ديدن کهکشان ها با چشم برهنه

اوج تيزبيني در رصد
 

آسماني تاريک پيدا کنيد و حدّ توانايي چشم تان را در رصد اجرام ژرفاي آسمان بسنجيد.
هنگامي که به دور از نورهاي شهر به آسمان شب نگاه مي کنيم، تا چه مسافتي را مي توانيم بدون استفاده از هر گونه ابزار رصدي ببينيم؟ خيلي ساده (و دلپذير) است که تصور کنيم محدوديتي در ديدن دوردست وجود ندارد. اما اين طور نيست؛ چشمان ما محدودند.
درچشم پزشکي ها براي تعيين کردن توان بينايي بيماران، از حروف E که در اندزه هاي مختلف و جهت هاي مختلف در صفحه اي چند متر دورتر از بيمار قرار مي گيرد استفاده مي کنند. اما منجمان آماتور، روش هاي ديگري براي سنجش بينايي در شب دارند. آن ها سعي مي کنند. کم نورترين اجرام ممکن را با چشم برهنه ببينند. اين اجرام ممکن است ده ها، صدها يا حتي ميليون ها سال نوري از ما فاصله داشته باشند. منجمان آماتوري که در رصد با چشم برهنه مهارت يافته اند، در زير آسمان صاف و تاريک، مي توانند به طرزي شگفت انگيز، اجرامي را که بسيار کم نورند و برخي از آن ها بسيار از ما دورند را ببينند.
اين، خصلت ماست که کاوش کنيم و محدوده ي درک مان را عميق تر کنيم. هميشه مي خواهيم بدانيم که در پس پرده ي دانسته هايمان چه نهفته است. اين موضوع به خوبي در يک اثر مشهور حکاکي شده روي چوب، که احتمالاً توسط کاميل فلاماريون طراحي شده است و نخستين بار در سال 1888 ميلادي در کتاب «جو؛ هواشناسي عمومي» چاپ شد، مشهود است.
حالا، کاري که مي خواهم انجام بدهيد، اين است که نگاه از ستاره ها و اجرام ديگر درون کهکشان ما (راه شيري) برداريد و به جست و جوي سه کهکشاني برويد که با چشم برهنه ديده مي شوند. نهايت سعي خودتان را براي ديدن آن ها باچشم برهنه به خرج بدهيد، اما اگر نتوانستيد آن هارا تشخيص بدهيد، ناراحت نشويد و به سراغ دوربين دو چشمي يا تلسکوپ برويد. به هر حال ديدن کهکشان ها (هر طور که باشد) لذت بخش است. در پايان رصدتان، ممکن است شگفت زده شويد از اين که چه فاصله ي دوري را توانسته ايد ببينيد!

يک شگفتي ساده
 

درخشان ترين کهکشان آسمان شب، فراتر از مجموعه ي راه شيري، کهکشان بزرگ آندرومدا (M31) است. اين مارپيچ شگفت انگيز، با چشم برهنه به صورت ابري کم نور و بيضوي که 3 درجه در 1 درجه از آسمان مي پوشاند ديده مي شود. اگر مي توانستيم تمام نور اين کهکشان را جمع کنيم و به صورت نقطه اي نمايش بدهيم، آن را در آسمان به شکل ستاره اي حدوداً از قدر 3 مي ديديم. اما حالا که چنين نيست (و نمي توانيم چنين کاري بکنيم)، آن را بسيار کم نور و گسترده، با پهنايي حدود 6 برابر ماه کامل مي بينيم.
يافتن M31 ساده است. نخست به سراغ ستاره ي قدر دوم رأس المسلسله (آلفا-آندرومدا) برويد. اين ستاره در کنج شمال شرقي مربع بزرگ فرس اعظم قرار دارد. حالا نگاهي به 15 درجه اي شمال شرقي آن بيندازيد تا سه ستاره ي واضح را که در قوسي به درازاي 7 درجه قرار گرفته اند ببينيد. اين ستاره ها عبارت اند از: ستاره ي قدر دومي بتا - آندرومدا، ستاره ي قدر چهارمي مو- آندرومدا وستاره ي قدر 4/5 نو -آندرومدا. کهکشان M31 در فاصله ي 1/5 درجه اي شمال غربي ستاره ي نو - آندرومدا قرار دارد .
رصد گران تيزبين مي توانند مرکز درخشان اين کهکشان را حتي از درون شهرها ببينند. اين کار بسيار دشوار است و نکته ي مهم اين است که رصدگر دقيقاً بايد بداند به کجا خيره شود. در آسمان صاف و تاريک، M31 درخشندگي جذابي دارد و با چشم برهنه مانند M88 در صورت فلکي گيسوان برنيکه درحالتي که با تلسکوپي کوچک با بزرگ نمايي 20x ديده شود، به نظر مي آيد.
کهکشان M31 با فاصله ي 2/9 ميليون سال نوري از ما، دورترين جسمي است که هر کس مي تواند آن را با چشم برهنه ببيند. ديدن اجرام دورتر، مهارت و تيزبيني خاصي را مي طلبد.

آزمون آسماني
 

به محدوده ي ستاره ي بتا - آندرومدا برگرديد. حالا حدود 10 درجه اي جنوب شرقي ستاره ي قدر سومي آلفا - مثلث را نگاه کنيد. کهکشان M33، کهکشان مارپيچي بزرگ صورت فلکي مثلث، حدوداً در چهار درجه اي غرب - شمال غربي ستاره ي آلفا - مثلث قرار دارد. اين کهکشان با قدر ظاهري 5/7، فقط کمي بيش از 2 قدر از کهکشانM31 کم نورتر است و اندازه ي ظاهري اش نيز 2/5 بار کوچک تر از آن است. اگر فکر مي کنيد که رصد کردن ستاره اي از قدر 6 باچشم برهنه مبارزه طلبانه است، درباره ي سعي کردن براي ديدن همين نور درحالي که به اندازه ي دو برابر ماه کامل گسترده شده است، فکر کنيد. خوشبختانه منطقه ي مرکزي اين کهکشان، درخشان و پر تراکم است، بنابراين مي توان براي ديدنش سعي کرد.
نکته ي عجيبي در رصد کردن کهکشان M31 با چشم برهنه وجود دارد: خيلي ها اصلاً نمي توانند آن را ببينند، اما بعضي آن را بدون هيچ مشکلي مي بينند. يکي از دلايل اين موضوع، نامناسب بودن شرايط جوي است، زيرا کوچک ترين آلودگي نوري يا ناپاک بودن هوا باعث مي شود که در ديدن آن موفق نباشيد. اگر در يک شب رصدي نتوانستيد آن را ببينيد، دوباره در شبي ديگر سعي کنيد. اگر موفق به رصد کردن M33 بشويد، در واقع 3 ميليون سال نوري در فضا به پيش رفته ايد و رکوردِ ديدن مسافت دور با چشم برهنه را، که پيش از اين در رصد کهکشان آندرومدا کسب کرده بوديد، به اندازه ي 100 هزار سال نوري افزايش خواهيد داد.

باز هم ژرف تر
 

کهکشان ديگري که مي خواهيم با چشم برهنه به سراغش برويم، واقعاً در ژرفاي فضاست. کهکشان NGC253 که به کهکشان سکه ي نقره اي معروف است، در صورت فلکي حجار قرار دارد. براي ديدن اين کهکشان با چشم برهنه، بايد آسماني بسيار تاريک و شفاف و قدرت بينايي خوبي داشته باشيد. همچنين با توجه به اين که اين کهکشان تقريباً به اندازه ي ستاره ي قلب العقرب از افق جنوبي آسمان فاصله مي گيرد، بنابراين لازم است که افق جنوبي رصدتان باز باشد و مانعي سده راه آن نباشد.
براي يافتن کهکشان NGC253 در آسمان، بايد حدود 7/5 درجه اي جنوب - جنوب شرقي ستاره ي قدر دومي بتا - قيطس، يا کمي کمتر از 5 درجه اي شمال غربي ستاره ي قدر چهارمي آلفا- حجار را ببينيد. بهتر است آن را نخست با دوربين دو چشمي پيدا کنيد، سپس دوربين را کنار بگذاريد، در جاي راحتي مستقر شويد، نفس عميقي بکشيد و آماده باشيد تا چند دقيقه اي را به تماشاي آن بخش از آسمان با چشم برهنه اختصاص دهيد.
کهکشان NGC 253 به تشخيص من از قدر 7/1 است، بنابراين يک قدر کامل از کم نورترين ستاره هاي قابل مشاهده با چشم برهنه کم نورتر است. قرص آن فقط 26 ثانيه ي قوسي پهنا دارد، بنابراين نورآن در محدوده اي به اندازه ي حدود يک سوم پهناي کهکشان M33 متمرکز شده است. به نظر من، ديدن کهکشان NGC253 از ديدن کهکشان M33 آسان تر است.
با ديدن اين کهکشان، موفق مي شويد که با چشم برهنه، حدود 10 ميليون سال نوري در فضا پيش برويد. اين رکوردتان را همين جا نگه داريد و مدتي با آن خوش باشيد. اين هنوز پايان کار نيست. در بهار سال بعد، مي توانيد به سراغ کهکشان هايي دورتر برويد و رکورد خودتان را بشکنيد.
منبع: نجوم، شماره 191