می شود.

تاریخچه مدرسه

در خصوص تاریخچه و سال تاسیس آن تاریخ مکتوب و مدونی وجود ندارد ، اما بر اساس شواهد و تاریخ شفاهی که از بزرگان منطقه نقل شده ،تاسیس آن را به دوره محمد شاه قاجار نسبت می دهند.
برخی نیز معتقدند در دوره بعدی یعنی در زمان فتحعلي شاه قاجار توسط حاج کوچک ميرزا ملقب به صدر العلماء يکي از علماي درخش مدرسه طلاب تأسيس مي شود. او بعدها به سمت صدرالعلمايي خراسان منصوب مي گردد و تا زمان ناصرالدين شاه قاجار در حکومت مرکزي باقي مي ماند.از مرحوم صدر العلماء دو فرزند نیز به مقام اجتهاد رسیدند.
حاج کوچک میرزا از واقفان درخش نیز محسوب می شود و در حال حاضر موقوفاتی در روستاهای درخش، گسک و شیرگ گل محمد بر مصرف حمام درخش موجود است که واقف آن کوچک میرزا مشهور به صدر العلماء می باشد.
حاجي كوچك ميرزا ملقب به صدر العلماء خراسان و نايب الحكومه فتحعلي شاه قاجار مي باشد كه مفتخر به لقب خاني از جانب شاه مي شود.وي دوران كودكي و تحصيلات مقدماتي را در درخش انجام داده و سپس جهت ادامه تحصيل به اصفهان مهاجرت و مقرب درگاه قاجار مي گردد.
اگر بنا را بر قبول هر کدام از دوفرض بالا قرار دهیم آنچه که در کتب تاریخی به آن تصریح شده بیانگر رونق و فعال بودن حوزه مذکور در دوره ناصر الدین شاه قاجار است که در سفرنامه اعتصام الملک به طور صریح به آن اشاره شده است.
ميرزا خانلرخان اعتصمام الملك نايب اول وزارت خارجه ناصرالدين شاه در سفرنامه اش مي گويد:‹‹در ولايت قاين سه مدرسه است ،يكي در شهر قاين،يكي در بيرجند كه اين دو را رفته و از طلاب آن احوالات پرسيدم ،ديگري در بلوك درخش است كه وضع آن را هم از آقا محمد علي مجتهد درخشي كه حال در بيرجند است و به ديدن من آمده است شنيدم.به هر يك از اين مدارس سالي هفتصد تومان از محصول املاك خودش وظيفه طلاب مي دهند».(اعتصام الملك، 1352: 319)
عبارت چند سطری میرزا خانلر خان گویای چند واقعیت است که در ذیل به آن اشاره می شود:
نخست آنکه در ولایت قهستان آن روز که محدوده وسیعی شامل شهرستانهای فعلی خراسان جنوبی است تنها در سه مرکز، مدرسه علمیه دایر بوده است که یکی از آنها در درخش بوده است.این موضوع بیانگر اهمیت نسبی درخش در دوره قاجار در مقایسه با سایر مراکز جمعیتی منطقه بوده
و حاکی از نفوذ و اعتبار بزرگان این روستا در مناصب سیاسی آن دوره می باشد.
دوم آنکه در این دوره حداقل بزرگانی همچون آقا محمد علی مجتهد درخشی در این حوزه مشغول تدریس بوده اند که نشان می دهد حداقل باید یک دوره طولانی قبل از ایشان این مرکز علمی فعال بوده باشد تا بزرگانی را برای تدریس به سمت خود جذب نماید.لازم به ذکر است که آقا محمد علی مجتهد فرزند مرحوم آقا زین العابدین مجتهد درخشی است که ایشان نیز از چهر های علمی شناخته شده عصر خود می باشد و صاحب تالیفات علمی است.
آقا محمد علی نیز از واقفان درخش محسوب می شود که در تاریخ 1288 هجری قمری طی دو سند مجزی املاک و رقباتی را بر مصارف مختلف وقف نموده است که در حال حاضر موجود و به آن عمل می شود.(وقف نامه عادی م-75 مربوط به سنه 1288 هجری قمری)
این مدرسه پرورش دهنده علماء و فضلای بزرگی در تاریخ درخش بوده که هر یک از آنها نقش موثری در توسعه و رونق علمی و فرهنگی درخش ایفاء نموده اند. در ذیل اشاره مختصری به شرح حال چند تن از بزرگان می شود

جاجي كوچك ميرزا ملقب به صدر العلماء خراسان

حاجي كوچك ميرزا ملقب به صدر العلماء خراسان و نايب الحكومه فتحعلي شاه قاجار مي باشد كه مفتخر به لقب خاني از جانب شاه مي شود.وي دوران كودكي و تحصيلات مقدماتي را در درخش انجام داده و سپس جهت ادامه تحصيل به اصفهان مهاجرت و مقرب درگاه قاجار مي گردد.كوچك ميرزا باني حوزه علميه درخش مي باشد كه با تلاش فراوان و همت اين عالم بزرگ اين افتخار نصيب درخش مي گردد تا در زماني كه در كل خطه قهستان آن روز و خراسان جنوبي امروز فقط سه مدرسه علميه معتبر وجود داشته باشد ،يكي متعلق به درخش باشد.
در همين مدرسه علميه جويندگان و طالبان علم مراحل مقدماتي تحصيل را به مدت پنج سال گذرانده و سپس جهت ادامه تحصيل به حوزه هاي علميه مهم آن دوره در شهرهاي اصفهان و مشهد عزيمت مي نمودند.
كوچك ميرزا به خاطر خدماتي كه در دربار داشت و به علت حسن خط و لياقت وي از طرف شاه دو آبادي در حوالي مشهد به او بخشيده شد.
وي پس از پايان تحصيلات به سمت صدرالعلمائي خراسان منتخب و به مشهد مقدس عزيمت نمود و در همان جا سكونت اختيار و با دختر حاجي اعتضاد خراساني ازدواج نمود. از كوچك ميرزا دو پسر به مقام اجتهاد رسيدند و به جاي پدر به صدارت خراسان منصوب شدند.

آقا زين العابدين مجتهد درخشي

فرزند دانشمند معروف مولا علي اكبر قايني از فقهاء و مراجع تقليد قاين در نيمه دوم سده دوازدهم و نيمه اول سده سيزدهم هجري است.شخصيتي زاهد،نويسنده،عابد،متورع و محدث از اساتيد طراز اول حوزه علميه قاين، كه شاگردان زيادي را تربيت نموده است.از جمله شاگردان او مرحوم محمد حسن قايني ،پدر فقيه عالي قدر شيخ محمد باقر گازاري است .زين العابدين خود از محضر علماي معروف عصر حاضر مانند علي طباطبائي ،نويسنده كتاب رياض المسائل در فقه شيعه،بهره برده است.معظم له در معاملات و مسائل حقوقي اسلام احتياط مي كرد و معتقد بود اجتهاد در اين قسمت از فقه مشكل است .
از تاليفات ايشان كتاب مصباح النجات بوده كه اصول دين را به نثري زيبا به فارسي شرح كرده است.اين كتاب در كتابخانه حوزه علميه زهان موجود مي باشد.اين نسخه را حاج حسين ابن كربلائي اسحاق زهاني در 21 رمضان 1284 كتابت نموده و داراي 123 صفحه 20 سطري به ابعاد 17*11 مي باشد.نويسنده در اين كتاب كه بخش نخست آن است وعده كرده بخش دوم را در فروع دين بنگارد.از قرار مسموع مشار اليه در بين مردم به حل اختلاف و فصل خصومت مي پرداخته و در اين خصوص فقهاي ديگر معاصر وي ،تابع و مطيع نظرات ايشان بوده اند.آقا زين العابدين با مير سيد محمد قايني كه از فقهاي معروف قاين و امام جمعه اين شهر بوده ،معاصر و سابقه مراودت و دوستي داشته است.
فوت اين عالم و مجتهد بزرگ در سال 1231 قمري اتفاق افتاده و در زادگاهش درخش به خاك سپرده شد.
آقا سيد ابوطالب مجتهد قايني كه خود از بزرگان علماء صاحب نام خطه قهستان محسوب مي شود در كتاب معروفش بغيه الطالب كه در سال 1293 تاليف نموده شرح حال برخي از علماء مشهور زمان خودش را نوشته است از جمله در خصوص زين العابدين درخشي چنين نگاشته است‹‹ الآقا زين العابدين القايني الدرخشي من تلاميذ السيد الطباطبائي صاحب الرياض له رساله جيده في اصول الدين في الفارسيه.››.(آقا سيد ابوطالب مجتهد،1293 ق:163-162)
علاوه بر كتاب فوق شرح زندگي اين عالم بزرگ در كتب نقباء البشر،جلد 2،ص594،الذريعه ج11 ص336،رجال قاين ص24 ذكر شده است.(سعيد زاده،1364: 191)

ميرزا مهدي مجتهد درخشي ملقب به صدر العلماء

ميرزا مهدي صدر ،فرزندارشد حاج كوچك ميرزا مي باشد كه به مقام اجتهاد و صدر العلمائي خراسان نيز رسيده و تا زمان ناصر الدين شاه در مقام خود باقي بود.با ظهور فرقه بابيه از كار خود كناره گيري نموده و براي ادامه حيات به قريه درخش مراجعت مي نمايد .
ميرزا مهدي از بانيان خير و عالمان بزرگ زمان خود محسوب مي شده كه به اتفاق محمد علي مجتهد درخشي و ميرزا باقر درخشي به رتق و فتق امور مذهبي جامعه زمان خود مي پرداخته است.
در زمان وي گويا اختلافاتي بين همشيره صدر و محمد ولي خان كه از بزرگان درخش بوده رخ داده است كه در صفحات متعددي از سفرنامه ميرزا خانلرخان به آن اشاره شده كه گويا با وساطت ايشان و آقا محمد علي به اين مسئله در بيرجند رسيدگي شده است.دوره زندگي ايشان مصادف با نايب الحكومه اي ميرزا علي نايب مي باشد.در بخشي از سفرنامه اعتصام الملك آمده است«ميرزا علي نايب و ميرزا مهدي صدر درخشي آمدند ،آنها را ملاقات كردم .گفتگو در كار محمد ولي خان با آنها كردم و رفتند.عصر رفتم به ديدن صدر درخشي كه به فاتحه خواني نواب از درخش آمده بود».
(اعتصام الملك، 1352: 205-272)
مجالست و ديدار نايب اول وزارت خارجه ناصرالدين شاه با صدر حاكي از قدرت و اعتبار ميرزا مهدي صدر مي باشد.

آقا محمد علي مجتهد درخشي

آقا محمد علي مجتهد درخشي از علماي برجسته دوره قاجار مي باشد كه در دوره حكومت ناصر الدين شاه و در دوره اي كه ميرزا علي نايب الحكومه درخش بوده ،به ارشاد و تدريس در حوزه علميه درخش مشغول بوده است.
دوره زندگي و حيات اجتماعي وي مصادف است با زماني كه در درخش علماي برجسته اي همچون ميرزا مهدي صدر العلماء و ميرزا باقر درخشي نيز حضور داشته اند.در مسئله حل اختلاف محمد ولي خان با همسرش آقا محمد علي نيز حضور داشته است«آقا محمد علي مجتهد درخشي هم آمد .شرحي از محمد ولي خان بيان كرد و صريح گفت معاملات و حرف هاي او را شرعاً اعتباري نيست و او را مريض مي دانم».(همان منبع، 1352: 217)
مرحوم آقا محمد علی از واقفین درخش نیز محسوب می شود.دو سند وقفی از ایشان به تاریخ 1288 هجری قمری موجود می باشد .در یک سند واقف یک باب منزل مشهور به منزل جلودار به همراه یک سهم از مزرعه فضل آباد ، یک سهم از مزرعه اسنان،بیست فنجان از مزرعه آسیابان و بیست فنجان مزرعه شاهرنجان را به آخوند ملا محمد ابن ملا علی اصغر درخشی مصالحه و سپس ایشان رقبات فوق را با شرایطی که در وقف نامه ذکر شده بر عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) وقف می نماید.در همین سند علاوه بر املاک فوق اشیاء و اسباب و کتبی نیز وقف می گردد.در بین کتاب های وقفی کتابی تحت عنوان مناسک حج نیز به چشم می خورد که از تالیفات خود مرحوم آقا محمد علی می باشد.
در سند دیگر املاکی از روستای فورجان،کبودان، آنیک، خوان،گیت ، حسن آباد،افین، اسفدن، شیرگ،کوشکک و اردکول بر اولاد ذکور و اناث ایشان و در صورت انقراض اولاد ایشان بر فقراء سادات و غیر سادات وقف می گردد.(وقف نامه عادی،فاقد کلاسه پرونده، مربوط به سنه 1228هجری قمری)

حاج عباس علي مجتهد درخشي

اين شخص از نواده هاي آقا محمد افشار بوده كه لقب خاني را براي حاجي خان ميرزا آورده و مورد نظر ايشان واقع و در درخش متوطن گرديده است.وي از علماء صاحب نام و ذي نفوذ زمان خود به شمار مي رفته و به عنوان عالمي مجتهد اسناد وقفي آن زمان را تائيد و مهر مي نموده است.به عنوان مثال در وقف نامه اي كه مربوط به سنة 1255 قمري مي باشد واقف آن كربلائي ميرزا حسن سهامي از مزارع ايجند،شادمهان و جزان را وقف نموده ،مهر و توضيح مرحوم عباس علي مجتهد ملاحظه مي شود كه علاوه بر اينكه اهميت مقام علمي اين عالم را مي رساند ،بيانگر حوزه نفوذ وسيع عالمان آن دوره درخش نيز مي باشد.(وقفنامه عادي به كلاسه م-314 مربوط به سنة 1255 قمري )

محمد باقر مجتهد درخشي

آقا محمد باقر شريف مجتهد درخشي والد عالم بزرگ و جليل القدر آقا محمد رضا شريف مجتهد درخشي از اكابر و بزرگان اواخر سده سيزده و اوايل سده چهارده هجري است .در زمان اين عالم بزرگوار حوزه علميه درخش بسیار پر رونق بوده است و موقوفات متعددي جهت مخارج مدرسه و كمك به طلبه اختصاص مي يابد.
بر اساس سنگ نبشته مزار اين عالم بزرگ كه در مزار چهار گنبد افين واقع است فوت ايشان در آخر ذي حجه سنة1319 هجري ،اتفاق افتاده است .

آقا محمد رضا مجتهد درخشي

آقا محمد رضا نجل زكي مرحوم آقا محمد باقر مجتهد درخشي از مدرسين صاحب نام حوزه عليمه درخش مي باشند كه پس از تحصيلات مقدماتي در درخش براي ادامه تحصيل به اصفهان و نجف اشرف مهاجرت و پس از كسب مقام اجتهاد به موطن خود برگشته و در آنجا به ارشاد خلق و تعليم و تربيت در حوزه درخش مشغول مي شوند.ايشان از متمولين زمان خود و موقوفات زيادي هم از جمله موقوفات مدرسه علميه درخش در تحت تصدي و نظارت ايشان بود.
علاوه بر تصدي موقوفات ايشان خود از واقفين مهم زمان خود نيز محسوب مي شدند كه به جهت اعتمادي كه توده مردم به ايشان داشتند املاكي را حسب الصلح به ايشان انتقال داده و ايشان آن را در راستاي نظر مصالح وقف مي نمودند كه وقف نامه كربلائي رمضان به كلاسه ر-6 ،سنة1330 و همچنين وقف نامه ديگر به كلاسه ر-4 مربوط به مزرعه كبودان را مي توان از جمله آنها دانست.(وقف نامه هاي عادي به كلاسه هاي ر-4 و ر-6 مربوط به سنه هاي 1330 و 1339 هجري قمری)
آقا سيد ابوطالب مجتهد فرزند ابوتراب حسيني قايني در خاتمه كتاب بغيه الطالب كه در سال 1293 هجري كار تاليف آن را به پايان رسانيده از اين عالم بزرگ ياد نموده است «العالم،الكامل الفاضل الآقا محمد رضا بن المولي محمد باقر الدرخشي الكميلي فحل متبحر الي طريقه الاخباريين له رساله صيغه العقود و رساله في الاجازات و غيره ذالك».همسر ايشان دختر آقا سيد ابوطالب مجتهد از اجله فقهاء و مجتهدين عصر مي باشد كه از ايشان صاجب دو پسر شدند.

آقا مسيح مجتهد آيتي

آقا مسيح از شاگردان مرحوم آقا محمدرضا مجتهد مي باشد كه تحصيلات مقدماتي را در درخش در نزد ايشان فرا گرفته و به ادامه و تكميل آن همت گماشته است. پس از فوت آقا محمد رضا پيشوائي مردم در امورات مذهبي درخش را عهده دار بوده است.
بخش مهمي از اسناد مالكيت وقفي در دوره ايشان با مهر و توشيح ايشان همراه است كه حاكي از اعتماد جامعه و توده مردم و قدرت و نفوذ معنوي ايشان مي باشد.پاره ای از اسناد وقفی نیز به خط زیبای آقا مسیح کتابت شده است.
حتي در پاره اي از اسناد وقفي مربوط به شهرستان قاين مهر ايشان ملاحظه مي شود.
آقا مسیح را باید آخرین مدرس حوزه علمیه درخش دانست که بعداً نیز با تعطیلی حوزه علمیه و افتتاح مدارس به شیوه جدید در درخش همچنان تصدی موقوفات مدرسه با ایشالن بوده است.

موقوفات مدرسه علیمه

موقوفات مدرسه درخش متعدد و در روستاهای اطراف ان پراکنده بوده است که می توان در دو وضعیت آن را بررسی نمود .نخست بر مبنای اسناد سال 1303 هجری شمسی که مجموع موقوفات درخش توسط آقا مسیح لیست شده است که بخش هایی از آن موقوفات در حال حاضر موجود نمی باشد و به عبارتی از بین رفته است.
وضعیت فعلی موقوفات بر اساس نظریه تحقیق که اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان صادر نموده است و در حال حاضر پرونده های آن موجود می باشد.
صورت موقوفات قریه درخش در سال 1303 هجری شمسی

صورت بخشی از موقوفات درخش در سال 1303شمسی که به تائید آقا محمد مسیح مجتهد رسیده است

جدول وضعیت موقوفات فعلی درخش بر اساس اسناد و نظریه تحقیق

صورت حساب یک ساله اودئیل 1304 موقوفات مدرسه درخش مطابق اسناد میر علی بیک

صورت حساب پرداخت (گندم و جو) دستمزد به کارکنان مدرسه درخش در سال 1304 شمسی

شرح مخارج و حقوق پرداختی در مدرسه درخش در سال 1304 شمسی

بررسی اسناد مربوط به سال های 1303 و 1304 هجری شمسی نشان می دهد که تمامی هزینه های مدارس جدید از محل موقوفات مدرسه قدیمه پرداخت می گردیده است.
کلام پایانی
مقاله مذکور اگر چه به توصیف تاریخی مدرسه علمیه درخش و موقوفات آن پرداخته است اما از جهاتی دیگر نیز می تواند حائز اهمیت باشد. نخست آنکه نقش وقف در شکل گیری و تداوم حیات فرهنگی منطقه مورد مطالعه کاملا مشهود است، به طوری که در دوره جدید آموزش های نوین نیز این نقش و کارکرد وجود داشته است.
مساله دیگر آنکه در طول صد ساله گذشته به دلیل تعطیلی مدرسه و عدم توجه به موقوفات آن،بخش هایی از این موقوفات از حالت وقفیت خارج گردیده است. به عنوان مثال در سند فهرست موقوفات قریه درخش دو رقبه یک طاقه در روستای ساقدر و دیگری مزرعه نیدان و مزار که شش دانگ آن وقف بر طلاب مدرسه درخش بوده،دیده می شود. با مطالعات میدانی نگارنده که خود عضو هیات امنای موقوفات درخش می باشد ، مشخص گردید که این دو رقبه به فروش رفته است که در حال پیگیری موضوع می باشیم.

پي نوشت ها :
 

1- دکتر و استادیار گروه جغرافیای دانشگاه بیرجند
 

منابع و ماخذ
اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی، پرونده موقوفه زین العابدین به کلاسه پرونده ز-10.
اعتصام الملك.ميرزا خانلرخان،سفرنامه،به كوشش منوچهر محمدي،انتشارات چاپخانه فردوسي،سال 1351.
آقا سيد ابوطالب مجتهد،بغیه الطالب،1293 ق:163-162
پاپلي يزدي،محمد حسين(1367).فرهنگ آباديها و مكان هاي مذهبي كشور.مشهد: آستان قدس رضوی.
سعید زاده،سید محسن(1368).تاریخ قاین.قم:اهل بیت.
وقف نامه عادي به كلاسه پرونده ر-4 مربوط به سنه 1339 هجری قمری.
وقف نامه عادی ر-6 مربوط به سنه 1330 هجری قمری.
وقف نامه عادی م-75 مربوط به سنه 1288 هجری قمری.
وقف نامه عادی،فاقد کلاسه پرونده، مربوط به سنه 1228 هجری قمری.
وقفنامه عادي به كلاسه م-314 مربوط به سنة 1255 قمري .
وقفنامه عادي به كلاسه م-314 مربوط به سنة 1255 قمري . 
فصلنامه وقف میراث جاویدان ش73
/ع