شيوه هاي مبارزه پيامبراکرم(ص) با فرهنگ زن ستيزي عصر جاهلي از ديدگاه قرآن كريم(1)

نويسندگان:دكترابراهيم فلاح(1)وسيد صفيه مير حسيني(2)

چكيده:

يكي از مهم ترين مفاسد اجتماعي دوران بعثت، نگاه جامعه به زن و رفتار با او بوده است. اين تحقيق با عنوان «شيوه هاي مبارزه پيامبر(ص) با فرهنگ زن ستيزي عصر جاهلي» در صدد است تا با جستجو در قرآن كريم و بررسي تفاسير و كتب تاريخي، مهمترين شيوه هاي مبارزه پيامبر(ص) با فرهنگ جاهلي را نشان دهد. در مقاله حاضر، ابتدا واژه جاهليت و فرهنگ از نظر لغوي و اصطلاحي و معاني آن در قرآن و نهج البلاغه بررسي شد و بعد از دسته بندي اين آيات و تفاسير مربوط به آن ها با كمك كتاب هاي تاريخي شيوه هاي مبارزه
پيامبر(ص) با اين فرهنگ بيان شد. و در پايان نتيجه گرفته شد كه عزت و احترامي كه زنان بعد از اسلام پيدا كردند، مرهون تلاش ها و زحمات رسول اكرم(ص) بوده است.

كليد واژه ها: قرآن، محمد، زن، جاهليت، اسلام، فرهنگ

مقدمه

در طول تاريخ بشر، هيچ موجودي به اندازه «زن» مورد بي مهري و ظلم واقع نشده است. موجودي كه پروردگار عالم او را مكمل و يا ياور مرد قرار داده است. گاه به دست خود و گاه به دست مردان نابخرد و خودخواه چنان اسير و مغلوب و مقهور گشته است كه زبان از گفتن و قلم از نوشتن آن باز مي ماند. ضعف و ناتواني جسمي زنان نسبت به مردان، احساسات و عواطف فراوان آنان، تناسب نداشتن برخي از كارها با طبيعت و ذوق و سليقه زنان و بسياري از موارد ديگر، عواملي هستند كه دست آويز برخي از مردان قرار گرفته و موجب شده اند تا عده اي باور كنند كه مرد از زن برتر آفريده شده است. زنان با اين گونه تصورات مردان و جامعه نسبت به خود باور كرده بودند كه در برابر مردان پست و بي ارزش خلق شده اند و بايد صرفاً در خدمت ارضاي غرايز جنسي مرد باشند و بس. هيچ گاه تصور نمي كردند كه زنان نيز بتوانند در رشد و تكامل جامعه مؤثر و نقش آفرين باشند و يا صفات و ويژگي هاي زنانه شان مكمل صفات و ويژگي هاي مردان باشد. در زمينه ارزش و منزلت زن از نگاه قرآن، مقالات و مطالب و كتاب هاي زيادي وجود دارد، ولي اثر جامعي وجود ندارد كه به بيان فرهنگ زمان جاهليت در مورد زنان و راهكارهاي پيامبر(ص) در زمينه دفاع از حقوق زن بپردازد.
سعي اين پژوهش، در پاسخ به اين پرسش هاست كه مفهوم جاهليت چيست؟ شيوه هاي مبارزه پيامبر(ص) با فرهنگ زن ستيزي عصر جاهلي چگونه بوده است؟
در اين مقاله سعي شده است تا چگونگي مبارزه پيامبر(ص) با فرهنگ مربوط به زنان زمان جاهليت بيان و در مقابل، راهكارها و زحمات پيامبر در زمينه مقام زن بررسي شود.

مفهوم شناسي واژه جاهليت

«واژه جاهليت» از جهل گرفته شده است و معناي حالت و كيفيت جاهل، ناداني دوره پيش از اسلام است؛ عرب عهد بت پرستي. (معين، 523)
راغب اصفهاني معتقد است جهل سه گونه است:
1.خالي بودن نفس و خاطر انسان از علم و دانش كه بعضي از متكلمان معناي اوليه جهل را مقتضي و مناسب كارهايي مي دانند كه با بي نظمي جريان دارد.
2. اعتقاد و باور داشتن چيزي بر خلاف آنچه هست.
3. انجام كاري بر خلاف آنچه بايد انجام شود، خواه درباره آن اعتقاد درست داشته باشد يا
اعتقادي نادرست و فاسد. (راغب اصفهاني، 326)
در لسان العرب و مجمع البحرين در معناي اين كلمه چنين آمده است: مردمي كه نسبت به خدا و پيامبر و شرايع آسماني جاهل بوده، تفاخر به آباء و اجداد نموده و با كبر و غرور زندگي مي كرده اند، مردم جاهلي خوانده مي شوند. (ابن منظور، 11 /129؛ طريحي، 5 /345) به عقيده جواد علي جاهليت به معناي سفاهت، حماقت، خشم و تسليم پذيري در برابر اسلام و احكام آن مي باشد. (علي، 1 /140)
«واژه جاهليت» در چهار سوره قرآن كريم (آل عمران، 154؛ مائده، 50؛ احزاب، 33؛ فتح، 26) آمده است. كاربرد كلمه جاهليت در آيات فوق، نشان مي دهد كه قرآن برخي از كارهاي دوره بعثت را كه با معيار واقعي اسلام سازگار نيست، جاهلي دانسته و آن ها را محكوم مي كند.
در نهج البلاغه، نيز در مواردي كلمه جاهلي و جاهليت به كار رفته است. حضرت علي(ع) مردم را از اطاعت رؤساي ناصالح كه بر پايه قواعد ناشي از عصبيت و فتنه و شمشير و تفاخرات جاهلي حركت مي كنند، باز مي دارد. (نهج البلاغه، خطبه/ 191)

مفهوم شناسي واژه فرهنگ

الف) فرهنگ در لغت
«فرهنگ، واژه اي فارسي و به صورت «فرهنج» نيز آمده كه در عربي به معناي «الثقافة» است «الثقافة» يعني دانشمند و روشنفكر، با فرهنگ بودن، فرهنگ و علوم و معارف». (بندر ريگي، 52)
ب) فرهنگ در اصطلاح
فرهنگ در معناي اصطلاحي عبارت است از كيفيت يا شيوه بايسته و يا شايسته براي آن دسته از فعاليت هاي حيات مادي و معنوي انسان ها كه مستند به طرز تعقل سليم و احساسات تصعيد شده آنان در حيات تكاملي باشد. (جعفري تبريزي، 77) در واقع، فرهنگ مجموعه بينش ها، گرايش ها و ارزش هاي يك ملت است. (مجله معرفت، 16 /48)

شيوه هاي مبارزه پيامبر(ص) با فرهنگ زن ستيزي

يكي از مهم ترين مفاسد اجتماعي دوران بعثت، نگاه جامعه به زن و رفتار با او است. زن در زمان جاهليت يك موجود پست، عامل ننگ، وسيله هوسراني مردان، كالاي مورد تجارت
ثروتمندان، ضعيف و ذليل و... بشمار مي رفت. به علت تأثيري كه اين نوع نگاه و رفتار در گسترش مفاسد داشت، پيامبر گرامي اسلام(ص) در برنامه اصلاحي خويش به تحول در اين نگاه و رفتار در مورد زنان اهميت فراوان داد و به اقدامات زير پرداخت:
الف) اصلاح نگرش جامعه به زن
در قرآن مجيد آيات فراواني پيرامون شخصيت زن وجود دارد كه با بررسي آن ها مشخص مي شود كه نگرش اسلام به زن با نگرش ديگران چقدر تفاوت دارد. پيامبر اكرم(ص) با تبيين اين گونه آيات، شخصيت واقعي و حقيقي زن را به جامعه آن روز معرفي نمود و زمينه تغيير رفتار با او را فراهم نمود. به عبارت ديگر، آن حضرت ابتدا به تغيير نگاه جامعه به زن اقدام نمود و سپس حقوق او را كه مبتني بر آن نگرش بود، مطرح كرد. نمونه اي از آيات قرآن كه پيرامون زن و شخصيت او مطرح شده است، عبارتند از:
«يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيرًا وَنِسَاء» (نساء، 1) «اي مردم بترسيد از پروردگار خود، آن خدايي كه همه شما را از يك تن بيافريد و هم از آن جفت او را خلق كرد و از آن دو تن خلقي بسيار در اطراف عالم از مرد و زن برانگيخت».
اين آيه در مورد آفرينش زن و مرد است. طبق اين آيه، زن و مرد داراي يك سرشت و از يك جنس هستند؛ و هيچ تفاوتي با يكديگر در اصل خلقت ندارند. (جوادي آملي، 109)
«مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ» (نحل، 97) «هر كس كار شايسته اي انجام دهد، خواه مرد باشد يا زن، در حالي كه، مؤمن است، او را به حياتي پاك زنده مي داريم و پاداش آن ها را به بهترين اعمالي كه انجام مي دادند، خواهيم داد».
يكي ديگر از نظريات تحقير آميزي كه نسبت به زن وجود داشت، اين بود كه زن نمي تواند مقام هاي معنوي و الهي را طي كند و به مقام قرب الهي- آن طوري كه مردان مي رسند- برسد. مي گفتند: زن به بهشت نمي رود. قرآن مجيد در آيات فراواني با اين نگاه و نگرش به مبارزه برخاسته و تصريح مي كند كه پاداش اخروي و قرب الهي مربوط به جنسيت نيست، بلكه به ايمان و عمل صالح مربوط است، خواه از طرف زن باشد يا از طرف مرد. (مطهري، 150) رسول گرامي اسلام با تبيين آيات قرآن و سيره عملي خود، با نگرش موجود به زن مبارزه نمود و نگرش صحيح مبتني بر حقايق عالم هستي را جايگزين آن نمود. نگرشي كه زن را از لحاظ هستي و مبدأ، همتاي مرد معرفي كرد و وجود زن را عامل
سكونت و آرامش براي جامعه انساني شناساند و به اين وسيله زمينه بيان حقوق فردي و اجتماعي او را به وجود آورد.
ب) احياي حقوق زن در جامعه
پيامبر گرامي اسلام(ص) در جهت حفظ تعادل جامعه انساني، مبارزه با رفتار ظالمانه آن عصر با زن و از بين بردن مفاسد جنسي گسترده آن زمان، به تبيين حقوق زن در بخش هاي مختلف اقدام نمود و به اين وسيله گام بزرگي در جهت اصلاح روابط اجتماعي برداشت و انقلابي نوين و تعالي بخش را به وجود آورد. او با تحولي كه در نگرش جامعه به زن ايجاد نمود، زمينه حضور مفيد و مؤثر او را در صحنه هاي مختلف اجتماع به وجود آورد و با سيره عملي خويش مردم را به اين حقيقت آگاه نمود كه فعاليت زنان متدين و با فضيلت با رعايت عفت و پاكدامني مي تواند منشأ بركات فراواني براي جامعه باشد. سيره پيامبر اكرم(ص) در مورد حضور اجتماعي زن به گونه اي بود كه آن ها در صحنه هاي گوناگون اجتماع، حضوري مؤثر و فعال داشتند.
در تاريخ از زناني سخن گفته شده است كه در راه تحقق آرمان بعثت رسول اكرم(ص) مجبور به هجرت شده اند و همتا و همسفر مردان، به حبشه هجرت كرده اند. (ابن هشام، 1 /353) وقوع اين حوادث در صدر اسلام مي فهماند كه رسول گرامي اسلام با تعاليم خود فرصتي را براي زنان به وجود آورده بود تا آنان ابلاغ فكري و فرهنگي خود را نشان دهند و در حالي كه بسياري از مردها در تشخيص حقانيت اسلام مردد بودند، آن ها حق را تشخيص داده و شهامت اظهار آن را در فضاي جاهليت داشته باشند. در پايان اين بحث به آيه 35 احزاب اشاره مي شود:
«إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِينَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِينَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا»؛ «در حقيقت، مردان مسلمان و زنان مسلمان و مردان با ايمان و زنان با ايمان و مردان فرمانبردار [فروتن] و زنان فرمانبردار [فروتن] و مردان راستگو و زنان راستگو و مردان شكيبا و زنان شكيبا و مردان فروتن و زنان فروتن و مردان صدقه دهنده و زنان صدقه دهنده و مردان روزه دار و زنان روزه دار و مرداني كه دامانشان را (در امور جنسي) حفظ مي كنند و زناني كه (دامان خويش را) حفظ مي كنند و مرداني كه خدا را فراوان ياد مي كنند و زناني كه (خدا را فراوان) ياد مي كنند، خدا براي آنان آمرزش و پاداش بزرگي
آماده كرده است».
در اين آيه آمده است كه زنان نيز مانند مردان مي توانند با تلاش فردي و اجتماعي و رعايت دستورات خداوند به ده مقام عالي ملكوتي و معنوي برسند. 1. مقام اسلام، 2. مقام ايمان، 3. مقام طاعت، 4. مقام صدق، 5. مقام صبر، 6. مقام فروتني، 7. مقام وجود، 8. مقام روزه، 9. مقام مالكيت، 10. مقام ذكر حق. (بابايي، 3 /611)
ج) حقوق زن در خانواده
اصلاح روابط خانوادگي از جمله اقدامات سرنوشت ساز پيامبر اكرم(ص) در مبارزه با مفاسد اجتماعي بود. در عصر جاهليت، كم ترين توجه و عنايتي به اراده و خواست دختر در امر ازدواج نمي شد. او مجبور به ازدواج با كسي مي شد كه پدر يا رؤساي قبائل تصميم گرفته بودند. زن هيچ سهمي از مهر و صداق نداشت و در حقيقت او را مي فروختند و بعد از ازدواج و تشكيل خانواده، زن مقهور اراده و تمايلات مرد بود. او كنيزي بود كه مطابق هوس هاي شوهرش بايد عمل مي نمود و اين ازدواج در نهايت يا به مرگ شوهر خاتمه پيدا مي كرد يا به طلاق، هر كدام كه اتفاق مي افتاد، آغاز يك بدبختي جديد براي زن بود. (زيدان، 5 /919-918) بديهي است اين آداب و رسوم در جامعه، منشأ بسياري از مفاسد اجتماعي بوده و به همين جهت رسول اكرم(ص) با تبيين آيات قرآن اقدام به اصلاح روابط خانوادگي نمود و يك نظام انساني براي زن و مرد در خانواده ايجاد نمود كه با اجراي آن، خانواده به كانوني جهت رشد و تعالي و سرچشمه فضايل انساني تبديل شد. «وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِن يَكُونُوا فُقَرَاء يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ» (نور، 32)؛ «بي همسران خود و غلامان و كنيزان درستكارتان را همسر دهيد، اگر تنگدستند، خداوند آنان را از فضل خويش بي نياز خواهد كرد و خدا گشايشگر داناست».
د) تبيين حقوق دختران
تحقير و پست شمردن دختر، يكي از افكار جاهلي و خرافي عصر بعثت بود. اعراب جاهلي براي اين تنفر، اموري را مطرح مي كردند از جمله اينكه دختر نقش اقتصادي و توليدي ندارد و سربار زندگي است، دختر قدرت جنگيدن و دفاع در برابر بيگانه را ندارد و در جنگ ها اگر اسير شود، عامل ننگ قبيله اش مي شودو... (قرائتي، 6 /364) قرآن مجيد، از اين فكر منحط و روش ظالمانه مبتني برآن اين گونه خبر مي دهد:
«خبر دختر دار شدن، موجب سياه شدن صورت آنان مي شد و خود را از خشم مردم مخفي نگاه
مي داشتند و به فكر فرو مي رفتند كه آيا او را حفظ كنند ذلت و خواري دختر داري را تحمل كنند و يا زنده در خاك پنهانش سازند». (اسراء، 31)پيامبر گرامي اسلام(ص) بعد از تبيين شخصيت زن و جايگاه او در جهان بيني توحيدي، با اين سنت جاهلي و روش ظالمانه به شدت برخورد نمود و آن را از گناه هايي كبيره معرفي نمود كه عذابي دردناك به دنبال دارد، آن حضرت با سيره عملي و احساسات و عواطف انساني و الهي خويش به گونه اي رفتار نمود كه دختر كشي به طور كلي از جامعه آن روز عرب برداشته شد.
از طرف ديگر ايشان در سخنان خويش، به وظيفه پدر و مادر در رابطه با دختر اشاره مي كردند و مسلمانان را به تكريم اين نعمت الهي و حسن خلق با او توصيه مي فرمودند:
[هر كسي دختري دارد، ياري و بركت و آمرزش خدا شامل حالش مي شود] (حر عاملي، 15 /100) علاوه بر اين موارد، رفتار آن حضرت با دختران خويش نيز درس عملي به مسلمانان داد.
به اين وسيله پيامبر گرامي اسلام(ص) با سخنان، سيره عملي و تبيين وظايف پدر و مادر در مورد فرزند دختر موفق شد. سنت غير انساني را از جامعه آن روز بزدايد و بخش ديگري از فرهنگ غلط آن عصر را نابود سازد. قرآن هم زنده به گور كردن دختران را گناه بزرگ دانست و اين رسم جاهلي را نسخ كرد.

پي نوشت ها :

1. عضو هيئت علمي دانشگاه آزاد اسلامي
نشاني الكترونيكي: Fallahabrahim@ gmail. Com
2. كارشناسي ارشد علوم قرآن و حديث
نشاني الكترونيكي: Mh-1352@ yahoo. Com
*تاريخ دريافت مقاله: 17 /1 /1389
*تاريخ پذيرش مقاله: 20 /2 /1389
منبع: نشريه علوم ومعارف قرآن کريم، شماره 6.