تراکم از منظر سيماي شهري (1)

در چند دهه ي اخير، نگرش صرف برنامه اي بر روند رشد و توسعه ي شهري منتقدان زيادي داشته و از امتيازات شهرهاي ارزشمند گذشته در قياس با شهرهاي کنوني، بر الگوي مبتني بر معيارهاي کيفي فضا در شکل گيري و فرآيند توسعه ي آن ها تاکيد شده است.
در سال هاي اخير، به دنبال توفيق نيافتن طرح هاي جامع در پاسخ به نيازها و تحولات سريع شهري، موضوع تهيه ي طرح هاي ساختاري - راهبردي به جاي آن ها مطرح شده است. در اين روش به جاي تأکيد بر «کاربري زمين»، بيش تر به ساختارهاي اقتصادي، اجتماعي، کالبدي و ... توجه مي شود.
در اين طرح ها ضمن تعيين راهبردي اساسي شهر، موضوع برنامه هاي استفاده از زمين و تراکم ساختماني واحدهاي تقسيمات شهري و قطعات تفکيکي با استناد به شاخص هاي مختلف از قبيل الگوي مسکن، قابليت هاي معماري قطعه، منظر شهري و کشش زير ساخت ها و خدمات شهري در بستر شناخت هاي محيطي مورد ارزيابي قرار مي گيرد.
در اين شيوه، روش تعيين تراکم، شيوه اي تلفيقي بوده و با مطالعه ي تفصيلي و سيستماتيک محيط و ويژگي هاي آن آغاز مي شود و حدود آن (تراکم) از ديدگاه بخش هاي مختلف اقتصادي، اجتماعي، زيست محيطي، حمل و نقل، کالبدي و ... تعيين مي گردد و درفصل مشترکي از محدوده هاي تراکمي، تراکم بهينه انتخاب مي شود. تراکم هاي پيشنهادي نيز در نهايت از طريق طراحي شهري تحقق مي يابد.
نوشته ي حاضر تراکم شهري را از منظر سيماي شهري، به اجمالي مورد بررسي قرار مي دهد تا با ارزيابي رابطه ي تعاملي ميان آن دو، نقش تراکم را در قوام بخشي به انتظام ناپيداي سيماي پُر اغتشاش شهر تهران روشن تر نمايد. سيماي شهر، برآيند مجموعه ي ادراکات محسوس و ذهنيت انسان از محيط است. مجموعه ي اهدافي که در تبيين سيما و منظر شهري دنبال مي شوند، شامل موارد زير است:
- زيبايي شناختي .
- عملکردي .
- هويتي .
نگرش مبتني بر سيما به کيفيت توزيع مطلوب کمي فضاها يا کاربري هاي شهري کمک مي نمايد و خلا ناشي از ديد برنامه اي تا حدود زيادي جبران مي نمايد. در اين نگرش، امکانات و محدوديت هاي جديدي براي تراکم پيدا مي شود. رابطه ي تبادلي ميان مطلوبيت هاي برنامه اي تراکم و کيفيت توزيع کمي و قابليت هاي مبتني بر نگرش سيمايي مي تواند ضرورت هاي کارکردي را با ارزش هاي زيبايي شناختي ترکيب نمايد و در قلمروي متفاوت شهري بر ارزش هاي ساختاري آن تأکيد نمايد.
مواجهه ي افراد با سيماي شهري از طريق فضاهاي شهري (ميدان ها و معابر) صورت مي گيرد. از اين رو، تناسبات حاکم بر فضاي حضور افراد در تلقي از کليت سيماي شهري تاثير گذار بوده، کيفيت هاي ادراکي متنوعي را شکل مي دهد. تناسبات مزبور ممکن است زاييده ي فاکتورهاي مهم کارکردي، زيبايي شناختي، ويژگي هاي اقليمي و ... باشند.
از مجموعه ي عناصر متشکله ي سيما که در بحث تراکم (ضريب سطح طبقات) قابل بررسي اند، مي توان به موارد زير اشاره کرد:

1- عناصر کالبدي
 

از ميان عناصر کالبدي، جداره هاي شهري مهم ترين نقش را در تعيين کالبدي فضاها بر عهده دارند. کيفيت ادراکي يک فضاي کلاسيک شهري در وهله ي نخست از انتظام ناشي از نسبت ابعا و اندازه دو عنصر مهم متشکله ي فضا - جداره و کف - نشأت مي گيرد. تنوع ارتفاع جداره ها در قالب نظم کمي خاص حاکم بر آن ها، مي تواند فضا را محمل تشخص هاي مطلوب شهري نمايد، يا منجر به اغتشاش از ابعاد جداره ها و کف، در حوزه هاي حسي متنوعي صورت مي گيرد. در اين ميان، حس محصوريت قابل بحث ترين آن ها به شمار مي رود. محصور بودن فضا، با پيوستگي بدنه ي محصور کننده نيز ارتباط دارد. وجود فواصل متعدد مابين بدنه ي ساختمان ها، اختلاف فاحش بين نماها و تغييرات ناگهاني در خط آسمان باعث تضعيف کيفيت فضاي محصور مي گردد. (تصوير1)

در طيفي از حس محصوريت، تنوعي از مطلوبيت هاي فضايي رخ مي دهد که وجود نقاط عطف يا کيفيت خاص ارتفاعي در جداره ها آن را تقويت مي نمايد. (تصوير 2)

استفاده ي آگاهانه از تراکم در شهر مي تواند در تلقي از کليت شهر نقش بسيار مهمي داشته باشد. زون هاي مختلف شهري با تراکم هاي متفاوت مي توانند در تنوعي از تشخص ها به خوانايي بيش تر شهر کمک نمايند.
براي مثال، در سانفرانسيسکو مناطق ارتفاعي جديدي پيشنهاد شده، به طوري که مناطق فشرده، متراکم و پر جمعيت شهري (بانک ها و موسسات مالي) توسط مناطق کم تراکم تر و با ساختمان هاي کوتاه تر و يا فضاي باز احاطه شده است. کاهش ارتفاع مجاز پيشنهادي نيز در مراکز تجاري شهر، موجب گرديده که هويت محيطي خاص مرکز شهر حفظ گردد. اين هويت خاص، مرکز تجاري شهر را به يکي از فعال ترين مراکز تجراي آمريکا تبديل نموده است. (هدمن ويازوسکي، 1370)
البته اعمال چنين ضوابطي ممکن است در زون هاي مختلف به يکنواختي منجر شود و تجربه ي بصري ناخوشايندي ايجاد نمايد. در چنين شرايطي با احتراز از مناطق وسيعي که داراي ارتفاع مجاز همگوني مي باشند، مي توان به ايجاد مناطق ارتفاعي کوچک و متنوع پرداخت و بدين ترتيب، به طور مستقيم به سادگي اين همگوني ارتفاع را کاهش داده و يا به کلي حذف نمود. در مواردي براي گريز از يکنواختي ناشي از اعمال حداکثر ارتفاع مجاز،به افزايش متغير ارتفاع حداکثر تا درصد خاصي از ارتفاع مجاز اوليه اجازه داده مي شود، مشروط بر آن که تأثيرات شهري شايسته و مطلوبي ايجاد کند. گاهي نيز احداث يک بناي بلند مرتبه با معماري خاص داخل زون هاي شهري با تراکم خاص، خوانايي ويژه اي به محيط مي بخشد .(تصوير 3)

با ابزار تراکم مي شود بر ساختار اصلي و گره هاي شهري کيفيت منحصر به فردي بخشيد و به تشخص و خوانايي هر چه بيش تر شهر کمک کرد. (تصوير4)

ضوابط کنترل ارتفاع، براي توزيع رشد و توسعه ي شهري نيز ابزار مفيدي است. بااعمال چنين ضوابطي مي توان توزيع مراکز جمعيتي شهر را کنترل کرد و به تبع آن، بخشي از سيماي شهري متأثر از حضور جمعيت و وسايل نقليه را تحت تأثير قرار داد.
در مواردي حد مجاز تراکم سبب تخريب هاي غيرقابل تصور و نوسازي هاي فزاينده تري مي شود و به مرور زمان سيماي کالبدي شهر به کلي دگرگون مي گردد.

2- ديدها و چشم اندازها
 

احجام و عناصر کالبدي که در حوزه ي ديد قرار مي گيرند و دريافت عيني و حس ذهني افراد را متأثر مي سازند و جزئي تفکيک ناپذير از مواردي ادراکي فضاهاي تحت نفوذ حوزه ي بصري خويش هستند، موضوع بحث حاضر است.
چنين ديدهايي ممکن است موضعي و متعلق به عناصر خود فضا باشند و يا در مقياس شهري بوده و قلمروهاي وسيع تري را تحت پوشش قرار دهند. نقاط عطف مهم شهري (به صورت ابنيه) که حوزه ي ديد قابل توجهي دارند، جزء اين موارد به شمار مي روند.

3- نور به عنوان يکي از عناصر مکمل فضا
 

تراکم ساختماني در ميزان دريافت نور فضاهاي مختلف شهري تاثير گذار بوده، در ايجاد سايه، کوران هوا و تهويه ي آن ها موثر است. (کمک به مطلوبيت هاي فضايي)
محدوديت هاي معمول ارتفاع ساختمان ها اساسي ترين سازوکار تضمين ايجاد فضاهاي شهري با ميزان هاي مطلوب دريافت آفتاب با تأمين سايه ي مورد نياز ا ست. غير از موارد مذکور، بي توجهي به تأثيرات فرمي زواياي تابش خورشيد مي تواند خط افق شهر را به شکل نامطلوبي درآورد. در شهرهاي گذشته ي ايراني، موارد تحسين برانگيزي از خطوط افق شهري را مي توان سراغ گرفت. (تصوير 5)

بنا بر آنچه گفته شد، در بحث تراکم مي بايد به نقش زاويه ي ديد توجه کافي مبذول داشت. اين امر مخصوصاً در بافت هاي تاريخي که حفظ مقياس منطقه حائز اهميت خاصي ست، قاعده ي مفيدي براي احداث بناهاي جديد به دست مي دهد؛ موردي که بي توجهي به آن در گذشته ي نه چندان دور در اين سرزمين و نيز اخيراً مشکلات زيادي براي بافت هاي تاريخي و مجموعه هاي ارزشمند معماري ما به وجود آورده است (بناي جهان نما، که سيماي نقش جهان اصفهان را مخدوش نموده است).
هر شيوه اي که براي ايجاد سايه يا دسترسي به آفتاب به کار گرفته شود، تأثير خاص خود را بر شکل و هويت خيابان ها و سيماي شهر بر جاي مي گذارد.
ضوابط ا رتفاعي حاکم متضمن دسترسي فضاهاي شهري به ميزان خاصي از آفتاب، تأثير به سزايي بر فرم شهرها دارد. مباحث مطروحه ي اخير بستگي زيادي به اقليم داشته و در مناطق مختلف به فضاهايي با تناسبات متنوع منجر مي شوند. (تصوير 6)

پي نوشت:
 

1- بر گرفته از نشريه ي اينترنتي «معماري منظر»، سال سوم، شماره ي 40. La densite et I'aspect du tissu urbain
2- فارغ التحصيل کارشناسي ارشد معماري دانشگاه تهران.
alikhaniaua@yahoo.comEmail:
 

منابع
- هدمن، ريچارد و يازوسکي، آندرو. (1370). «مباني طراحي شهري»، ترجمه ي راضيه رضازاده و مصطفي عباس زادگان، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت.
- کرير، راب. (1375). «فضاي شهري» ترجمه ي دکتر خسرو هاشمي نژاد، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهي.
- ادب خواه، مصطفي و پور جعفر، محمدرضا و تقوايي، علي اکبر. «بررسي وضعيت تراکم ساختماني و ارائه ي مدل پيشنهادي تعيين F.A.R»، مجله ي هنرهاي زيبا، شماره ي 13، بهار 1382.
- توسلي، محمود و بنيادي، ناصر. «طراحي فضاي شهري»، جلد دوم، تهران: 1372، مرکز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران.
- شعيبي، عباس. «بررسي سياست عرضه ي مازاد تراکم ساختمان»، صفه، شماره ي 33، 1381، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي.
- توسلي، محمود. «اصول و روش هاي طراحي شهري و فضاهاي مسکوني در ايران»، جلد اول، تهران، 1376، مرکز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران.
- شفيعي، سعيد. «مباني و فنون طراحي شهري»، تهران، 1380، انتشارات اسليمي.
منبع: دانش نما شماره پياپي ‍‍180-179