آماتورها و کشف انفجار ستاره ي يو-عقرب

در بامداد يکي از نخستين روزهاي بهمن دو اختر شناس آماتور انفجار ستاره ي يو- عقرب را کشف کردند.اختر شناسان از مدت ها پيش منتظر انفجار اين نواختر بازگشتي بودند.
 

دکتر باربارا هريس پزشک بازنشسته اي ساکن فلوريداست.او طي ماه دي و بهمن سال 1388 طبق برنامه يک شب در ميان به رصدخانه اش مي رفت و تلسکوب اشميت-کاسگرين 16 اينچي خود را همراه با دوربين سي سي دي اش برپا مي کرد و آن را به طرف ستاره ي يو-عقرب، که در نزديک افق جنوب شرقي بود، نشانه مي گرفت.شب 28 ژانويه (8 بهمن)وقتي صداي پارس سگش خواب او را بر هم زد، باز هم به سراغ تلسکوپش رفت.وقتي که نخستين تصوير در کامپيوتر نمايان شد، ستاره اي بزرگ با نور بسيار زياد دقيقاً در وسط صفحه مي درخشيد. باربارا آنچه را که مي ديد باور نمي کرد.آيا اشکالي در ابزارهاي او به وجود آمده بود؟ او دقيقاً روز گذشته ستاره ي يو-عقرب را در فتوالکتريک V و از قدر18/2اندازه گيري کرده بود. خيلي سريع همه چيز را دوباره بررسي کرد و عکس ديگري با زمان نوردهي خيلي کوتاه تر گرفت و به گفتة خودش:«در همين موقع بود که هيجان زده شد م».
خانم هريس و خيلي از اخترشناسان ديگر ماه ها در انتظار انفجار نادر نواختر بازگشتي يو- عقرب بودند.اين انفجار را بردلي شافر، اخترشناس دانشگاه ايالتي لوبيزيانا، پيش بيني کرده بود.باربارا به همراه بسياري از رصدگران، براي زير نظرگرفتن اين ستاره به تشکلي-زير نظر انجمن رصدگران ستارگان متغير آمريکا (AAVSO)پيوسته بودند که در بهمن 1387(فوريه 2009) کار خود را آغاز کرده بود.
باربارا نخستين تصوير ستاره ي يو-عقرب را هنگامي که اين ستاره از پشت خورشيد بيرون آمده و در صبح گاه قابل رويت شده بود، گرفته بود.اين تصوير اخترشناسان کمک کرد تا متوجه اين مسئله شوند که اين ستاره هنگامي که در مقارنه با خورشيد و خارج از ديد رصدگران قرار داشته منفجر نشده است.به اين ترتيب قرار بر اين شد که رصدگران و از جمله باربارا به زير نظر گرفتن ستاره ادامه دهند و گزارش هاي خود را براي انجمن AAVSO ارسال کنند.

کشفي هم زمان
 

در منطقه اي ديگر از فلوريداشان دي وُراک رصدگر ديگري زندگي مي کند که تلسکوپش تمام شب به طور اتوماتيک کار مي کند و از چندين ستاره ي متغير اطلاعات مي گيرد و او اين اطلاعات را به انجمن AAVSO ارسال مي کند.او هم در ماه ژانويه، زماني که ستاره ي يو-عقرب از پشت خورشيد بيرون آمد.بررسي دوباره ي آن را شروع کرد.
شان مي گويد:«آن روز صبح قصد رصد نداشتم و مي خواستم به سالن ورزش بروم.هنوز درست از خواب بيدار نشده بود م که تصوير را ديد م.با خود م فکر کرد م حتماً اشتباهي شده چرا که ستاره اي به اين روشني در اين ناحيه وجود ندارد. البته ظاهراً باربارا يک ساعت زودتر از من اين انفجار را کشف کرده بود، ولي خوب من آن موقع از کشف او خبر نداشتم.بنابراين زماني که اين ستاره ي «جديد» را رصد کرد م کاملاً شگفت زده شد م.در ابتدا گمان مي کرد م تلسکوپ هدف را گم کرده است، بنابراين براي اين که خود را متقاعد کنم دوباره از آن ناحيه عکس برداري کرد م».از آن جايي که عکس انفجاري از قدر 8با دوربين سي سي دي کاملاً از نور اشباع مي شد، او يک سري عکس با زمان هاي نوردهي کوتاه تر گرفت.گرچه خورشيد به سرعت در حال طلوع بود، او عکس برداري را تا 15 دقيقه ي ديگر نيز ادامه داد.شان در حال عکاسي بود که باربارا خبر کشفش را تلفني به اطلاع شافر رساند.
شافر سال هاست که به مطالعه ي 10 نواختر بازگشتي شناخته شده مشغول است و با رصد تمام انفجارهاي شناخته شده ي اين نواخترها، بانک اطلاعاتي بزرگي را جمع آوري کرده است.در اين بانک، سه فوران شناخته شده ي قبلي ستاره ي يو- عقرب نيز ثبت شده است.او از طريق جست و جو در بايگاني عکس هاي بسيار دقيقي که در سال 1900 تهيه شده بود، متوجه اين انفجارها شده بود.بر همين اساس، دست به «پيش گويي»جسورانه اي زد و اعلام کرد که ستاره ي يو-عقرب، که اخرين بار در سال 1378/1999 منفجر شده بود، در فروردين 1388 (مارس 2009)–يک سال زودتر يا ديرتر-منفجر خواهد شد.
اما ستاره ي يو-عقرب، که در اواخر سال 2009 به مقارنه با خورشيد نزديک مي شد، هنوز منفجر نشده بود و همين امر باعث نگراني رصدگران در سرتاسر جهان شد.هرگاه يو-عقرب فوران مي کند، نورش به شدت افزايش و سپس در مدت تنها يک روزکاهش مي يابد.اين نواختر در حقيقت سريع ترين نواختر شناخته شده است.رفتار اين بار اين نواختر همانند موارد قبلي آن بود.فعاليت سريع اين نواختر واکنشي به اولين نشانه ي انفجار بود و نشانه گيري تلسکوپ هاي بزرگ زميني و فضايي براي رصد بخش هاي اوليه ي اين انفجار کافي بود.شافر از ساعت 6 صبح پاي تلفن و کامپيوتر بود و رصدگران جهت اطلاع دادن رصدهايش با او تماس مي گرفتند و سرانجام اطلاعات مرکز کنترل تلسکوپ فضايي در آن لحظه رسيد.پس از دريافت اين داده ها اطلاعيه اي به همه ي اعضا انجمن ارسال شد تا پيگيرتر از پيش يو-عقرب را رصد کنند.
اخترشناسان اميدوارند با وجود تمام تجهيزات و تدارکات پيشرفته اي که در اختيار دارند و انتشار سريع اطلاعيه بتوانند کامل ترين مطالعه ي فوران نواختري در تاريخ را انجام دهند.
شش ساعت بعد از اين که خانم هريس نخستين فوران ستاره ي يو-عقرب را آشکار ساخت، ماهواره اي زمان سنج پرتو ايکس روسي (RXTE) و ماهواره ي INTEGRAL (آزمايشگاه بين المللي اختر فيزيک پرتو گاما)ستاره ي يو-عقرب را در پرتو ايکس و گاما رصد کردند.رصدهايي نيز در هاوايي و نيوزلند انجام شد.اخترشناسان طي چند ماه آينده، ستاره ي يو-عقرب را تقريباً در تمام طول موج ها از راديويي تا پرتو ايکس زير نظر خواهند گرفت.
به گفته ي آرنه هند ن، مدير انجمن AAVSO: «کشف اين انفجار بار ديگر مهر تأييدي زد بر اهميت نقش اخترشناسان آماتور در سرتاسر جهان براي شناسايي رويدادهاي زودگذر همانند همين مورد.اگرشان به سالن ورزش مي رفت و سگ باربارا پارس نمي کرد، شايد اخترشناسان دنيا آغاز انفجار اين ستاره را از دست مي دادند».

ماهنامه ي نجوم، ارديبهشت 1389