راز غار سنگ اشکنان

بزرگ ترين غار دست ساز جهان در جهرم استان فارس واقع شده است.
غارها، پديده هاي آشنايي هستند که در گوشه و کنار طبيعت، مي توانيم آنها را ببينيم. غارهايي هم وجود دارند که به دست آدم ها ساخته شده اند؛ به اين غارها غارهاي دست ساز مي گويند. نکته جالب اينجاست که بزرگ ترين غار دست ساز ايران و جهان در جهرم، نزديکي هاي شيراز قرار دارد. البته اين غار بزرگ، با 12 ورودي و 20 هزار متر مربع مساحت، هنوز آن قدر معروف نشده که بازديد کننده هاي زيادي نداشته باشد. اين غار، در دل کوه کنده شده و آن قدر بزرگ است که همين جوري نمي توانيد تا انتهاي آن جلو برويد؛ بايد حتماً يک وسيله روشنايي به همراه داشته باشيد. سازمان ميراث فرهنگي در سال گذشته، کارهايي انجام داده تا کمي به شکل و شمايل اين غار رسيدگي شود و بازديدکنندگان بيشتر جذبش شوند. با ما به گذشته اين «غار شگفت انگيز» سفر کنيد تا رازهاي بيشتري درباره آن کشف کنيد.
آنهايي که روزي، روزگاري سنگ هاي خوش بر و روي غار سنگ شکنان جهرم را مي کندند و جابه جا مي کردند تا نما و کف خانه هايشان را با آن تزئين کنند، شايد خودشان هم نمي دانستند که با اين کارشان کم کم بزرگ ترين غار دست ساز جهان را مي ساختند. حالا بزرگ ترين غار دست ساز جهان، در جنوب غربي جهرم، در نزديکي هاي شيراز، منتظر است تا شايد زماني، ميراث فرهنگي توجهي به آن بکند و گردشگراني از سراسر ايران و دنيا، براي ديدنش بيايند. البته تازگي ها، کارهايي انجام شده است اما نه آن قدري که بتواند جاذبه اي ايجاد بکند. براي ديدن اين غار بزرگ، لازم نيست زياد از شهر دور شويد؛ دقيقاً چسبيده به جهرم، مي توانيد آن را پيدا کنيد. خود جهرمي ها، به آن غار سنگ اشکنان هم مي گويند و حتي گروهي از مردم اين شهر که کار و بارشان سنگ شکني و فروش سنگ هاي کنده شده از اين غار بوده، به نام خانوادگي سنگ شکن معروف شده اند.

شغل کوهي
 

شهر را که تمام مي کنيد، وارد رشته کوه هايي درجنوب جهرم مي شويد. در ميان دو کوه، چشم تان به غار مي افتد که چند تا ورودي دارد. ورودي ها، کنار هم قرار گرفته و با ستون هايي از هم جدا شده اند. بازديدکنندگان خوش ذوق، حتي يادشان نرفته که پشت يکي از اين ستون ها، يادگاري بنويسند.
جعفر فروتن، از قديمي هاي جهرم را پيدا مي کنيم تا برايمان توضيح بدهد که اينجا چه اتفاقي افتاده. فروتن، نايب رئيس هيات مديره کانون جهانديدگان اين شهر هم هست و موهاي صورت و سرش، رنگ سفيدي گرفته. ظاهري آرام دارد و شمرده شمرده حرف مي زند؛ درست مثل آقا معلم ها. فراموش کرديم بنويسيم که بازنشسته آموزش و پرورش هم بوده و از بچگي، در همين جهرم زندگي کرده و در همين جا، بازنشسته شده.
غار سنگ شکنان، 12 ورودي دارد. مي گويند چون يک رگه سنگ خوش ساخت در ميان لايه هاي ديگر اين کوه وجود داشته و البته کندن و جدا کردنش هم راحت بوده، سنگ شکنان جهرم شروع به بريدن و بيرون کشيدن قطعه هاي بزرگ و کوچک آن کردند تا آنها را به شهر ببرند و در بناهاي مختلف، استفاده کنند. براي اينکه غار هم خراب نشود، بعضي جاها را نمي کندند تا ستون هايي باقي بماند. اين ستون ها، هنوز هم در غار وجود دارند و مي شود از نزديک، تماشايشان کرد. تازگي ها، عده اي آمده و بعضي از ستون هاي ورودي غار را بريده اند تا بتوانند سنگ هاي بيشتري بردارند. اين کار، ترک هاي ريز و درشتي را در سقف غار ايجاد کرده. به هر حال اين کار، ادامه پيدا کرد که الان وسعت غار، حدود چند هکتار تخمين زده مي شود. البته طول غار را، تا 200 متر هم مي توان تصور کرد و عرض آن، از 60 تا 130 متر تغيير مي کند. غار سنگ شکنان يا به قول جهرمي ها سنگ اشکنان، 20 هزار متر مربع مساحت دارد و داراي سطحي صاف است؛ جوري که مي شود کف آن فرش انداخت و نشست.

راز سنگ اشکنان
 

حاج فروتن، با لهجه گرم جهرمي حرف مي زند و تکه کلام هاي «اضاف کنم» و «کار داشته باشين، ما فرمانبرداريم» اش حس غريبگي را از ما مي گيرد. آرام توضيح مي دهد تا چيزي از قلم نيفتد. مي گويد سنگ هاي اين قسمت را با اره هاي مخصوصي مي بريدند، دو نفر دو طرف اره را مي گرفتند و مي کشيدند به سمت خودشان تا قطعه هاي بزرگ، کنده شود. بعد با پتک و اره هاي کوچک تر، آنها را به اندازه هاي قابل مصرف تر تقسيم مي کردند تا بتوانند به مردم شهر بفروشند. جنس اين رگه بزرگ سنگي هم، آهکي است. اين سنگ آهکي، به شکل هاي مستطيل، مربع و مکعب درمي آمده تا درجاهاي بيشتري به کار بيايد؛ «حتي بعداً، به ورق هاي سه، چهار سانتي هم تقسيم مي شد تا براي نماسازي خانه هاي جهرمي استفاده شود. اينجا خانه اي هست براي آقاي طوفان که در ميراث فرهنگي ثبت شده. دور تا دور اين خانه و کف آن، از اين سنگ ها ساخته شده.» اشاره اي هم به فاميلي سنگ شکن در جهرم مي کند که کارشان، همين بوده که سنگ ها را از دل کوه ها بکنند و روي آنها کار بکنند تا بتوانند از راه فروش شان، امرار معاش کنند. ارتفاع غار، جوري هست که يک اتوبوس هم بتواند واردش شود. فروتن مي گويد وجود اين غار براي اهالي جهرم امري عادي است؛ هر کسي هم که بخواهد واردش شود، مانعي برايش وجود ندارد. البته مسافران نوروزي جهرم هم، براي بازديد از اين پديده دست ساز، به اينجا مي آمدند اما تعدادشان چندان چشمگير نبود و به قول اين بازنشسته آموزش و پرورش، «تک و توک» بود. فروتن 72 بهار از خدا عمر گرفته و از بچگي، غار سنگ شکنان را دقيقاً به ياد داشته و دارد؛ «بچگي را يادم هست، اينجا اطراف غار، باغي بود که آقايي به اسم نقش وار، در آن منزل مسکوني داشت. الان نيست، فروخته به کسي ديگر. ما مي رفتيم و در اين باغ و با بچه هاي ديگر بازي مي کرديم ولي اولين بازي که تا آخر اين غار رفتم، همين عيدي بود که گذشت. تا حالا تا آخرش نرفته بود. براي اينکه به آخرهايش برسيد، چراغ مي خواهد و دو، سه نفر آدم، وگرنه خطري ندارد».

يک ترن ايراني-جهاني
 

«اينجا قصه اي ندارد، فقط عده اي براي امرار معاش و گذران زندگي خودشان، شغلشان اين بوده و سنگ ها را تکه تکه مي کردند و اين غار، درست شده.» اين جمله را فروتن مي گويد، زماني که مي پرسيم آيا حرف ها و افسانه هايي درباره اين غارساخته شده يا نه؟ جواب مي دهد همه مردم جهرم مي دانند اين غار، چرا و چگونه ساخته شده و به خاطرهمين، افسانه پردازي خاصي درباره آن ساخته شده و به خاطر همين، افسانه پردازي خاصي درباره آن صورت نگرفته. سنگ هاي اين رگه کوهي که الان سقف غار را تشکيل مي دهد، براي سنگ هاي قبرستاني جهرم و اطراف هم استفاده مي شد؛ چرا که نوشتن روي آنها راحت است. از نايب رئيس کانون جهانديدگان جهرم، درباره دليل شان براي «بزرگ ترين» بودن اين غار دست ساز مي پرسيم، مي گويد: «همه مي گويند، خود جهرمي ها که اخيراً ارتباطات شان با همه جاي دنيا زياد شده، تحقيق کرده و فهميده که بزرگ ترين غار دست ساز جهان است. خود اهالي مي دانند. توي پوسترهايي هم که براي خوشامدگويي به مسافران نوروزي نصب شده، چنين عنواني نوشته شده بود». البته کامران عرفاني، دليل ديگري هم براي «بزرگ ترين» بودن اين غار، مي گويد؛ او مدرس ارتباطات در تهران است و البته، کسي که پيشنهاد تهيه گزارش را به ما داد. او مي گويد: «چند وقت پيش يک پروفسور باستان شناس استراليايي-انگليسي، به جهرم آمده و غار را ديده بود. وقتي داشت با تلويزيون استان فارس صحبت مي کرد، مي گفت من توي عمرم به همه جاي دنيا رفته و بيشتر غارهاي دنيا را ديده ام. اما تا به حال، غار دست سازي به اين بزرگي نديده ام». توي اينترنت هم که جست و جو مي کنيم تا درباره سنگ اشکنان بيشتر بدانيم، مي بينيم با صفت «بزرگ ترين غار» ايران و جهان، در حوزه غارهاي دست ساز، از آن ياد شده است.

ليف غاري
 

فروتن، غارهاي ديگري را هم در ايران ديده ولي معتقد است به اين بزرگي و همواري نيستند؛ «هم کف غار هم سقف آن صاف است». مي گويد که با خرده ريز اين سنگ ها، نوعي ماده تميزکننده بدن هم درست مي کردند که روي ليف مي کشيدند و با آن، چرک هاي بدن را مي گرفتند؛ «آرد اين سنگ ها را با پي گوسفند قاطي مي کردند و توي حمام و با ليف، مي کشيدند روي بدن». در سال هايي که ماشين اختراع نشده بود، سنگ هاي اين غار را با الاغ و چهارپايان ديگر به شهر مي آوردند. البته الان، ديگر کاربرد ندارد چون موزائيک و سيمان و سنگ مرمر، بازار را اشباع کرده اند و ديگر، جايي براي خودنمايي سنگ هاي ساخته شده غار سنگ اشکنان باقي نمي ماند. فروتن، مي گويد: «من اگر مسؤوليت اين غار را داشته باشم، غرفه، محوطه و جايي براي ماندن در اطراف آن را طراحي مي کنم، داخلش را هم برق کشي مي کنم تا تميز و روشن باشد. جاي قشنگي درست مي کنم که بيايند و ببينند. من توي عمرم، نه در تاريخ نه در جغرافي، نخوانده ام که چنين غاري وجود داشته باشد، حيف است.»

غار غريب
 

کامران عرفاني که اولين بار ما را با اين پديده آشنا کرد، توصيفات دقيق تري از اين غار بزرگ دارد. بالاخره مدرس ارتباطات دانشگاه بودن، اين حسن ها را هم دارد. مي گويد يک اتوبوس مي تواند از ورودي هاي غار وارد شوند. دو ورودي غار هم ماشين رو هستند. سکوهاي بزرگي هم در غار وجود دارد که شهرداري جهرم، آنها را گليم کرده تا مورد استفاده نوروزي ها قرار بگيرد. غار، از دالان هايي تشکيل شده که دنبال همديگر قرار گرفته اند و با دروازه هايي به همديگر متصل مي شوند. عرفاني مي گويد شش، هفت تا از اين دالان ها را رفته و از نزديک ديده؛ «من فوق ليسانس تاريخ و انسان شناسي هم خوانده ام. رفتم و آتشکده قدمگاه را نگاه کردم. سنگ هايش را خوب نگاه کردم. ديدم از همين سنگ هايي است که توي اين غار وجود دارد. الان هم که مي بينيد اين طور شده، سال هاي متمادي اين سنگ ها را مي بردند، شايد 600-500 سال، تا به اين شکل درآمده. فکر نمي کنم با دست خالي و بدون ديناميت، بتوان در کمتراز اين زمان چنين غاري ايجاد کرد؛ بايد قديمي تر از اين حرف ها باشد». مي گويد تا وسط هاي غار را هم مي شود با اتوبوس رفت و البته اشاره اي هم مي کند به ترک هايي که روي سقف غار ايجاد شده. غار سنگ اشکنان، فعلاً نگهباني ندارد که از آسيب رساندن احتمالي به آن جلوگيري کند. عرفاني، مي گويد بابت اين غار عجيب، چندان اطلاع رساني نشده است ولي عيد امسال، چند توريست خارجي از کرواسي و روسيه را ديده که براي بازديد به اينجا آمده بودند؛ «اينجا حتي سرويس عمومي ندارد و اگر کسي براي بازديد آمد، استفاده کند . علاوه براين غار دست ساز، منظره اطراف آن هم براي توريست ها مي تواند جالب توجه باشد؛ يکي از خروجي هاي غار مشرف به دره اي است که درياچه اي مصنوعي دارد و نخلستاني که با شيبي 80 درجه اي، به جهرم مي رسد. خود غار هم که به کوه مي خورد.

غار روشن
 

بعضي از خانواده هاي جهرمي که مي خواهند فرزندان کوچک شان را از نزديک شدن به غار سنگ شکنان بترسانند، مي گويند: «اينجا محل پنهان شدن اشراري بوده که از دست قانون فرار مي کردند». چندان هم بيراه نمي گويند؛ غار، راه هاي گريز زيادي دارد. ولي بعيد است کسي به فکر زندگي در آن و گريز به آن بيفتد. فروتن مي گويد در اين 72 سالي که از خدا عمر گرفته، نه ديده که کسي دراين غار زندگي کند، نه شنيده. بالاخره مادرها، مجبورند براي ترساندن بچه هايشان چيزهايي بگويند ديگر. از بابت حيوانات درنده و وحشي هم، هنوز مورد خاصي در آن مشاهده نشده، به جز خزنده ها و گزنده هايي مثل عقرب و مار که البته به نسبت آب و هواي منطقه و همچنين کوهستاني بودن اطراف غار، به طور طبيعي مي توانند درآن وجود داشته باشند. البته بسياري از بچه هاي جهرمي، از نزديک شدن به اين غار ترس چنداني ندارند، چرا که خانواده هايشان به آنها گفته اند اين غار چگونه به وجود آمده و چرا اين چنين عجيب و طويل شده است.
در ايران، غارهاي دست ساز ديگري هم وجود دارند

فک و فاميل سنگ شکنان
 

غيراز غارهاي دست ساز، چهار مدل ديگر هم داريم که تعريف هاي خاص خودشان را دارند:
چاه-غارطبيعي، غارهاي طبيعي و تاريخي، غارهاي آهکي ساخته و غارهاي پنهاني زيرزميني.
مي گويند غارهاي دست ساز، غارهايي هستند که در دل صخره ها و ديواره کوه ها، توسط آدم ها کنده مي شوند و براي کندن آن هم، از ابزارهاي ريز و درشت استفاده مي شود؛ مثل اينکه قديمي ها، بيشتر براي سکونت دست به ساخت اين غارها مي زدند. غار قلعه جوق در همدان، غار رئيس در کاشان، غار غوکان در پلدختر و همچنين، غار نياسر در نياسر، از جمله اين غارها هستند.
علاوه برغار بزرگ سنگ شکنان جهرم، غارهاي دست ساز ديگري هم در ايران مي توانيد پيدا کنيد. کاشان، چند تايي از اين غارها را در خودش جا داده است. يک بار در زمان بازسازي و مرمت تپه تاريخي «قلعه بزرگ» اين شهر بود که يک غار مربوط به دوره سلجوقيان کشف شد. حدس کارشناسان اين بوده که در روزگاران گذشته، زير خاک دفن شده بود تا در روزگار ما و بر اثر اتفاق، کشف شود. اين غار، حفره اي زيرزميني و دستکن بود که سه مسير اصلي داشت؛ يک مسير به مسجد جامع شهر، يکي به«حمام ميان ده» وديگري به طرف کوه «اشک». مثل اينکه غار کشف شده، براي پنهان شدن از ديد دشمن طراحي شده بود.
در شهرستان پلدختر لرستان هم، غار زيباي ديگري وجود دارد که دست ساز است. ورودي غار، چهارگوش است. اين غار، دو طبقه است که طبقه اول، چهارتا اتاق دارد و فضاهاي بين آنها. طبقه دوم هم بالاتر از کف قسمت اول است و براي خودش اتاق هايي دارد. غار کوگان، داراي 281 متر مربع فضاهاي تعبيه شده است و حتي داخل اتاق هاي خودش، مخزن هاي آب هم دارد! کوگان، به دوره اشکانيان ربط دارد و ثبت ملي شده است.
در شهر کاشان، غار نياسر هم وجود دارد که مي گويند متعلق به 2 هزار سال پيش است؛ تقريباً دوره اشکانيان. در بلندترين نقطه نياسر واقع شده و سه طبقه دارد. بخش هايي از اين غار، سيم کشي شده و الان از روشنايي برخوردار است. غار نياسر، دو کانال دارد و مساحت کلي اش هم 176 متر مربع است با 20 اتاق. اين غار دو خروجي هم دارد؛ يکي از خروجي ها به پشت آبشار نياسر مي رسد.
منبع: ماهنامه شاهد یاران، شماره 22