جايگاه خليج فارس در تحولات ژئواکونومي جهان (2)

(مطالعه ي موردي: صادرات گاز طبيعي ايران)
 

چشم انداز انرژي گاز طبيعي و وضعيت خليج فارس
 

بر اساس برآورد هاي سازمان بين المللي انرژي * حجم ذخاير گاز طبيعي جهان در سال 2007 بيش از 181 تريليون متر مکعب ( 6405/48 ميليارد فوت مکعب) بوده که در 20 سال گذشته دو برابر شده است. (17) و اين مقدار پاسخ گوي تقاضاي بازار هاي جهاني تا 66 سال آينده خواهد بود و با فرض افزايش تقاضاي جهاني گاز طبيعي با نرخ رشد 2/3 درصد در سال اين ذخاير تا 40 سال آينده تقاضاي بازار جهاني را برآورده خواهد کرد. (18)
فدراسيون روسيه و خاورميانه دو منطقه غني گازي جهان است که بيش از 2/3 ذخاير تثبيت شده ي گاز جهاني را در خود جاي داده اند و مابقي به صورت سفره هاي پراکنده اي در کره ي خاکي ديده مي شود(جدول 1).
جدول 1: ذخایر گاز طبیعی جهان(بر حسب میلیارد فوت مکعب)(19)

 

مناطق	ذخایر(tcm )	درصد جهانی
آمریکای شمالی	98/7	1/4
آمریکای مرکزی و جنوبی	88/6	9/3
اتحادیه اروپا	57/2	4/1
فدراسیون روسیه	65/47	3/26
دیگر کشورهای اوراسیایی	62/13	6/7
خاورمیانه	47/73	5/40
آفریقا	88/14	7/8
آسیای پاسفیک	82/14	2/8
کل جهان	46/181	100

حوضه هاي بزرگ گازي جهان را مي توان به سه منطقه: 1- خليج فارس 2- سيبري غربي 3- آسياي مرکزي (ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان) تقسيم کرد که به ترتيب 40 (72/64تريليون متر مکعب) 24/6 (44/22 تريليون متر مکعب) و 4/3 (7/73 تريليون متر مکعب) و در مجموع 68/9 (124/59 تريليون متر مکعب) از ذخاير گازي جهان را در اختيار دارند. اين سه حوضه ي بزرگ ذخاير گازي در بحر قديم و در محور شمال به جنوب اوراسيا (از شمال روسيه تا جنوب خليج فارس) در يک بيضي - که ايران و آسياي مرکزي در محور آن است - قرار دارد. اين محدوده ي بيضي شکل 68/9 درصد گاز دنيا را در خود جاي داده است، که ما آن را بيضي استراتژيک ذخاير گازي جهان مي ناميم، اين
ذخاير عظيم گازي در ميان دو بازار بزرگ مصرف اتحاديه اروپا و جنوب و جنوب شرق آسيا قرار گرفته است.
در ميان اين قلمرو بيضي شکل سه کشور روسيه، ايران و قطر 55 درصد ذخاير گاز جهاني را در اختيار دارند. کشور هاي مشترک المنافع * تقريباً يک سوم ذخاير گاز جهاني را در اختيار دارد اما اين مقدار به دليل کشفيات اندک اين کشور ها در دهه هاي اخير و استخراج فراوان از اين منابع به طور پيوسته کاهش پيدا کرده است. ذخاير روسيه با روند توليد کنوني تا 77 سال آينده دوام خواهد داشت. خاورميانه 40/5 درصد ذخاير جهاني را در اختيار دارد که از اين مقدار 40 درصد آن در منطقه ي خليج فارس قرار دارد که روند رو به رشدي را با کشف سفره هاي گازي در ايران و عربستان در سال هاي اخير نشان مي دهد. ذخاير منطقه ي خليج فارس با نرخ توليد کنوني تا 200 سال آينده پايدار خواهد بود.(20)
 

بر اين اساس حوضه ي خليج فارس به عنوان بزرگ ترين ذخاير گازي متمرکز جهان به حساب مي آيد. در اين ميان کشور ايران با 28/13 تريليون متر مکعب 15/5 درصد ذخاير گازي جهاني از بيشترين ذخاير در ميان کشور هاي منطقه و در دنيا به عنوان دومين کشور پس از روسيه قرار دارد. قطر با 25/36 تريليون متر مکعب و 14 درصد ذخاير گازي جهان، سومين دارنده ي ذخاير گاز طبيعي جهان است.
در منطقه ي خليج فارس، ميدان گازي پارس جنوبي بزرگ ترين مخزن گازي منطقه و دنياست که در مرز مشترک آبي ايران و قطر در خليج فارس و به فاصله ي 100 کيلومتري ساحل جنوبي ايران قرار دارد.
ذخاير قابل توجهي از اين ميدان گازي توسط ايران در سال 1366 کشف گرديد. کشور قطر از سال 1367 به توسعه ي مخزن گازي خود مرسوم به گنبد شمالي پرداخته که هم اکنون چند فاز آن در حال بهره برداري است. مساحت کل ميدان گازي مذکور 9700 کيلومتر مربع است که سهم متعلق به ايران 3700 کيلومتر مربع وسعت دارد. ذخيره ي اين بخش از گاز ايران 14 تريليون متر مکعب گاز به همراه 18 ميليارد بشکه ميعانات گازي است که حدود 9 درصد از کل گاز دنيا و بيش از نيمي از ذخاير گاز کشور را شامل مي شود. (22)

جهت تکميل پروژه ي توسعه ي ميدان گاز پارس جنوبي دوره ي زماني 25 ساله پيش بيني شده است. ايران 22 فاز استخراج و پالايش گاز در منطقه آزاد پارس جنوبي در نظر گرفته است که تاکنون 10 فاز آن به بهره برداري رسيده است و مابقي طرح ها در حال ساخت و يا در مرحله ي مناقصه است. بهره برداري از هر فاز برابر با توليد يک ميليارد فوت مکعب گاز در روز است. 23 در پيک کاري مجموعه فاز هاي پارس جنوبي استحصال 625 ميليون متر مکعب در روز از اين ميدان برنامه ريزي شده است. اين ميدان داراي ذخاير ميعانات گازي زيادي نيز مي باشد. برآورد مي شود که ذخاير ميعانات گازي اين ميدان حدود 3 ميليارد بشکه است که بدين ترتيب در صورت توسعه ي کامل آن ايران قادر به صدور روزانه يک ميليون بشکه ميعانات گازي خواهد بود. ايران براي استخراج منابع اين منطقه از سال 1998 تا 2004 بيش از 20 ميليارد دلار سرمايه گذاري کرده است. (24) و در سال هاي اخير اين سرمايه گذاري ها افزايش بسيار چشم گيري داشته است. توسعه ي ميدان گازي پارس جنوبي به منظور تأمين تقاضاي رو به رشد گاز طبيعي در ارتباط با مصارف خانگي و صنايع تزريق ميادين نفتي صادرات گاز و ميعانات گازي خوراک پالايشگاه و پتروشيمي صورت مي پذيرد. علاوه بر ميدان پارس جنوبي ميدان پارس شمالي با 1/42 و کنگان با 0/82 تريليون متر مکعب ديگر ميادين مهم گازي ايران در خليج فارس است. (25)
با وجود اين که منطقه ي خليج فارس 40 درصد ذخاير گاز طبيعي جهان را در اختيار دارد، اما تنها 8/34 درصد توليد جهاني را به خود اختصاص داده است و ايران تنها 3/4 توليد جهاني دارد که بيشتر آن صرف بازار داخلي مي شود. به نظر مي رسد با تکميل فاز هاي پارس جنوبي، بازار هاي جهاني به دنبال جذب انرژي گاز خليج فارس و ايران باشند.

گاز طبيعي و افزايش تقاضاي جهاني
 

تقاضاي انرژي جهان در حدود 60 درصد در ميان سال هاي 2002 تا 2030 رشد خواهد داشت که به طور متوسط در هر سال 1/7 رشد را نشان مي دهد. از سال 2002 تا 2030 همچنان هيدروکربن ها بيشترين سهم و نرخ رشد در ميان ديگر عناصر انرژي را خواهد داشت؛ به عبارت ديگر 81 درصد تقاضاي انرژي جهان، مربوط به سوخت هاي فسيلي است. (26)
اين امر نشانگر آن است که انرژي هاي نوين تا 22 سال آينده نمي توانند سهم قابل توجهي از مصرف انرژي جهان را به خود اختصاص دهند. گاز طبيعي نسبت به نفت و زغال سنگ از جمله حامل هاي انرژي است که در دهه ي اخير از بالاترين رشد تقاضا در ميان ساير حامل هاي انرژي برخوردار بوده است. بررسي روند سهم انرژي طبق مطالعه ي آژانس بين المللي انرژي حاکي از کاهش سهم تمامي حامل هاي انرژي به نفع گاز است. تقاضاي اوليه ي گاز طبيعي رشد 2/3 درصد در سال هاي 2002 تا 2030 را نشان مي دهد که بالاترين رشد در ميان ساير انرژي هاست. به ديگر سخن مصرف گاز طبيعي تا سال 2030 در حدود 96 درصد بيشتر از سال 2002 مي باشد و سهم گاز در انرژي اوليه جهان از 21 درصد در سال 2002 به 25 درصد درسال 2030 خواهد رسيد.
جدول 2:تقاضای انرژی جهان بر حسب Motoe(معادل یک میلیون تن نفت)(27)

 

	1971	2002	2010	2020	2030	درصد نرخ رشد سالانه
زغال سنگ	1407	2389	2763	3193	3601	5/1
نفت	2519	3822	4456	5226	5928	2
گاز	892	2190	2703	3451	4130	3/2
هسته ای	29	692	778	776	764	4/0
آبی	104	224	276	321	365	8/1
سایر انرژی ها	4	55	101	162	256	7/5
کل	4955	9372	11077	13129	15044	7/1

تقاضا براي انرژي زغال سنگ با نرخ رشد 1/5 درصد و با 2389 Mtoe (معادل يک ميليون تن نفت) از سهم بازار در سال 2002 بعد از نفت اين ماده انرژي را در رتبه دوم حامل هاي انرژي جهان قرار داده است. با توجه به نرخ رشد 2/3 درصدي گاز طبيعي (0/8 درصد بيشتر از زغال سنگ) تا سال 2011 گاز طبيعي جاي زغال سنگ را خواهد گرفت و تا سال 2030 سهم بازار انرژي از گاز طبيعي به 4130Mtoe خواهد رسيد که 529 Mtoe در همان سال نسبت به زغال سنگ بيشتر خواهد بود.
يکي از بازار هاي بزرگ مصرف زغال سنگ در جهان دو کشور پر جمعيت جهان، يعني چين و هند است که به ترتيب 67 و 68 درصد از نياز هاي انرژي خود را از زغال سنگ تأمين مي کنند. با توجه به روند رو به رشد تقاضا براي گاز، بازار اين دو کشور، جايي است که انرژي گاز به تدريج جاي زغال سنگ را خواهد گرفت و آمار هاي جهاني را تحت تأثير قرار خواهد داد. هر چند تحولات اخير نفت و گراني بي سابقه ي اين ماده ي ارزش مند، باعث شده تا کشور هاي صنعتي؛ بار ديگر به زغال سنگ توجه کنند.
 

نرخ رشد تقاضاي گاز طبيعي در ميان سال هاي 2002 تا 2030 در جهان 2/3 درصد است که بيشترين نرخ رشد در ميان کشور هاي در حال توسعه و به خصوص کشور هاي به شدت در حال توسعه ي جنوب و جنوب شرق آسيا و حوزه ي اقيانوس آرام مشاهده مي شود. تقاضاي گاز طبيعي کشور چين و هند در بين سال هاي ذکر شده داراي نرخ رشد ساليانه به ترتيب 5/8 و 5 درصد خواهد بود که از اين حيث جزء برترين کشور هاي دنياست.(جدول 3-5).
جدول 3-: تقاضای گاز طبیعی جهان(بر حسب میلیارد متر مکعب)(29)

 

	2002	2010	2030	نرخ رشد سالانه %
توسعه یافته	1380	1624	2154	6/1
مشترک المنافع یا CIS	635	728	984	6/1
چین	36	59	157	4/5
اندونزی	36	53	93	5/3
هند	28	45	110	5
دگر کشورهای آسیا	109	166	313	8/3
برزیل	13	20	64	8/5
آمریکای لاتین	89	130	272	1/4
آفریقا	69	102	276	1/5
خاور میانه	219	290	470	8/2
کشورهای در حال توسعه	597	864	1753	9/3
کل جهان	2622	3225	4900	3/2

تقاضا براي اين ماده ي انرژي در کشور هاي در حال توسعه ي آسيا در طي دوره ي زماني 2002 تا 2030 سه برابر خواهد بود. يعني از 208 ميليارد متر مکعب در سال 2002 به 322 ميليارد متر مکعب در سال 2010 و به 672 ميليارد متر مکعب در سال 2030 خواهد رسيد. 50 درصد از اين واردات، صرف توليد برق،23 درصد در بخش صنايع و بقيه صرف امور ديگر مي شود. (30) جنوب شرقي آسيا به عنوان يک بازار مهم مصرف است که اهميت هند و چين بيش از ديگران مي باشد.
 

کشور هاي توسعه يافته و در حال توسعه ي جنوب و جنوب شرق آسيا بيشترين متقاضي براي ذخاير گاز طبيعي حوضه ي خليج فارس خواهند بود که در سال 2010 به بالاترين حد خود مي رسد و از همان سال تقاضاي اتحاديه ي اروپا به گاز خليج فارس شروع شده و به عنوان دومين متقاضي ظاهر مي گردد.
خليج فارس بزرگ ترين منطقه ي صادر کننده ي گاز در سال 2030 خواهد بود. از 30 ميليارد متر مکعب در سال 2002 به 304 ميليارد متر مکعب در سال 2030 خواهد رسيد. اين امر بيان گر آن است که در اين دوره 4/2 درصد رشد خواهد داشت. سهم صادرات گاز طبيعي از کل توليدات جهاني از 14 درصد در سال 2002 به 42 درصد در سال 2030 خواهد رسيد. (31)
گمانه زني هاي دو کشور هند و پاکستان و کشور هاي چين و ژاپن و همچنين اتحاديه ي اروپا براي واردات گاز از خليج فارس و به ويژه از ايران از طريق خط لوله و LNG (گاز طبيعي مايع) که در برخي از آن ها اقدامات مهمي نيز انجام شده است، پيش بيني ها و آمار هاي جهاني در بخش انرژي گاز خليج فارس را تحت تأثير قرار داده است.

پي نوشت ها :
 

16- پيروز مجتهد زاده، پيشين، ص 284.
17- British Petroleum [online],Available:<http://www.bp.com/staticalreview/2007>.
18- International Energy agency(IEA), World energy outlook, (paris:OESD,2004),p: 135
19- British petroleum,[online],],Available:,http://www.bp.com/statisticalreview/2007>.
20- I bid.
21- Bahmannia GH Development Gas Markets in Persian Gulf Case Study: IRAN(Amsterdam: 23rd Gas conference, 2006).
22- کتابچه ي شرکت نفت و گاز پارس (روابط عمومي شرکت نفت و گاز پارس، 1385) ص 4.
23- وزارت نيرو، ترازنامه ي انرژي (تهران: انتشارات وزارت نيرو، 1383) ص 166.
24- مهدي کرباسيان، «مديرعامل اقتصادي انرژي پارس در گفتگو با ماهنامه ي اقتصادي ايران»، ماهنامه ي اقتصادي ايران، (1384،سال هفتم، ش 137-138)، ص 28.
25- وزارت نيرو، پيشين.
26- International Energy Agency (IEA) 2004, p: 58.
27- I bid, p: 59.
28- I bid.
29- I bid, p: 130.
30- I Bid, p: 161.
31- I bid, p: 104.
 

منبع:فصلنامه علوم سیاسی (46)، انتشارات دانشگاه باقر العلوم،1389