شوشتر؛ ونيز ايران

نام شوشتر به خاطر سيستم شگفت انگيز آبرساني و سازه هاي آبي اش در فهرست ميراث جهاني سازمان يونسکو به ثبت رسيده است.
در اين شهرآب خروشان را رام کرده اند تا از آن نهايت استفاده را ببرند؛ ساکنان قديم شوشتر از نيروي آب براي پاسداري از شهر و چرخيدن آسياب هاي آبي شان استفاده مي کردند. مردماني که بيش از 2 هزار و 500 سال پيش در دشت پهناور شوشتر زندگي مي کردند با آب فراواني که در دسترسشان بود شگفتي ساز شدند. آنها با يک معماري عجيب، سيستم آبرساني ايجاد کردند که معماران زبردست امروزي را هم متعجب کرده است. نتيجه اين مهندسي خارق العاده باعث شد دشت شوشتر با سازه هاي آبي زيبايش در فهرست ميراث جهاني سازمان يونسکو به ثبت برسد. اوايل تيرماه امسال لوح ثبت جهاني سازه هاي شوشتر به ايران تحويل داده شد؛ با محمد حسين ارسطو رئيس پايگاه سازه هاي آبي دشت شوشتر – به گفت و گو مي نشينيم تا با عجايب اين معماري تاريخي بيشتر آشنا شويم.
اولين شرط براي ثبت يک اثر در فهرست ميراث جهاني يونسکو منحصر به فرد بودن است و نبايد هيچ نمونه ديگري از آن در جهان به چشم بخورد. دشت شوشتر که از نظر مهندسي آب شگفت انگيزترين سيستم آبرساني دنيا را دارد به همين دليل ثبت جهان شده است. اگر قرار بود کارشناسان و مهندسان فعلي با دانش امروزي خود نمونه اين سازه را بسازند بي چون و چرا همان کاري را مي کردند که اجدادشان در هزاره هاي گذشته انجام دادند. سازندگان اين شهر در سرزميني با وسعت 40 هزار هکتار از يک معماري ويژه استفاده کرده اند که مخصوص مناطق گرم و نيمه مرطوب بوده است. آنها با اين معماري، با يک تير دو نشان زده اند. محمد حسين ارسطو درباره اين معماري شگفت انگيز مي گويد : در شوشتر از انرژي آب بهترين استفاده را کرده اند؛ چرا که آنها از آب هم براي به دست آوردن محصولات کشاورزي بهره مي بردند و هم يک مجموعه بزرگ به شکل واحدهاي کشت و صنعت امروزي ايجاد کرده بودند که نه تنها معيشت و اقتصاد را در بر مي گرفته بلکه زمينه ايجاد يک سکونتگاه دائم را هم فراهم کرده بود. براي ساختن چنين شهري دانستن علوم مختلفي مثل مهندسي آب، زمين شناسي، مهندسي نظامي، معماري جغرافيا و مورفولوژي (ريخت شناسي) براي سازندگانش لازم بود. يکي از بزرگ ترين تونل هاي تاريخي در عمق 30 متري زمين به طول 400 متر، عرض 6 متر و ارتفاع 12 متر در اين مجموعه آبي وجود دارد که هم ساخت و هم طراحي آن منطبق با علوم امروز بشر است. اين سازه ها با معماري شگفت انگيزشان دست به دست هم داده اند تا نظام آبي شوشتر به عنوان دليلي براي نبوغ بشر در طول تاريخ مورد توجه قرار بگيرد.» بازديد از اين سازه ها هر بيننده اي را به اين فکر فرو مي برد که انسان ها با چه انديشه اي از آب محدودي که در اختيارشان بوده بهترين استفاده را برده اند. جالب تر اينکه اين سازه ها با وجود گذشت سال ها از عمرشان هنوز هم مورد استفاده قرار مي گيرند.

آثار منحصر به فرد
 

مجموعه بناهايي که در شوشتر، اين شهر سنگي –آبي به چشم مي آيند شامل 13 اثر منحصر به فرد هستند؛ از شمال شوشتر يعني از جايي که رودخانه کارون وارد دشت خوزستان مي شود، انواع و اقسام بناهاي آبي و سازه هاي هيدروليکي وبناهاي تاريخي در جهت بهره برداري از آب ايجاد شده. در شمال، بند ميزان شامل 11 دهانه و دريچه است که آب کارون را به دو شاخه تقسيم مي کند؛ آب کارون و رودخانه گرگر. بعد از بند ميزان، عمارت و برجي قرار دارد به نام کلاه فرنگي که در واقع راهنما و مقياسي بوده براي اندازه گيري سطح آب. علاوه براين عمارت کلاه فرنگي براي کشتي هايي که وارد اين منطقه مي شدند هم مانند فانوس دريايي عمل مي کرده است. بعد از اين عمارت نوبت به قلعه تاريخي سلاسل مي رسد که مرکزي براي مديريت آب منطقه بوده؛ همين طور نهر داريون، پل بند شادروان که بزرگ ترين پل تاريخي ايران منسوب به دوره هخامنشي و ساساني است. اين پل 44 دهنه دارد و طولش بيش از 500 متر است. نهر داريون که يک نهر مصنوعي است کانال ها، دريچه هاي پخش و کنترل آب و پل هاي متعددي داشته است. رئيس پايگاه سازه هاي آبي شوشتر درباره اين آثار مي گويد : «بند خاک، پل بند لشکر، بند شرابدار، پل بند ماهي بازان يا خداآفرين، بند برج عيار، نهر و بند گرگر و محوطه آسياب ها که مشتمل بر 52 آسياب است تعدادي از آثاري هستند که در نظام آبرساني شوشتر وجود دارند. » اين سازه هاي شگفت انگيز شهر شوشتر را مثل يک جزيره دوره کرده اند.

يک تير و دو نشان
 

مردمان قديم شوشتر وقتي تصميم به ساخت سازه اي مي گرفتند درباره همه جوانب آن فکر مي کردند تا نهايت استفاده را از آن ببرند. آنها از يک شيوه محافظتي جالب براي نگهداري از شهرستان در مقابل تهاجم دشمن استفاده مي کردند که خندق حفر مي کردند تا دشمنان در صورت حمله با يک مانع بزرگ روبه رو شده و نتوانند وارد شهر شوند. براي همين دور تادور شهر شوشتر خندقي ايجاد شده بود که پرازآب بود. البته شوشتري هاي باهوش از آب، اين نعمت خدادادي فقط براي کشاورزي و نيروي چرخش آسياب هايشان استفاده نمي کردند بلکه آنها از آب به عنوان نوعي سلاح براي دفاع از شهر هم بره مي بردند؛ «رودخانه کارون به گونه اي هدايت شده که شهر شوشتر را مثل يک جزيره در بر مي گيرد و کانال آب از اين رودخانه به گرداگرد شهر روان مي شود تا به صورت خندق و بازدارنده اي در مقابل تهاجمات عمل کند. نهر گرگر که دست کند است، در قسمت شمال کارون بود. در قسمت شرق و غرب هم شاخه اي از نهر داريون جاري بود که از زير قلعه سلاسل عبور مي کرد و شهر را در بر مي گرفت تا مانعي در برابر دشمنان به حساب بيايد اين فکر بکر در حمله اي که مغول ها و اعراب به ايران داشتند، مستحکم ترين سنگر مورد استفاده لشکر و سپاه ايران بود. »

فناوري 2500 ساله
 

کندن خندق براي حفاظت از شهر بعد از اينکه توسط ايرانيان به کار گرفته شد در کشورهاي ديگر هم به کار رفت. مهندساني که سازه آبي شوشتر را طراحي کرده و ساختند هيچ کدام از وسايل مدرن معماري امروزي را در اختيار نداشتند. آنها تنها از هوش و تجربه هايي که به خاطر سال ها تلاش به دست آورده بودند استفاده کردند؛ «شرايط اقليمي ايران به گونه اي بوده که انسان براي دوام و بقا نيازمند کسب دانش و تجربه رفتار با آب يا نگهداري از آن بوده. هوشمندي و نبوغي که در ايراني ها وجود داشته، باعث دستيابي به علوم بهره برداري از آب شد؛ مثلاً در مناطق خشک و کويري، قنات و در مناطقي که آب و رودخانه هست، کاريز ساخته شد اما نوع تکامل يافته اين دانش در سازه هاي آبي شوشتر ديده مي شود. در تمام دنيا فقط شهر شوشتر وجود دارد که چنين بنايي در آن شکل گرفته. ايراني ها بيشتر از هر قومي در دنيا، به علوم مربوط به بهره برداري از آب تسلط داشتند.»

هنر رام کردن آب خروشان
 

مردماني که در شهر تاريخي شوشتر زندگي مي کردند دانش زيادي در خصوص مهار آب به دست آورده بودند؛ چرا که اين دانش آنها را در برابر خطراتي مانند سيلاب و طغيان رودخانه بيمه مي کرد بارندگي هاي طولاني و سيلاب از خطراتي هستند که ساکنان و اهالي شهرهاي نزديک به رودخانه را تهديد مي کند. مردم شوشتر خانه هايشان را کنار رودخانه کارون ساخته بودند؛ براي همين بارندگي و جاري شدن سيلاب آنها را تهديد مي کرد. رئيس پايگاه سازه هاي آبي شوشتر درباره چاره انديشي ساکنان قديم شوشتر مي گويد : «شوشتري ها با احداث انواع و اقسام پل ها، رودخانه کارون را در مواقع طغيان به طور کامل مهار مي کردند. علاوه بر اينها آنها بهترين مکان يابي را انجام داده و شهر شوشتر را در منطقه اي ساخته بودند که در واقع در مرتفع ترين قسمت نسبت به رودخانه قرار داشت. »
يکي از راهکارهاي ساکنان قديم شوشتر براي مهار سيلاب و طغيان آب ايجاد نهرهاي مصنوعي بود؛ به عنوان مثال رود گرگر که يک شاخه مصنوعي از کارون به حساب مي آيد. اين نهر را بعد از اينکه از کارون جدا مي شد، مسيري به طول 80 کيلومتر را طي مي کرد و دوباره به کارون بر مي گشت تا راه حلي براي مهار جريان شديد آب در مواقع سيلاب باشد. شوشتري هاي قديم براي اينکه بتوانند آب رودخانه را کنترل کنند، عمق آن را به ميزاني که نياز بوده، تنظيم مي کردند. اين کار براي اين صورت مي گرفت تا جريان آب کف رودخانه را خيلي حفر نکرده و عمق آب افزايش پيدا نکند اما براي جلوگيري از عميق شدن رودخانه معماران شوشتري ترفندي به کار گرفتند که در نوع خودش بي نظيراست. آنها براي اين کار کف رودخانه را سنگفرش مي کردند.

از آسياب به آبشار
 

سنگفرش کردن کف رودخانه بهترين راهي بود که با استفاده از آن مي شد حجم آب کارون را در شهر شوشتر کنترل کرد. جدا از معماري جالب شهر شوشتر، آبشارهاي کوتاه و بلند محوطه آسياب ها که از نقاط مختلف شهر سرازيرند، هر بيننده اي را ميخکوب مي کنند؛ «22 آبشار و 52آسياب از شاخص ترين ويژگي هاي نظام آبي شوشتر هستند. آب هايي که از اين آبشارها سرازير مي شوند در واقع پسماندهاي آسياب ها هستند که بعد از چرخاندن چرخ آسياب، دوباره به رودخانه بر مي گردند و آبشارها را تشکيل مي دهند.» تير ماه سال گذشته، مسئوولان ميراث فرهنگي ايران پرونده اي را در خصوص سازه هاي آبي شوشتر جمع آوري کردند تا بتوانند اين اثر منحصر به فرد را در فهرست ميراث جهاني يونسکو ثبت کنند. محمد حسين ارسطو در اين باره مي گويد : «تا قبل از انقلاب، دو اثر در فهرست آثار جهاني به ثبت رسيده بود؛ يکي چغازنبيل و ديگري تخت جمشيد. چون جمع آوري پرونده مربوط به ثبت سازه هاي آبي زمان مي برد و از طرفي بايد خيلي هم مستند مي بود، پارسال با پيگيري هايي که در سطح سازمان، در روابط داخلي و خارجي انجام داديم، شهر باستاني شوشتر به ثبت رسيد. » سازه هاي آبي شوشتر تيرماه سال گذشته در يونسکو به ثبت رسيد. دوم تيرماه امسال هم لوح ثبت جهاني سازه هاي آبي توسط نماينده دفتر يونسکو به جمهوري اسلامي ايران تقديم شد تا جشن ثبت اين اثر در ايران برگزار شود.
منبع: نشريه همشهري سرنخ، شماره56