هفت کوتوله در اعماق آسمان
نويسنده: ريچارد جکيل
ترجمه: شادي حامدي آزاد
ترجمه: شادي حامدي آزاد
جالب است که حتي تلسکوپ هاي کوچک مي توانند اين هفت کهکشان کوتوله را آشکار کنند.
رصدگران عاشق کهکشان هاي باشکوه مارپيچي و کهکشان هاي نامنظم اند. اما اين روزها کهکشان هاي کوتوله توجه بيشتري به خود جلب مي کنند. آنها کوچک ترين کهکشان هاي شناخته شده اند. و پر جمعيت ترين گروه. اخترشناسان بيشتر آنها را در همين چند دهه ي گذشته کشف کرده اند. گذشته از اينکه آنها کهکشان هايي کوچک و ساکن باشند، بسياري از آنها داستان هاي جذابي دارند. اينجا مي خواهم هفت کهکشان کوتوله ي شاخص را براي رصد به شما معرفي کنم.
در ميان ميلياردها کهکشان عالم، بيضوي هاي غول پيکر و مارپيچي هاي زيبا را در فواصل عظيم مي بينيم. در همين حال کهکشان هاي کوتوله ي بسيار پرتعدادتر، به فاصله ي چند ده ميليون سال نوري از زمين، آنقدر کم فروغ اند که حتي از ديدرس عظيم ترين تلسکوپ هاي جهان نيز پنهان مي مانند. گروه کهکشان هاي محلي ما شامل دست کم 35 عضو است که از اين ميان 30 کهکشان کوتوله اند.
اخترشناسان بر اين باورند که M32 هسته ي کهکشان مارپيچي سستي بوده که زيادي به همسايه ي غول آساي خود نزديک شده و آن هم تمام لايه هاي بيروني کهکشان را ربوده است. اخترشناسان فقط چند نمونه از اين نوع کهکشان مي شناسند.
نمونه ي بهتري از کهکشان هاي کوتوله NGC205، ديگر قمر کهکشان آندرومدا، است. روشنايي يکدست و تمرکز متوسط در هسته اش بيشتر شبيه کهکشان هاي کروي است. اما NGC205 واقعاً کهکشاني عادي نيست.
در تصاويري با نوردهي طولاني دُمِ کِشَندي وسيعي از مواد آشکار مي شود که از کهکشان کوچک تر به سوي کهکشان مارپيچي پُر جرم تر کشيده شده است. زير آسماني تاريک، رصدگري با چشمان تيزبين مي تواند اين توده را حتي از درون تلسکوپي 4 اينچي ببيند.
اين کهکشان همچنين بسياري از ويژگي هاي کهکشان هاي کوتوله ي فشرده ي آبي را داراست که در آنها ستاره هاي تازه متولد شده ي پُر جرم آبي بر ديگر انواع ستاره غالب اند. براي رصد آن به تلسکوپي بزرگ نياز نداريد. IC10 همچون توده ي نامنظمي از قدر 11 در 1/5 درجه اي شرق ستاره ي کف ثريا (بتا- قيفاووس) ديده مي شود.
کهکشان بهتر شناخته شده کهکشان بارنارد ( NGC6822) است. اين کهکشان را اخترشناس آمريکايي، ادوارد امرسون بارنارد (1857-1923)، در سال 1881 با يک تلسکوپ شکستي 5 اينچي کشف کرد. ديدن اين کهکشان نامنظم با روشنايي سطحي کم از درون ابزارهايي با گشودگي دهانه ي بالا آشکارا مشکل است. در چنين ابزارهايي با توان بزرگنمايي بالا اين کهکشان با زمينه ي پشتش ادغام مي شود.
کهکشان بارنارد در بررسي سال 1925/1304 هابل درباره ي جمعيت ستاره هاي متغير قيفاووسي مورد توجه واقع شد. متغيرهاي قيفاووسي فرسنگ شماران کيهان اند که به سبب وجود ارتباط پيش بيني پذير ميان دوره ي تناوب تغييراتشان و روشنايي واقعي شان مي توان به فاصله ي آنها پي برد.
هابل به سرعت به ماهيت فراکهکشاني NGC6822 پي برد و به اين ترتيب اين کهکشان نخستين جرمي بود که مشخص شد خارج از مرزهاي راه شيري قرار دارد. کهکشان آندرومدا و کهکشان گردابي (M101) نيز خيلي زود به کهکشان بارنارد پيوستند و وارد گروه «جهان هاي جزيره اي» شدند.
رصد کهکشان بارنارد مشکل نيست. در نواحي تاريک از بزرگنمايي پايين استفاده کنيد. برخي رصدگران با تجربه اين کهکشان قدر 9/3 را با دوربين هاي دو چشمي غول پيکر ديده اند و تلسکوپي با ميدان ديد باز قطعاً کار را به انجام مي رساند. با تلسکوپي 10 اينچي يا بزرگ تر نواحي ستاره ساز متعددي در بخش شمالي کهکشان بيرون مي زند. اگر از روش پرش ستاره اي استفاده مي کنيد از سحابي سياره نماي کوچکي به نام جواهر کوچک ( NGC6818) شروع کنيد و سپس به آهستگي تلسکوپ را حدود 7 درجه به سمت جنوب - جنوب شرقي حرکت دهيد.
سومين کهکشان کوتوله ي نامنظم ما، ولف-لوندمارک-ميلوت (WLM)، شايد بيشتر به سبب نام عجيبش شناخته شده باشد. در سال 1909/1288، اختر شناس آلماني، ماکس ولف (1863-1932)، از طريق عکاسي کهکشان WLM را کشف کرد. در سال 1926/1305، اخترشناس سوئدي، کنوت اميل لوندمارک (1889-1958)، و اخترشناس انگليسي-بلژيکي، فيليبر ژاک ميلوت (1880-1961)، مستقل از هم آن را کشف کردند.
هر چند کهکشان WLM از قدر بسيار خوب 11/2 مي درخشد، وسعت آن (1/8×11/3 دقيقه ي قوس) سبب شده که روشنايي سطحي آن بسيار کم باشد که همين رصدش را مشکل مي کند. اگر از روش پرش ستاره اي استفاده مي کنيد از ستاره ي بتا- قيطس آغاز و در امتداد زنجيره اي از ستاره ها به سوي غرب حرکت کنيد. براي يافتن اين هدف محو و گريزان دست کم از تلسکوپي 8 اينچي استفاده کنيد.
روشن ترين آنها کوتوله ي کوره (Dwarf Fornax) نام دارد؛ گوي محوي از ستاره هاي کم فروغ در فاصله ي بيش از 600 هزار سال نوري از ما. اين کهکشان داراي 5 خوشه ي کروي از ستاره هاست. آنها از قدرهاي 12 تا 16 هستند و شناسايي شان به مراتب ساده تر از تشخيص خود کهکشان است. روشن ترين خوشه NGC1049 است. قدر 8 کوتوله ي کوره فريبنده است زيرا اين کهکشان در محدوده ي وسيعي به اندازه ي قرص ماه کامل گسترده شده است. براي رصد اين جرم، از ترکيب تلسکوپي با چشمي ميدان ديد باز استفاده کنيد و به آرامي در ميدان ديد عقب و جلو برويد و به دنبال يافتن تغييراتي اندک در روشنايي باشيد.
آخرين جرم اين فهرست تا اوايل دهه ي 1990/1370 کشف نشده بود و آن را طي جستجو به دنبال ستاره هاي سرد غول پيکر در راه شيري يافتند. کهکشان بيضوي کوتوله ي قوس (DEG-Sag) دومين کهکشان نزديک به راه شيري (پس از آندرومدا) است. راه شيري در حال دوپاره کردن اين کهکشان است و ستاره هاي آن در حال حاضر نواري به اندازه ي 6/5×3/7 درجه از آسمان را پوشانده اند.
کوتوله ي قوس دست کم پنج خوشه ي کروي دارد که در آن ميان M54 از قدر 7/2 بزرگ ترين و روشن ترين است. خوشه ي M54 در جايگاه دومين خوشه ي پرجرم (پس از خوشه ي امگا-قنطورس يا NGC5139) در ميان خوشه هاي کروي راه شيري قرار دارد. خوشه ي M54 در نزديکي مرکز منظومه ي کوتوله قرار دارد و به همين سبب برخي محققان بر اين باورند که اين خوشه خودش هسته ي کهکشان کوتوله ي قوس است. هر چند اين ادعا بحث برانگيز است.
ستاره هاي کوتوله ي قوس زيادي کم فروغ و از هم دورند و به همين سبب اين کهکشان هدف مشکلي براي آماتورهاست تا با تلسکوپ هاي خود آن را ببينند. اما خوشه ي M54 هدفي روشن و بي شک آسان ترين خوشه ي کروي فراکهکشاني در آسمان شب است. و چه کسي مي داند؟ شايد با رصد اين اجرام هسته ي کهکشاني را ببينيد که راه شيري آن را از هم مي دَرَد و مي بلعد!
برگرفته از: Astronomy, Aug. 2008
منبع: نشريه نجوم، شماره 188
رصدگران عاشق کهکشان هاي باشکوه مارپيچي و کهکشان هاي نامنظم اند. اما اين روزها کهکشان هاي کوتوله توجه بيشتري به خود جلب مي کنند. آنها کوچک ترين کهکشان هاي شناخته شده اند. و پر جمعيت ترين گروه. اخترشناسان بيشتر آنها را در همين چند دهه ي گذشته کشف کرده اند. گذشته از اينکه آنها کهکشان هايي کوچک و ساکن باشند، بسياري از آنها داستان هاي جذابي دارند. اينجا مي خواهم هفت کهکشان کوتوله ي شاخص را براي رصد به شما معرفي کنم.
در ميان ميلياردها کهکشان عالم، بيضوي هاي غول پيکر و مارپيچي هاي زيبا را در فواصل عظيم مي بينيم. در همين حال کهکشان هاي کوتوله ي بسيار پرتعدادتر، به فاصله ي چند ده ميليون سال نوري از زمين، آنقدر کم فروغ اند که حتي از ديدرس عظيم ترين تلسکوپ هاي جهان نيز پنهان مي مانند. گروه کهکشان هاي محلي ما شامل دست کم 35 عضو است که از اين ميان 30 کهکشان کوتوله اند.
قمر عجيب آندرومدا!
اخترشناسان بر اين باورند که M32 هسته ي کهکشان مارپيچي سستي بوده که زيادي به همسايه ي غول آساي خود نزديک شده و آن هم تمام لايه هاي بيروني کهکشان را ربوده است. اخترشناسان فقط چند نمونه از اين نوع کهکشان مي شناسند.
نمونه ي بهتري از کهکشان هاي کوتوله NGC205، ديگر قمر کهکشان آندرومدا، است. روشنايي يکدست و تمرکز متوسط در هسته اش بيشتر شبيه کهکشان هاي کروي است. اما NGC205 واقعاً کهکشاني عادي نيست.
در تصاويري با نوردهي طولاني دُمِ کِشَندي وسيعي از مواد آشکار مي شود که از کهکشان کوچک تر به سوي کهکشان مارپيچي پُر جرم تر کشيده شده است. زير آسماني تاريک، رصدگري با چشمان تيزبين مي تواند اين توده را حتي از درون تلسکوپي 4 اينچي ببيند.
چند نامنظمِ نامنظم
اين کهکشان همچنين بسياري از ويژگي هاي کهکشان هاي کوتوله ي فشرده ي آبي را داراست که در آنها ستاره هاي تازه متولد شده ي پُر جرم آبي بر ديگر انواع ستاره غالب اند. براي رصد آن به تلسکوپي بزرگ نياز نداريد. IC10 همچون توده ي نامنظمي از قدر 11 در 1/5 درجه اي شرق ستاره ي کف ثريا (بتا- قيفاووس) ديده مي شود.
کهکشان بهتر شناخته شده کهکشان بارنارد ( NGC6822) است. اين کهکشان را اخترشناس آمريکايي، ادوارد امرسون بارنارد (1857-1923)، در سال 1881 با يک تلسکوپ شکستي 5 اينچي کشف کرد. ديدن اين کهکشان نامنظم با روشنايي سطحي کم از درون ابزارهايي با گشودگي دهانه ي بالا آشکارا مشکل است. در چنين ابزارهايي با توان بزرگنمايي بالا اين کهکشان با زمينه ي پشتش ادغام مي شود.
کهکشان بارنارد در بررسي سال 1925/1304 هابل درباره ي جمعيت ستاره هاي متغير قيفاووسي مورد توجه واقع شد. متغيرهاي قيفاووسي فرسنگ شماران کيهان اند که به سبب وجود ارتباط پيش بيني پذير ميان دوره ي تناوب تغييراتشان و روشنايي واقعي شان مي توان به فاصله ي آنها پي برد.
هابل به سرعت به ماهيت فراکهکشاني NGC6822 پي برد و به اين ترتيب اين کهکشان نخستين جرمي بود که مشخص شد خارج از مرزهاي راه شيري قرار دارد. کهکشان آندرومدا و کهکشان گردابي (M101) نيز خيلي زود به کهکشان بارنارد پيوستند و وارد گروه «جهان هاي جزيره اي» شدند.
رصد کهکشان بارنارد مشکل نيست. در نواحي تاريک از بزرگنمايي پايين استفاده کنيد. برخي رصدگران با تجربه اين کهکشان قدر 9/3 را با دوربين هاي دو چشمي غول پيکر ديده اند و تلسکوپي با ميدان ديد باز قطعاً کار را به انجام مي رساند. با تلسکوپي 10 اينچي يا بزرگ تر نواحي ستاره ساز متعددي در بخش شمالي کهکشان بيرون مي زند. اگر از روش پرش ستاره اي استفاده مي کنيد از سحابي سياره نماي کوچکي به نام جواهر کوچک ( NGC6818) شروع کنيد و سپس به آهستگي تلسکوپ را حدود 7 درجه به سمت جنوب - جنوب شرقي حرکت دهيد.
سومين کهکشان کوتوله ي نامنظم ما، ولف-لوندمارک-ميلوت (WLM)، شايد بيشتر به سبب نام عجيبش شناخته شده باشد. در سال 1909/1288، اختر شناس آلماني، ماکس ولف (1863-1932)، از طريق عکاسي کهکشان WLM را کشف کرد. در سال 1926/1305، اخترشناس سوئدي، کنوت اميل لوندمارک (1889-1958)، و اخترشناس انگليسي-بلژيکي، فيليبر ژاک ميلوت (1880-1961)، مستقل از هم آن را کشف کردند.
هر چند کهکشان WLM از قدر بسيار خوب 11/2 مي درخشد، وسعت آن (1/8×11/3 دقيقه ي قوس) سبب شده که روشنايي سطحي آن بسيار کم باشد که همين رصدش را مشکل مي کند. اگر از روش پرش ستاره اي استفاده مي کنيد از ستاره ي بتا- قيطس آغاز و در امتداد زنجيره اي از ستاره ها به سوي غرب حرکت کنيد. براي يافتن اين هدف محو و گريزان دست کم از تلسکوپي 8 اينچي استفاده کنيد.
کوتوله هاي کروي
روشن ترين آنها کوتوله ي کوره (Dwarf Fornax) نام دارد؛ گوي محوي از ستاره هاي کم فروغ در فاصله ي بيش از 600 هزار سال نوري از ما. اين کهکشان داراي 5 خوشه ي کروي از ستاره هاست. آنها از قدرهاي 12 تا 16 هستند و شناسايي شان به مراتب ساده تر از تشخيص خود کهکشان است. روشن ترين خوشه NGC1049 است. قدر 8 کوتوله ي کوره فريبنده است زيرا اين کهکشان در محدوده ي وسيعي به اندازه ي قرص ماه کامل گسترده شده است. براي رصد اين جرم، از ترکيب تلسکوپي با چشمي ميدان ديد باز استفاده کنيد و به آرامي در ميدان ديد عقب و جلو برويد و به دنبال يافتن تغييراتي اندک در روشنايي باشيد.
آخرين جرم اين فهرست تا اوايل دهه ي 1990/1370 کشف نشده بود و آن را طي جستجو به دنبال ستاره هاي سرد غول پيکر در راه شيري يافتند. کهکشان بيضوي کوتوله ي قوس (DEG-Sag) دومين کهکشان نزديک به راه شيري (پس از آندرومدا) است. راه شيري در حال دوپاره کردن اين کهکشان است و ستاره هاي آن در حال حاضر نواري به اندازه ي 6/5×3/7 درجه از آسمان را پوشانده اند.
کوتوله ي قوس دست کم پنج خوشه ي کروي دارد که در آن ميان M54 از قدر 7/2 بزرگ ترين و روشن ترين است. خوشه ي M54 در جايگاه دومين خوشه ي پرجرم (پس از خوشه ي امگا-قنطورس يا NGC5139) در ميان خوشه هاي کروي راه شيري قرار دارد. خوشه ي M54 در نزديکي مرکز منظومه ي کوتوله قرار دارد و به همين سبب برخي محققان بر اين باورند که اين خوشه خودش هسته ي کهکشان کوتوله ي قوس است. هر چند اين ادعا بحث برانگيز است.
ستاره هاي کوتوله ي قوس زيادي کم فروغ و از هم دورند و به همين سبب اين کهکشان هدف مشکلي براي آماتورهاست تا با تلسکوپ هاي خود آن را ببينند. اما خوشه ي M54 هدفي روشن و بي شک آسان ترين خوشه ي کروي فراکهکشاني در آسمان شب است. و چه کسي مي داند؟ شايد با رصد اين اجرام هسته ي کهکشاني را ببينيد که راه شيري آن را از هم مي دَرَد و مي بلعد!
برگرفته از: Astronomy, Aug. 2008
منبع: نشريه نجوم، شماره 188
