وقف هاي قرآني(3)
نويسنده:دکتر مرتضي رحيمي(1)
اقسام وقف
1. وقف عام: عبارت است از وقفي که بر جهات و عناوين عام باشد، مانند وقف بر فقراء، وقف بر اهل علم، وقف بر مدارس، بيمارستان ها و مانند اين ها.
2. وقف خاص، عبارت است از وقفي که بر جهت خاص و عنوان خاصي باشد، مانند وقف بر اولاد ذکور و يا وقف بر محل يا فرد خاصي که انتفاع از آن خصوص مي باشد.
از جهت ديگر، وقف بر دو قسم تقسيم مي شود:
1. وقف انتفاع : عبارت است از وقفي که مقصود از آن درآمد مادي نباشد، مانند احداث مسجد و حسينيه در زمين ملکي خود و يا زمين موات.
2. وقف منفعت: عبارت است از وقفي که مقصود از آن، درآمد مادي براي هزينه چيزي ديگر است، مانند وقف مغازه براي اداره مسجد و يا مدرسه و يا بيمارستان.
وقف خاص قرآن
را درخانواده خود استمرار مي دادند. از جمله اين وقف ها مي توان به وقف ابن طاووس اشاره کرد. ايشان، بر اساس تصريح خودشان در کتاب سعد السعود، کتابخانه ارزشمندي داشته اند که تفاسير، قرآن ها و کتب متعدد ديگر را در خود جاي داده بود. وي در اين کتاب به معرفي تفصيلي کتاب هايش پرداخته، چنان که در باب اول اين کتاب، ضمن پانزده فصل، مصاحف و ربعات مصاحفي را که وقف نموده، معرفي کرده است. مثلاً در «فصل چهارم» اشاره نموده که يکي از مصاحف خويش را وقف دخترش شرف الاشراف نموده که در دوازده سالگي حافظ قرآن شده، آن گاه آياتي از آن که جهت تفسير برگزيده است. همچنين از شش مصحف نامبرده، يکي را به فرزندش محمد- که کودک در گهواره بوده- هديه يا وقف نموده است. دو مورد از مصحف هايش را نيز به فرزند ديگرش، علي -که به تصريح خودش در روز جمعه، هشتم محرم سال 647 ق در نجف اشرف متولد شده- وقف کرده است. همچنين يکي از مصاحف کاملش را به دختر ديگرش فاطمه -که در کمتر از نه سالگي حافظ قرآن شده- وقف نموده است. (ابن طاووس،5و30-27) اين امر، اهتمام شديد به آموزش قرآن به کودکان، تأثير وقف قرآن در آموزش آن، همچنين اهتمام زنان به قرآن مجيد را نشان مي دهد.
از جمله موارد وقف خاص قرآن- که اهتمام گذشتگان به آموزش قرآن و نيز نقش وقف در آموزش را نشان مي دهد- نسخه ارزشمندي است که در کتابخانه مجلس نگهداري مي شود.
اين قرآن، به قرآن امام زمان(ع)معروف و متعلق به خوانين يزد بوده است. آن ها، آن را وقف اولاد ذکور کرده بودند که تا زنده هستند آن را به نيت امام زمان تلاوت نمايند و ذکور که با امام زمان هم عصر خواهد شد، هنگام ظهور، اين قرآن را به امام آخرين فرزند زمان تقديم کند. قدمت اين قرآن ارزشمند به اواخر دوره صفويه بر مي گردد. اين قرآن سرفصل آن به خط احمد نيريزي از پيشگامان خوشنويسي اواخر دوره صفويه نوشته و ( در سوره فاتحه الکتاب و ابتداي سوره بقره) به نحو زيبايي تذهيب شده است. اين قرآن از رو جلدي عالي دارد، قرآن ياد شده يکي از نظر جنس کاغذ، کتابت و تذهيب بي نظير بوده و کامل ترين قرآن هاي تاريخي به شمار مي رود.
وقف عام قرآن
کهن ترين نسخه قرآني موقوفي دنياي اسلام متعلق به قرن دوم هجري و متعلق به جامع کتابخانه خديبي مصراست که در سال 168 هجري در جامع عتيق فسطاط وقف شده است. دومين قرآن از اين نظر به خط کوفي اوليه و در زمان حکمراني امجور( 264-265هـ)در دمشق وقف شده است. ( بياني، 18) سومين نمونه، قرآن کوچکي است بر پوست E. D. ROSS آن را در 1920 ميلادي در تونس ديده و داراي وقف نامه اي به تاريخ 275 هجري بوده است. چهارمين قرآن در کتابخانه مورگان نيويورک به شمار 217 M موجود است که به خط کوفي و داراي وقف نامه اي از سوي «عبدالمنعم» بر مسجد بزرگ دمشق مي باشد. در پيشاني صفحات اين قرآن عبارت، حبس الله نوشته شده است.
ترجمه متن اين وقف نامه به اين شرح است: عبدالمنعم بن احمد اين اجزا را که بالغ بر سي است، وقف مسجد جامع اموي دمشق کرد. به اميد اجر و قبول خداوند در ماه ذي القعده 298 (مکي سباغي، 86) قرآن ديگري به شماره 336 نسخ عربي موجود در کتابخانه ملي پاريس به خط کوفي اوليه و به سال 329 هجري در مسجد جامع فسطاط وقف شده است.
چنان که گذشت، کهن ترين قرآن موقوفي ايران از قرن چهارم هجري و به شماره 3004 موزه قرآن و نفائس آستان قدس رضوي (ع) به خط کوفي ايراني است. ( گلچين معاني، 33) قرآن هاي خطي موجود در بخش اسلامي موزه ملي ايران از جمله نفيس ترين مجموعه هاي نسخه هاي خطي قرآني به شمار مي آيند. اين قرآن ها عمدتاً بر مساجد، مقابر و اماکن متبرکه وقف شده اند. از آن جا که بيش ترين اين مجموعه از بقعه شيخ صفي
الدين اردبيلي به اين موزه منتقل شده است، بيش تر اين قرآن ها موقوفه اين بقعه بوده اند. مجموع وقف نامه هاي مورد وقف 48 مورد است. دو مورد از اين وقف نامه ها وقف خاص يعني وقف بر اولاد هستند.
نتيجه گيري
1. آموزش قرآن به دليل اهميت آن و توصيه هاي زياد قرآن و معصومان: مورد توجه همه مذاهب فقهي اسلامي است.
2. مذاهب فقهي مختلف اسلامي از طرق گوناگون، چون وقف قرآن به شکل عام و خاص در آموزش قرآن و ترويج باورهاي ديني نقش ايفا کرده اند. از اين رو، وقف قرآن به هر دو نوع آن از اسباب تقويت قرآن و ارزش هاي ديني است، به خصوص در مورد کودکان که تشويق آنان به ارزش هاي قرآني را در بر دارد.
3. مذاهب فقهي اسلامي، آثار معنوي دنيوي و اخروي وقف قرآن و قرائت و آموزش آن را باور دارند و معتقدند که وقف قرآن يکي از مصاديق صدقه جاري مذکور در روايات مورد اتفاق شيعه و اهل تسنن است.
4. قرآن هاي وقفي در پايه گذاري و گسترش کتابخانه هاي اسلامي در مساجد و مکان هاي مقدس، چون حرم ائمه (ع) و... نقش بسزا داشته اند. اين امر را مي توان از قرآن وقفي به حرم امام رضا (ع) نتيجه گرفت که از تاريخ وقف قرآن ياد شده، مي توان به سابقه طولاني اين کتابخانه پي برد.
پي‌نوشت‌ها:
1-عضو هيئت علمي و استاديار دانشگاه شيراز
نشاني الکترونيکي:mrahimi@ shiraz.ac.ir
تاريخ دريافت مقاله: 1388/10/12
تاريخ پذيرش مقاله: 1388/11/10
1. قرآن کريم
2. ابن الجوزي، الوالفرج عبدالرحمن بن علي بن محمد، المنتظم في تاريخ الملوک و الامم، بيروت، دارالکتب العلميه، چاپ اول،1421 ق
3. ابن طاووس، علي بن موسي، سعدالسعود، الحيدريه في النجف، چاپ اول، 1369ق
4. ابن عابدين، محمد امين، حاشيه رد المختار، بيروت، دار الفکر، 1415 ق
5. ابن نجيم الحنفي، زين الدين، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بيروت، دار المعرفه، چاپ دوم،1416ق
6. ابوالسحاق، ابراهيم بن محمد بن عبدالله بن مفلح (1400)، المبدع في شرح المقنع، بيروت، المکتب الاسلامي، 1400ق
7. احسائي، ابن ابي جمهور، عوالي اللثالي، قم، چاپ اول، 1403ق
8. بحراني، سيد هاشم، البرهان في تفسير القرآن، تهران، بنياد بعثت، چاپ اول، 1416ق
9. بحراني، يوسف به احمد به ابراهيم، الحدائق الناضره، قم، دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول، 1418 ق
10. بلاذري، احمد بن يحيي، انساب الاشراف، بيروت، دار الفکر، 1417ق
11. بهايي، بهاء الدين محمد بن حسين عاملي، مشرق الشمسين مع تعليقات الخواجويي، مشهد، مجمع البحوث الاسلاميه، چاپ اول، 1414ق
12. البهوتي، منصور بن يونس، الروض المريع في شرح زاد المستقنع، رياض، مکتبه الرياض الحديثه، 1390 ق
13. بياني، مهدي، راهنماي گنجينه قرآن در موزه ايران باستان، تهران، 1328ق
14. جصاص، احمد بن محمد الطحاوي، مختصر اختلاف العلماء، بيروت، دار البشائر السلاميه، چاپ دوم، 1417ق
15. جناتي شاهرودي، محمد ابراهيم، ادوار فقه و کيفيت بيان آن، تهران، مؤسسه کيهان، چاپ اول، 1374ش
16. الحصفکي، علاء الدين، الدر المختار، بيروت، دار الفکر، چاپ دوم، 1386ق
17. حلي، محقق نجم الدين جعفر بن حسن، شرايع الاسلام في مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعيليان، چاپ دوم، 1408ق
18. الحنفي، ابن ابي العز، شرح الطحاويه، بي جا، تحقيق الترکي، 1417ق
19. خامنه اي، سيد علي، ترجمه اجوبه الاستفتائات، بي جا، بي تا
20. خميني (ره)، روح الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسان حوزه علميه قم، بي تا
21. ذهبي، شمس الدين محمد بن احمد، تاريخ اسلام، بيروت، دارالکتاب العربي، چاپ دوم، 1413ق
22. ري شهري، محمد ميزان الحکمه، قم، دار الحديث، چاپ اول، 1375ش
23. سليمان الجمل، حاشيه الجمل علي شرح المنهاج، بيروت، دارالفکر، بي تا
24. سيوطي، عبدالرحمان بن ابي بکر ابو الفضل، الديباج علي مسلم، دار ابن عفان 1416 ق
25. الشربيني الخطيب، محمد، مغني المحتاج الي معرفه معاني الالفاظ المنهاج، بيروت، دار الفکر، بي تا
26. الشربيني، محمد، الاقناع في حل الفاظ ابي شجاع، بيروت، دارالفکر، 1415ق
27. شهاب الدين القليوبي، احمد بن احمد بن سلامه، حاشيه عميره، بيروت، دار الفکر،چاپ اول، 1419ق
28. شهيد اول، محمد بن مکي، العمه الدمشقيه، بيروت، دار التراث الاسلاميه، چاپ اول، 1410ق
29. غزالي، محمد بن محمد، جواهر القرآن و درره، بيروت، دارالکتب العلميه، چاپ اول، 1409ق
30. کليني، محمد به يعقوب، الکافي، تهران، دارالکتب الاسلاميه، چاپ چهارم، 1407ق
31. گلچين، معاني، احمد، راهنماي گنجينه قرآن، مشهد، استان قدس رضوي،1374ش
32. مجله کليه ملک خالد العسکري، شماره 79، سال 2004،
33. مغنيه، محمد جواد، الفقه علي المذاهب الخمسه، دار التيار الجديد- دار الجواد، بيروت، چاپ دهم،1421ق
34. مکي سباعي، محمد، کتابخانه بزرگ اسلامي، مشهد، آستان قدس رضوي، 1373ش
35. النسفي، ابو البرکات عبد الله بن احمد، تفسير النسفي، بي جا، بي تا
36. نوري، ميرزا حسين، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل بيت عليهم السلام لاحياء
التراث، چاپ اول، 1408ق
37. http://www. habous. gov. ma/ar/detail
aspx?id=1151&z=270&s=8
38. http://www. imamreza. net/arb/imamreza. php?id=1016
39. http://www. balagh. net/persian/quran/ketab_khaneh/15_quran_dar_ayeneye_ahkam/08. haml
40. http://www. islamweb. net/ver2/Fatwa/ShowFatwa. php?lang=A&Id=27442&Option=Fatwald
41. http://www. ansab-online. com/phpBB2/showthread. php?t=13127
42. www. Dawahmemo. com
43. http://www. bfnews. ir/vdchinkjldiljknlnglggfmhjfdgpfhklhlolnekonglicaphfgcabjbmbfbibmognonebmnhnooedohbhcnlpekolgbjhbibaaokiibenk. html
44. Milieux:partl,ARS ORIENTALS,vol XX ehelan Estelle Writing Quran manuscripts and jheir
نشريه علوم و معارف قرآن کريم، شماره 5.
/ج
