سنگ هاي عجيب گورستان سفيد چاه

ادعا مي شود گورستان سفيد چاه با سنگ قبرهاي متفاوتش راز و رمزهاي زيادي در دل خود دارد
گورستاني با سنگ قبرهاي عجيب که روي بيشترشان نقش هاي مختلفي حکاکي شده؛ از دوک نخ ريسي گرفته تا قيچي و گاوآهن! با اينکه مسير اين گورستان به طور کامل ماشين رو نيست اما خيلي ها گذرشان به آنجا مي افتد. محلي هايي که در نزديکي اين گورستان زندگي مي کنند بر اين باورند که اگر مرده هايشان را در اين گورستان دفن کنند، گناهانشان بخشيده مي شود. گورستان سفيد چاه قبرستاني مشهور در شرق مازندران است که حرف و حديث زيادي درباره اش شنيده مي شود؛ گورستاني که بيشتر شبيه موزه اي به جا مانده از دوران گذشته است.
اين گورستان در شرق مازندران و در 30 کيلومتري جنوب گلوگاه و روي رسوبات آبرفتي آن قرار دارد. اين گورستان قديمي در منطقه اي کوهستاني بنا شده؛ براي همين زمستان ها برف زيادي روي محوطه آن مي بارد و همه جا را سفيد پوش مي کند. سفيد چاه را اهالي مازندران به خوبي مي شناسند؛ چرا که روايت هاي زيادي درباره اش شنيده اند. عده اي مي گويند قدمت اين گورستان به 1200 سال پيش بر مي گردد. عده اي هم معتقدند که هر کس در اين گورستان دفن شود، مورد لطف پروردگار قرار مي گيرد و قسمتي از گناهانش بخشيده مي شود. در ميان همه اين روايت ها ماجرايي که گورستان سفيد چاه را به مرکز توجه باستان شناسان و کارشناسان ميراث فرهنگي تبديل کرده، اين است که روي هر قبر دو تخته چوب سنگ به شکل عمودي قرار داده اند؛ يکي در محلي که سر متوفي قرار گرفته و ديگري هم در قسمتي که پاي متوفي قرار دارد. اما موضوع جالب تر، وجود خط و خطوطي است که روي اين تخته سنگ ها حکاکي شده اند.
کارشناسان ميراث فرهنگي استان مازندران معتقدند اسناد مشهودي که در اينجا وجود دارد نشان مي دهد اجسادي که در اين گورستان به خاک سپرده شده اند، مربوط به قرن ششم هجري هستند. از روي اين حکاکي هاي مي توان حدس زد که صاحب قبر در زمان حياتش چه کسب و کاري داشته.

سفيد چاه و مردگان
 

از آنجا که گورستان سفيد چاه روي رسوبات آبرفتي مخروط افکنه اي قرار گرفته، شرايط زير زميني اين گورستان به شکلي است که آب هاي جاري زير زميني از درون رسوبات زهکشي شده خارج مي شوند و به رود نکا مي ريزند. با خارج شدن آب از رسوبات زير گورستان ، شرايط زير سطحي نسبتا خشکي براي اجساد موجود در قبرهاي اين گورستان فراهم مي شود. اين وضعيت مي تواند زمان متلاشي شدن و تخريب اجساد مردگاني را که در قبرها دفن شده اند به تاخير بيندازد. شايد همين موضوع باعث شده تا اهالي روستاهاي واقع در حوزه آبريز رود نکا در اين منطقه، اجساد مردگان خود را از محل هاي دور نزديک به اين گورستان منتقل و دفن مي کنند؛ چرا که با گذشت زمان به اين نتيجه رسيده اند که اجساد مردگانشان در اين گورستان ديرتر از بين مي رود؛ « گورستان سفيد چاه يکي از عجيب ترين مناطق ايران است. عده اي معتقدند که اين گورستان اولين گورستان مسلمانان است ولي هنوز اسناد معتبري پيدا نشده که اين موضوع را تاييد کنند.»
اينها را علي ماه فروزي، مدير پژوهشي ميراث فرهنگي مازندران مي گويد و ادامه مي دهد: « به خاطر اعتقاداتي که بومي هاي مناطق اين محدوده- از نکار گرفته تا بهشهر، گرگان، کردکوي و ... دارند، مردگانشان را براي دفن کردن به اين گورستان مي آورند و حتي بعضي اوقات براي دفن مردگانشان از قبرهاي قديمي استفاده مي کنند.»

قصه داس و گاوآهن
 

هنگام بازديد از گورستان سفيد چاه با سنگ قبرهاي خاکستري و زرد رنگي برخورد مي کنيد که با گذشت زمان فرسوده شده يا شکسته اند؛ با اين حال باز هم مي توان خطوط و نقوش عجيب و غريبي را روي آنها ديد. سنگ قبرهايي که روي آنها کنار نام متوفي، شغل او و حتي در برخي از تخته سنگ ها، نسبت متوفي را هم حکاکي کرده اند. اشکالي مثل قيچي، داس، گاوآهن، وسايل تيراندازي و ... نمونه نقوشي هستند که روي تخته سنگ ها حک شده و شغل صاحب قبر را يادآوري مي کنند.»
روي بعضي از سنگ قبرها هم آيات قرآن حک شده است. اين آيات و احاديث نشان مي دهند که مردم آن زمان مسلمان بوده اند؛« اين نقوش از زندگي ساده و بي پيرايه ساکنان قديم اين منطقه سرچشمه گرفته و کتابخانه سنگي بي نظيري را از هنر، معيشت و اعتقادات آنان خلق کرده که توجه هر بيننده اي را به خود جلب مي کند. دو احتمال درباره اين نقش ها وجود دارد؛ اولين احتمال بيانگر آن است که به طور مثال نقش قيچي روي سنگ نشانه آن است که شغل متوفي آرايشگر بوده يا سنگ قبري که نقش گاوآهن روي آن حک شده نشان مي دهد کار متوفي کشاورزي بوده است.»
اما احتمال دوم کارشناسان اين است که خيلي از قبرهايي که نقش قيچي يا گاوآهن رويشان حک شده مربوط به يک قوم يا خاندان بوده اند که به عنوان نشانه خانوادگي شان از قيچي يا وسيله ديگري روي سنگ قبرهايشان استفاده شده است.

همزيستي مرده هاي قديم و جديد
 

قديمي ترين سنگ مزار به دست آمده در سفيد چاه متعلق به سال 830 هجري است که 55 سال از مزار امامزادگان آنجا قديمي تر است. با توجه به حضور سادات مير عمادي در نيمه قرن هشتم هجري در منطقه، انتظار کشف قبرهاي قديمي تر هم دور از ذهن نيست. شايد به خاطر وجود همين قبرهاي سادات است که تا سال ها پيش از روستاها و شهرهاي دور و نزديک طبق وصيت مردگان، خانواده هايشان آنها را در اين گورستان دفن مي کردند. حتي با وجود سختي هاي دسترسي به اين قبرستان، خيلي ها مشکلات آن را به جان مي خرند تا عزيز از دست رفته شان را در آنجا دفن کنند.
تابستان براي اهالي مازندران فرصتي است تا از مناطق مختلف براي اداي نذري و خواندن فاتحه به سمت اين گورستان حرکت کنند. اين مسافرت معمولا با اسب انجام مي شود زيرا هنوز راه ماشين رو به سفيد چاه باز نشده است. اما يکي ديگر از جاذبه هايي که مردم را به اين گورستان مي کشاند، امامزاده اي است که در سفيد چاه قرار دارد.

امامزاده سه تن
 

در سفيد چاه مقبره سه امامزاده با اسامي عبدالرحمن، منصور و ابراهيم فرزندان احمد، پسر امام موسي کاظم(ع) قرار دارد؛ « پلان امامزاده يک بناي 15 ضلعي منتظم است. پنجره هايي در ضلع هاي بنا به صورت يک يا دو در ميان کار گذاشته شده اند.»
گنبد امامزاده پيازي شکل و نقره گون است و مانند پلان مقبره از 15 برش تشکيل شده است.
به گفته فروزي، شبستان امامزاده فضاي ورودي به گنبد خانه است و محلي براي نماز خواندن زائرها؛« در جهت قبله محرابي ساخته شده که تزئينات آن کاشي کاري هاي دوران معاصر است.»
با توجه به شواهد موجود، گورستان سفيد چاه به مسلمانان تعلق دارد و قوانين و آداب تدفين مسلمانان در اين گورستان برقرار بوده است. قبرها جهت غربي-شرقي داشته اند؛ به طوري که صورت ميت به سمت قبله قرار مي گرفته است. اما به دليل قداست و اهميت گورستان در بين بوميان منطقه تمرکز گورها در محوطه اطراف امامزاده بيشتر است؛ چرا که اشتياق ساکنان منطقه جهت دفن شدن امواتشان در جوار امامزاده باعث شده گورها نزديک به هم و حتي در بعضي از مکان ها گورستان چندين سنگ قبر کاملا به هم چسبيده قرار بگيرند؛ «با توجه به تاريخ حک شده روي سنگ قبرها، تدفين هاي جديد فاصله زماني زيادي نسبت به خاکسپاري قديمي دارند. به علاوه آداب تدفين هم طبق شرع مقدس اسلام انجام شده است. اکثر اجساد جديد طبق وصيت متوفيان داخل گورهاي قديمي که متعلق به همان خاندان است دفن مي شوند اما امروزي ها ديگر از سنگ هاي عمودي استفاده نمي کنند.»

داستان سنگ قبر
 

مدير پژوهش ميراث فرهنگي مازندران قدمت گورستان سفيد چاه را به دو بخش تقسيم مي کند، « بخش اول مربوط به قرون ششم تا دهم هجري است که احتمال مي رود آن موقع گورستان در حال شکل گيري بوده و روي سنگ قبرها نقش هاي ساده اي به کار رفته اما از قرن دهم تا دوازدهم بيشترين تدفين در اين گورستان صورت گرفته. از نقوشي که روي سنگ قبرها حک شده مشخص است که اوج منبت کاري در آن موقع بوده.»
نقوش اسليمي و منبت کاري هايي که روي سنگ قبرها در قالب نقش هاي پرکار- مثل نقش پيچک هاي رونده- روبه بالا کار شده اند، نشان دهند کمال هستند؛ «خطوطي که در اين سنگ قبرها حک شده اند نزديک به خط نسخ است. در هر دوراني مردگان را به شيوه اي خاص دفن مي کردند. 5 هزار سال پيش کنار مردگان سفال و وسايل جنگي دفن مي کردند، در عصر برنز و آهن هم کنار آنها ظروفي از اين جنس مي گذاشتند اما در دوران اسلامي قضيه فرق مي کرد و به جاي سفال و وسايل تزئيني از سنگ قبر استفاده مي کردند. ولي از آنجايي که سنگ قبرها به تنهايي بي روح به نظر مي آمدند مردم شروع کردند به کشيدن طرح و نقش روي آنها.»مانند اتفاقي که در گورستان سفيد چاه هم افتاده است.

داستان نمادها
 

گورهاي اين گورستان به نقش هايي که رويشان حک شده، درست مثل يک موزه هزار حرف ناگفته دارند؛ «از لحاظ نمادين قيچي هم نماد زندگي است و هم مرگ.» البته قيچي تنها نمادي نيست که روي سنگ قبرها ديده مي شود. دايره (نمادي از زمان، حرکت پيوسته و مدور آسمان)، آينه ( نماد حقيقت، خودشناسي و حقيقت الهي)، چاقو( علاوه بر استفاده روزمره براي معشيت، مفهوم مرگ هم مي دهد. با چاقو چيزي را بريدن به معني جدايي، تقسيم و آزادي است)، دوک نخ ريسي( از جمله ابزارهاي بافت هاي سنتي است که روي اکثر سنگ گورهاي شامل ابزار مشاهده مي شود. دوک نشانه بانوان مادر و بافندگان سرنوشت است. چرخ نخ ريسي نماد گردش عالم است و نخ ريسي و بافندگي فرد مونث را در حال بافتن سرنوشت و حجاب جهان، و هم آلود نشان مي دهد)، شمشير ( نمادنيرو، حفاظت، اقتدار، سلطنت، رهبري، عدالت، دليري، قدرت، هوشياري و نابودي جسماني) و ترازو.( بيانگر عدالت، بي طرفي، قضاوت، موازنه همه اضداد و مکمل ها که شايستگي ها و ناشايستگي هاي انسان را وزن مي کند) اينها از ديگر نمادهايي هستند که روي سنگ قبرها به کار رفته اند و هر کدام معاني خاص خود را دارند.» سنگ قبرهاي گورستان سفيد چاه مانند يک موزه ديني شما را به سفر زمان مي برد؛ به صدها سال پيش زماني که مردم در کمال سادگي زندگي مي کردند.
منبع:همشري سرنخ شماره 58