دست هاي سخاوتمند صداقت
انفاق و اطعام و صدقات، واژه هاي نوراني هستند که تنديس بلورين مددکاري و شمايل طلايي دلجويي را فرياد گرند. شکوفه هاي صدق و صفا و مهرورزي، سرسبزي، حق باوري و حلاوت کام فرشته خويي را در گلزار زيباي صدقه و انفاق بايد جستجو کرد، چرا که در اين فضاي شکوه و محبت است که دستهاي تهي و مضطرب چشمهاي پر اشک، قلبهاي آزرده و رنجور، پاهاي ناتوان، بدن هاي خسته و بي رمق، اتاق هاي سرد و محله هاي تاريک، جان و حال ديگري پيدا مي کنند و اين مهم جز در صفاي احسان و اطعام و صلاي انفاق محقق نمي شود.
صدقه و احسان زيباترين آيه هاي روشن کتاب محبت و سوره هاي سبز دفتر مکتب خلقت و بهترين شيوه ي هم دردي و عالي ترين جلوه ي هم آوايي و هم نوايي با هم نوعان است.
جامعه ي روايي مکتب فياض شيعه و سيره و روش بزرگان آن، لوحه هاي زرين زيبايي را پيرامون اين سفره هاي آسماني براي همگان به نمايش گذاشتند که توجه به آن مي تواند بزرگترين گره هاي مالي و اقتصادي انسان هاي مستمند و محله هاي فقر و تاريک را باز کند.
هان اي قلم هاي گره گشا، اي قدم هاي گره گشا، اي زبان هاي گره گشا، اي دست هاي گره گشا، اي آبروهاي گره گشا، اي نَفَس هاي گره گشا، اي ثروتمندان گره گشا و اي همه ي جامعه ولايي گره گشا چرا در کنار اين همه گره هاي مادي افراد بي بضاعت و نيازمند سرد و خاموشيد، مگر صداي دادخواهي قرآن را نسبت به يتيمان و فقيران و ضعيفان و شکستن هيمنه ي پول پرستان و زراندوزان را در سوره هاي تکاثر و ماعون و مطففين و مدثّر نمي شنويد. بياييد تا در کنار سفره هاي رنگارنگ خود جايي و در کنار ثروت هاي انبوه سهمي براي فقراء به ويژه براي آنهايي که با آبروي خود، آبروي فقر و قناعت را پاس داشتند، قرار دهيد. به اميد بسط و نشر فرهنگ صدقه در تمام لايه هاي جامعه ديني و اسلامي.
خداوند متعال انسان ها را داراي عواطف و احساسات آفريد و دل هاي آن ها را کانون محبت قرار داد تا آن ها را در کنار يکديگر داراي يک زندگي سعادتمندانه گردند تاريخ اسلام پيوسته شاهد صحنه هاي بسيار زيبا و غرورانگيز از عشق و علاقه و احساسات و فداکاري مال و جان انسان ها نسبت به يکديگر بوده است دوست داشتن انسان ها بويژه مؤمنان سبب مي شود تا انسان مؤمن پيوسته به ياد برادران ايماني خود باشد، خير و سعادت دنيا و آخرت آن ها را مدنظر داشته باشد. در شادي و غم يارشان باشد، نيازهاي آن ها را تأمين کند و نگذارد پشت آنها زير بار مشکلات مادي زندگي خم شود.
در جامعه اسلامي هستند خانواده هايي که قدرت تأمين وسايل مورد نياز خود را ندارند و از حداقل امکانات زندگي محرومند، قطعاً تأمين نيازهاي آن ها زيباترين کار خداپسندانه و داراي آثار وبرکات مادي و معنوي فراواني مي باشد، اين افراد در بين افراد يک فاميل و يک محله تعداد کمي را به خود اختصاص مي دهند و در يک شهر تعداد آنها افزايش مي يابد و در مجموعه يک کشور جمعيت قابل توجهي را تشکيل مي دهند که اداره کردن آنها در يک سطح، بسيار مشکل و بودجه سنگيني را مي طلبد اينجاست که فرهنگ ديني ما با طرح مساله صدقه و آثار و برکات آن و آداب و شرايط اين سنت قدسي، از همه افراد کوچک و بزرگ مي خواهد نسبت به دست گيري افراد نيازمند فاميل، همسايه، افراد محل، شهر و کشور به ميدان مساعدت بشتابند و با اموالي که به تعبير قرآن مالکيت اصلي آن، از آنِ خداست، بندگان خدا را ياري کنند و نمايش گر زيباترين صداقت ها و محبت ها و عواطف انساني و اسلامي خود باشند.
برخلاف فهم رايج عامه مردم، انفاق و صدقه تنها کمک مالي به فقرا نيست، بلکه در فرهنگ اسلام هر کار خير و معروفي صدقه معرفي شده، مواردي که به عنوان نماد صدقه در روايات اسلامي مطرح شده به عنوان نمونه ذکر مي شود:
1. تَبَسمُکَ في وجهِ اَخيک لَکَ صدقةٌ (1): لبخند تو به روي برادرت صدقه است.
2. و اماطَتُک الاَذي عنِ الطريق صَدقة (2): برداشتن مانع از مسير مردم صدقه است.
3. افضَلُ الصدقة اِصلاحُ ذاتُ البَين (3): بهترين صدقه آشتي دادن و اصلاح کار مردم است.
4. و اِرشادُکَ الرجُل اِلي الطريقِ صَدقةٌ (4): هدايت و راهنمايي انسان گم شده صدقه است.
5. و عيادُتکَ المريض صَدقةٌ (5): عيادت مريض صدقه است.
6. عُونُکَ الضعيف مِن افضَلِ الصَّدقةٌ (6): کمک به انسان ضعيف بالاترين صدقه است.
7. افضَلُ الصَّدقة ابراد کَبَد حارَه (7): بالاترين صدقه آب رساندن به انسان تشنه است.
8. افضَلُ الصَّدقة صدقةُ اللِسان (8): بالاترين صدقات نگه داشتن زبان است از گناه.
اينها موارد غيرمالي بود که به عنوان نمونه اي از نماد صدقه مطرح شد، اما اين کتاب بر آن است که با طرح محوري ترين و زيربنايي ترين مسائل صدقات مالي اعم از صدقه استحبابي، صدقه وجوبي (زکات) و اطعام، اسرار و آثار دنيوي و اخروي صدقه را تبيين کند.
بديهي است چنانچه فرهنگ صدقه در جامعه اسلامي جايگاه و پايگاه اصلي خود را بيابد علاوه بر حل مشکل نيازمندان، فقر و تکدي و تنگ دستي که از موانع بزرگ رشد فرد و جامعه انساني است، برطرف شده، شکوفايي بسياري از معروف ها و صدقات و مبرات در جامعه اسلامي را به همراه دارد.
خداوند متعال جلوه هايي از زيبايي و عظمت را در صدقه و صدقه دهنده قرار داده که مي توان در چند مرحله بيان کرد:
مرحله اولي که اوج عظمت صدقه را بيان مي کند، اين است که صدقه را مستقيماً و بدون واسطه خدا دريافت مي کند. در سوره توبه آيه 104 مي فرمايد: الَم يَعلَموُا اَنَّ اللهَ هُوَ يَقبَلُ التّوبةَ عَن عِبادِه و يَاخُذُ الصَّدقات (9):(آيا نمي دانيد خداي متعال توبه را قبول مي کند و صدقات را دريافت مي کند)در ذيل تفسير اين آيه روايات فراواني از امامان معصوم (ع) رسيده که به چند مورد آن اشاره مي کنيم:
امام سجاد (ع) مي فرمايند: براي هر چيزي مَلَکي قرار داده شده اِلا براي صدقه که هيچ ملکي واسطه نيست و خداوند مستقيماً صدقه را اخذ مي نمايد. يا در روايت ديگري امام صادق (ع) مي فرمايند: اِنّ الله يَقولُ ما من شيٍ اِلا و قَد وکَّلتُ به مَن يَقبِضَهُ غيري الا الصَّدَقة فَاِنّي اتلقفّها بيدي تلقَفاً حتي اَنَّ الرَّجُلَ يَتَصدَّق باالتمراَ و بشقِ تَمرة فاربيها لَهُ کما يَربي الرَّجُلَ فلوُه و فصيلُه، فياتي يوم القيامة و هوَ مثُل اُحُد اَو اعظَمُ مِن اُحد.(10)
خداوند متعال مي فرمايد: هيچ چيزي نيست مگر اينکه کسي غير از خود را مسئول گرفتن آن قرار داده ام، مگر صدقه که من آن را به دست خود دريافت مي کنم تا آنجا که اگر مردي خرما يا نصف خرما صدقه دهد من او را مي گيرم و پرورش مي دهم، همچنان که او فرزند خود را پرورش مي دهد و هنگامي که او در روز قيامت حاضر مي شود، آن صدقه را مثل کوه احد يا بزرگ تر از آن مي يابد. امام صادق (ع) مي فرمايد: هيچ چيزي براي شيطان سنگين تر از صدقه دادن به مؤمن نيست. صدقه قبل از آنکه به دست بنده برسد، در دست پروردگار قرار مي گيرد.(11)
دومين مرحله صدقه تمنيه است. يعني خداي متعال صدقه را رشد مي دهد.
قرآن مي فرمايد: يَمحَقُ الله الرِّبا و يُربي الصَّدَقات (12)، مال رِبايي را خدا از بين مي برد، اما به صدقه رشد و برکت مي دهد. پيامبر عزيز اسلام (ص) مي فرمايد: خداي قادر صدقه شما را رشد مي دهد و بزرگ مي کند و در روز قيامت به اندازه کوه احد تحويل شما مي دهد (12). همچنين پيامبر اسلام (ص) فرمودند همانطوري که يکي از شما کره اسب يا شتر را مي پروراند خداوند متعال نيز يک دانه خرما يا يک لقمه ناني را که عنوان صدقه داده شده پرورش مي دهد چندان که به اندازه کوه احد بزرگ مي شود.
آري سنت خدا بر اين مسئله ي مهم استوار است که رباخوار و مال ربايي هميشه و در همه حال محکوم به نابودي است و صدقات محکوم به بقاء است. مگر نه اين است که منافع مادي و معنوي مراکز عام المنفعه، مساجد، تکايا و معابر، مدارس، همه و همه تجلي گاه صدقات و انفاق و مُبرات است و همواره نقش اساسي پيرامون تعالي و ترقي مادي و معنوي جامعه داشته، اما ربا و رباخوار و سرمايه ي ربوي در طول تاريخ نه تنها منشأ رشد و تعالي و ترقي جامعه و انسان را فراهم نکرده، بلکه همواره جامعه را به سمت و سوي اختلاف طبقاتي، تخريب، فنا و زدودن آثار و برکات مادي و معنوي سوق داده و اين سنت تغييرناپذير الهي هميشه و همه جا جاري است.
صدقه و احسان زيباترين آيه هاي روشن کتاب محبت و سوره هاي سبز دفتر مکتب خلقت و بهترين شيوه ي هم دردي و عالي ترين جلوه ي هم آوايي و هم نوايي با هم نوعان است.
جامعه ي روايي مکتب فياض شيعه و سيره و روش بزرگان آن، لوحه هاي زرين زيبايي را پيرامون اين سفره هاي آسماني براي همگان به نمايش گذاشتند که توجه به آن مي تواند بزرگترين گره هاي مالي و اقتصادي انسان هاي مستمند و محله هاي فقر و تاريک را باز کند.
هان اي قلم هاي گره گشا، اي قدم هاي گره گشا، اي زبان هاي گره گشا، اي دست هاي گره گشا، اي آبروهاي گره گشا، اي نَفَس هاي گره گشا، اي ثروتمندان گره گشا و اي همه ي جامعه ولايي گره گشا چرا در کنار اين همه گره هاي مادي افراد بي بضاعت و نيازمند سرد و خاموشيد، مگر صداي دادخواهي قرآن را نسبت به يتيمان و فقيران و ضعيفان و شکستن هيمنه ي پول پرستان و زراندوزان را در سوره هاي تکاثر و ماعون و مطففين و مدثّر نمي شنويد. بياييد تا در کنار سفره هاي رنگارنگ خود جايي و در کنار ثروت هاي انبوه سهمي براي فقراء به ويژه براي آنهايي که با آبروي خود، آبروي فقر و قناعت را پاس داشتند، قرار دهيد. به اميد بسط و نشر فرهنگ صدقه در تمام لايه هاي جامعه ديني و اسلامي.
خداوند متعال انسان ها را داراي عواطف و احساسات آفريد و دل هاي آن ها را کانون محبت قرار داد تا آن ها را در کنار يکديگر داراي يک زندگي سعادتمندانه گردند تاريخ اسلام پيوسته شاهد صحنه هاي بسيار زيبا و غرورانگيز از عشق و علاقه و احساسات و فداکاري مال و جان انسان ها نسبت به يکديگر بوده است دوست داشتن انسان ها بويژه مؤمنان سبب مي شود تا انسان مؤمن پيوسته به ياد برادران ايماني خود باشد، خير و سعادت دنيا و آخرت آن ها را مدنظر داشته باشد. در شادي و غم يارشان باشد، نيازهاي آن ها را تأمين کند و نگذارد پشت آنها زير بار مشکلات مادي زندگي خم شود.
در جامعه اسلامي هستند خانواده هايي که قدرت تأمين وسايل مورد نياز خود را ندارند و از حداقل امکانات زندگي محرومند، قطعاً تأمين نيازهاي آن ها زيباترين کار خداپسندانه و داراي آثار وبرکات مادي و معنوي فراواني مي باشد، اين افراد در بين افراد يک فاميل و يک محله تعداد کمي را به خود اختصاص مي دهند و در يک شهر تعداد آنها افزايش مي يابد و در مجموعه يک کشور جمعيت قابل توجهي را تشکيل مي دهند که اداره کردن آنها در يک سطح، بسيار مشکل و بودجه سنگيني را مي طلبد اينجاست که فرهنگ ديني ما با طرح مساله صدقه و آثار و برکات آن و آداب و شرايط اين سنت قدسي، از همه افراد کوچک و بزرگ مي خواهد نسبت به دست گيري افراد نيازمند فاميل، همسايه، افراد محل، شهر و کشور به ميدان مساعدت بشتابند و با اموالي که به تعبير قرآن مالکيت اصلي آن، از آنِ خداست، بندگان خدا را ياري کنند و نمايش گر زيباترين صداقت ها و محبت ها و عواطف انساني و اسلامي خود باشند.
برخلاف فهم رايج عامه مردم، انفاق و صدقه تنها کمک مالي به فقرا نيست، بلکه در فرهنگ اسلام هر کار خير و معروفي صدقه معرفي شده، مواردي که به عنوان نماد صدقه در روايات اسلامي مطرح شده به عنوان نمونه ذکر مي شود:
1. تَبَسمُکَ في وجهِ اَخيک لَکَ صدقةٌ (1): لبخند تو به روي برادرت صدقه است.
2. و اماطَتُک الاَذي عنِ الطريق صَدقة (2): برداشتن مانع از مسير مردم صدقه است.
3. افضَلُ الصدقة اِصلاحُ ذاتُ البَين (3): بهترين صدقه آشتي دادن و اصلاح کار مردم است.
4. و اِرشادُکَ الرجُل اِلي الطريقِ صَدقةٌ (4): هدايت و راهنمايي انسان گم شده صدقه است.
5. و عيادُتکَ المريض صَدقةٌ (5): عيادت مريض صدقه است.
6. عُونُکَ الضعيف مِن افضَلِ الصَّدقةٌ (6): کمک به انسان ضعيف بالاترين صدقه است.
7. افضَلُ الصَّدقة ابراد کَبَد حارَه (7): بالاترين صدقه آب رساندن به انسان تشنه است.
8. افضَلُ الصَّدقة صدقةُ اللِسان (8): بالاترين صدقات نگه داشتن زبان است از گناه.
اينها موارد غيرمالي بود که به عنوان نمونه اي از نماد صدقه مطرح شد، اما اين کتاب بر آن است که با طرح محوري ترين و زيربنايي ترين مسائل صدقات مالي اعم از صدقه استحبابي، صدقه وجوبي (زکات) و اطعام، اسرار و آثار دنيوي و اخروي صدقه را تبيين کند.
بديهي است چنانچه فرهنگ صدقه در جامعه اسلامي جايگاه و پايگاه اصلي خود را بيابد علاوه بر حل مشکل نيازمندان، فقر و تکدي و تنگ دستي که از موانع بزرگ رشد فرد و جامعه انساني است، برطرف شده، شکوفايي بسياري از معروف ها و صدقات و مبرات در جامعه اسلامي را به همراه دارد.
خداوند متعال جلوه هايي از زيبايي و عظمت را در صدقه و صدقه دهنده قرار داده که مي توان در چند مرحله بيان کرد:
مرحله اولي که اوج عظمت صدقه را بيان مي کند، اين است که صدقه را مستقيماً و بدون واسطه خدا دريافت مي کند. در سوره توبه آيه 104 مي فرمايد: الَم يَعلَموُا اَنَّ اللهَ هُوَ يَقبَلُ التّوبةَ عَن عِبادِه و يَاخُذُ الصَّدقات (9):(آيا نمي دانيد خداي متعال توبه را قبول مي کند و صدقات را دريافت مي کند)در ذيل تفسير اين آيه روايات فراواني از امامان معصوم (ع) رسيده که به چند مورد آن اشاره مي کنيم:
امام سجاد (ع) مي فرمايند: براي هر چيزي مَلَکي قرار داده شده اِلا براي صدقه که هيچ ملکي واسطه نيست و خداوند مستقيماً صدقه را اخذ مي نمايد. يا در روايت ديگري امام صادق (ع) مي فرمايند: اِنّ الله يَقولُ ما من شيٍ اِلا و قَد وکَّلتُ به مَن يَقبِضَهُ غيري الا الصَّدَقة فَاِنّي اتلقفّها بيدي تلقَفاً حتي اَنَّ الرَّجُلَ يَتَصدَّق باالتمراَ و بشقِ تَمرة فاربيها لَهُ کما يَربي الرَّجُلَ فلوُه و فصيلُه، فياتي يوم القيامة و هوَ مثُل اُحُد اَو اعظَمُ مِن اُحد.(10)
خداوند متعال مي فرمايد: هيچ چيزي نيست مگر اينکه کسي غير از خود را مسئول گرفتن آن قرار داده ام، مگر صدقه که من آن را به دست خود دريافت مي کنم تا آنجا که اگر مردي خرما يا نصف خرما صدقه دهد من او را مي گيرم و پرورش مي دهم، همچنان که او فرزند خود را پرورش مي دهد و هنگامي که او در روز قيامت حاضر مي شود، آن صدقه را مثل کوه احد يا بزرگ تر از آن مي يابد. امام صادق (ع) مي فرمايد: هيچ چيزي براي شيطان سنگين تر از صدقه دادن به مؤمن نيست. صدقه قبل از آنکه به دست بنده برسد، در دست پروردگار قرار مي گيرد.(11)
دومين مرحله صدقه تمنيه است. يعني خداي متعال صدقه را رشد مي دهد.
قرآن مي فرمايد: يَمحَقُ الله الرِّبا و يُربي الصَّدَقات (12)، مال رِبايي را خدا از بين مي برد، اما به صدقه رشد و برکت مي دهد. پيامبر عزيز اسلام (ص) مي فرمايد: خداي قادر صدقه شما را رشد مي دهد و بزرگ مي کند و در روز قيامت به اندازه کوه احد تحويل شما مي دهد (12). همچنين پيامبر اسلام (ص) فرمودند همانطوري که يکي از شما کره اسب يا شتر را مي پروراند خداوند متعال نيز يک دانه خرما يا يک لقمه ناني را که عنوان صدقه داده شده پرورش مي دهد چندان که به اندازه کوه احد بزرگ مي شود.
آري سنت خدا بر اين مسئله ي مهم استوار است که رباخوار و مال ربايي هميشه و در همه حال محکوم به نابودي است و صدقات محکوم به بقاء است. مگر نه اين است که منافع مادي و معنوي مراکز عام المنفعه، مساجد، تکايا و معابر، مدارس، همه و همه تجلي گاه صدقات و انفاق و مُبرات است و همواره نقش اساسي پيرامون تعالي و ترقي مادي و معنوي جامعه داشته، اما ربا و رباخوار و سرمايه ي ربوي در طول تاريخ نه تنها منشأ رشد و تعالي و ترقي جامعه و انسان را فراهم نکرده، بلکه همواره جامعه را به سمت و سوي اختلاف طبقاتي، تخريب، فنا و زدودن آثار و برکات مادي و معنوي سوق داده و اين سنت تغييرناپذير الهي هميشه و همه جا جاري است.
پي‌نوشت‌ها:
1-نهج الفصاحه، ص 407.
2- بحارالانوار ج96، ص 182.
3- التحفه السنيه، ص 330.
4- بحارالانوار ج 96، ص 182.
5- همان.
6- وسائل الشيعه ج 1، ص 201.
7- کافي، ج 4، ص 57.
8- بحارالانوار، ج 73، ص 44، ذيل حديث 2.
9- وسايل الشيعه، ج 6، باب 36.
10- توبه (9)/104.
11- وسايل الشيعه، ج 9، ص 381.
12- وسايل الشيعه، ج6، باب 18.
/ج
