امام زاده حمزه (ع) و فرزندانش تا امام خمینی (ره)

منظومه منور
 

بنا به نوشته شیخ مفید، هیجده تن از پسران امام کاظم(ع) به شرح ذیل هستند: امام علی بن موسی الرضا، عباس، قاسم، اسماعیل، جعفر، هارون، حسن، احمد، محمد، حمزه، عبدالله، اسحاق، عبیدالله، زید، حسین، فضل و سلیمان.
دختران آن حضرت عبارت اند از: فاطمه کبرا، فاطمه صغرا، رقیه، حکیمه، ام ابیها، رقیه صغرا، کلثوم، ام جعفر، لبابه، زینب، خدیجه، علیه، آمنه، حسنه، بریهه، عایشه، ام سلمه، میمونه و ام کلثوم.(1)
نسل امام کاظم(ع) از سیزده اولادش ادامه یافت که از میان آنان، چهار نفرشان فرزندان زیادتری داشته اند: امام علی بن موسی الرضا، ابراهیم، مرتضی، محمد، عابد و جعفر. چهار نفر دیگر اولادهای نه چندان فراوانی به یادگار نهاده اند: حمزه، عبیدالله، عبدالله و زید. پنج نفر دیگرشان نسبتاً کم اولاد بوده اند.(2)
فرزندان هفتمین فروغ امامت، غالباً از حیث پرهیزگاری و فضایل انسانی، از برگزیدگان زمانه خویش به شمار می آمدند و هریک در یکی از جنبه های علمی، سیاسی و اجتماعی سرآمد عصر خود، و تندیس بارزی از ایمان به خدا، ایثار در راه حق و اهتمام برای خدمت به مردم و ستیز با ستم بودند.

امام زاده حمزه
 

در میان فرزندان امام موسی بن جعفر(ع)، جز حضرت امام رضا (ع)که مقام والای عصمت و امامت بعد از پدر بزرگوارش مختص اوست و در رأس اولاد آن حضرت است، امام زاده حمزه
دارای جایگاه خاصی است و تمام مورخان و علمای نسب شناسی که درباره امام کاظم(ع) و فرزندانش پژوهش کرده اند، با وجود اختلاف زیاد در تعداد و اسامی فرزندان آن فروغ امامت در منابع تاریخی و رجالی، اما همه آنان پسری به نام «حمزه» را برای امام کاظم(ع) ثبت کرده اند.(3)
از تاریخ ولادت، رحلت و یا شهادت او آگاهی های دقیق و مستندی به دست نیامده است؛ اما پاره ای منابع نوشته اند که مادرش ام احمد نام دارد که با این وصف، امام زاده حمزه، برادر ابوینی احمد بن موسی، معروف به « شاه چراغ» و محمد عابد است.
مورخان افزوده اند: ام احمد از زنان مورد احترام و پارسای عصر خود بود و امام کاظم(ع) عنایتی ویژه به وی داشت و او مورد اعتماد و اطمینان حضرت بود؛ تا جایی که او را یکی از اوصیای خود، شمرده است.
زمانی که موسی بن جعفر (ع)عازم بغداد و دربار عباسی بود، ودایع امامت را به ام احمد سپرد و خطاب به وی فرمود:
«برای هیچ کس این راز را بازگو مکن! هر گاه کسی به تو مراجعه و آن را مطالبه کرد، آن را به او بده و بدان که در آن موقع، من به شهادت رسیده ام و کسی که این امانت را از تو طلب کند، وصی و جانشین من و امام واجب الاطاعه است.»
هنگامی که هارون الرشید، ( خلیفه عباسی)، آن حضرت را در زندان بغداد به شهادت رسانید، امام رضا(ع) نزد این بانو آمد و فرمود: امانتی را که پدرم به شما سپرده است، بیاورید. آن زن پرسید: آیا پدرت به شهادت رسیده است. امام فرمود: بلی، هم اکنون از مراسم دفن او می آیم. منم جانشین او و امام جن و انس.
ام احمد با شنیدن این خبر اسف انگیز، بنای گریستن نهاد و با صدای بلند شیون کرد و بعد از اینکه تسکین یافت، امانت های امام کاظم(ع) را به حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع)داد و با آن امام همام بیعت کرد.(4)

برگی از فضائل
 

در تاریخ، امام زاده حمزه این گونه معرفی شده: دانشور فاضلی که از دیانت، صیانت می کرد، جلیل القدر و رفیع المنزله بود، رتبه ای عالی داشت، اقتدار و عزتش زبانزد خاص و عام گردید و نزد قشرهای گوناگون مردم محبوبیت فوق العاده و ویژه ای به دست آورد.(5)
علامه مجلسی در تحفة الزائر نوشته است:«قبر شریفش نزدیک مرقد حضرت عبدالعظیم است و ظاهراً همان امام زاده ای است که آن سید زیارت می کرده است و باید آن را زیارت کرد. از صاحب مجدی نقل شده که حمزه بن موسی مکنّا به ابوالقاسم است.»
محدث قمی در وصفش می گوید:«همانا حمزه فرزند موسی سیدی جلیل الشأن بود و در نزدیکی شاه عبدالعظیم قبری است با بقعه ای عالی، منسوب به او و مزار عامه مردم است.»
به گفته وی « در روایت نجاشی است که وقتی حضرت عبدالعظیم حسنی در ری به حالت اختفا و دور از چشم عباسیان و کارگزاران آنان زندگی می کرد، روزها را روزه می داشت و شب ها به نماز می ایستاد و پنهان بیرون می آمد و قبری را زیارت می کرد و می گفت مرقد فرزندی از اولاد موسی بن جعفر(ع) است.»(6)

دلایل مهاجرت
 

در علل هجرت وی به ایران در اوایل قرن سوم هجری، مورخان خاطرنشان ساخته اند که وقتی حضرت امام رضا (ع)در سال 201 ق. به عنوان ولایت عهدی مأمون، ناگزیر از مدینه النبی عازم خراسان شد، طی نامه ای که خطاب به امام زادگان و سادات نوشت، از آنان خواست به ایران مهاجرت کنند. از این روی، آنان از حجاز و سایر نقاط عربستان عازم این سرزمین شدند که معروف ترین این مهاجران، احمد بن موسی( شاه چراغ) و حضرت فاطمه معصومه (ع)است.(7)
حضرت حمزه که برادر ابوینی احمد بن موسی بود، به احتمال قریب به یقین، همراه وی به دیدار امام علی بن موسی الرضا (ع)شتافت و اینکه برخی گمان کرده اند وی در سفر خراسان، امام رضا(ع) را همراهی می کرده است، درست نیست. به نظر می رسد وقتی مأمون از ناحیه امام هشتم احساس خطر کرد و حضرت را به شهادت رسانید، همین که ورود کاروان شاه چراغ به اطلاعش رسید، دستور قتل امام زادگان و سادات مهاجر را به کارگزاران خود در فارس صادر کرد.
احمد بن موسی و برادرانش حمزه و علاء الدین حسین و دیگر همراهان که قصد عزیمت به خراسان را داشتند، با سپاه قتلغ خان( حاکم شیراز) مواجه شدند و چون آن عزیزان برای این نبرد آمادگی لازم را نداشتند، برخی مجروح و زخمی گشتند و از معرکه متواری شدند. در این میان، احمد بن موسی به دلیل شدت جراحات به شهادت رسید.
حمزه بن موسی که در این جنگ ناجوانمردانه به شدت زخم دیده بود، خود را به شهر ری رسانید، ولی در آنجا به حالت مجروح درگذشت و در باغستانی دفن شد. حضرت عبدالعظیم وقتی قبرش را زیارت می کرد، می گفت:
«هذا قبر خیر رجل من ولد موسی بن جعفر(ع)». عبدالعظیم با وجود جلالت و قدری که داشت، هماره به زیارت این مرقد می رفته و شخص مدفون در آنجا را به اصحاب و شاگردان مورد اطمینان خویش معرفی می کرد.(8)
سند قدیمی تر، رساله ای منسوب به صاحب بن عباد، دانشمند قرن چهارم هجری است که آن را در احوال حضرت عبدالعظیم نگاشته است و این نکته را تأکید و تصریح کرده است.(9)

قرائنی بر بارگاه حمزه در ری
 

محمد حسین حسینی جلالی در کتاب «مزارات اهل البیت و تاریخها» می نویسد: یکی از دلایل سکونت سید عبدالعظیم در شهر ری، حمزه بن موسی بوده است. این واقعیت در زیارت آن امام زاده چنین آمده است:
«ای زیارت کننده بهترین مرد از فرزندان موسی بن جعفر(ع)»!
طبق برخی روایت ها، گروهی از هواداران مأمون علیه او شورش کردند و حمزه را به قتل رسانیدند؛ تا آن که آشنایان و دوستانش وی را در باغی در ری دفن کردند.(10)
حرزالدین گفته است: مقبره حمزه در ری شناخته شده و معروف است و به سمت جنونی رواق آرامگاه سید عبدالعظیم حسنی پیوسته است. گنبدی بلند و استوار، ضریح و پنجره ای گران بها دارد. بر کسی پوشیده نیست که به حمزه بن موسی بن جعفر آرامگاه هایی در شهرهای گوناگون نسبت داده شده است که از جمله مشهورترین آنها در ری است. او از عالمان، بزرگان و فقیهان و فردی با تقوا بود. امامت برادرش علی بن موسی الرضا(ع) را پذیرفت، در خدمتش در مدینه به سر می برد، فرمان حضرت را عملی می ساخت، از اصحاب امام هشتم به شمار می رفت و در سفر و حضر به حضرت خدمت می کرد.(11)
خوانساری در روضات الجنات(12) و رضا قلی خان هدایت در روضة الصفای ناصری(13) مزار حمزه را در ری ذکر کرده اند.
سید عبدالرزاق کمونه حسینی یادآور شده است: در ری آرامگاه حمزه بن موسی واقع است؛ چنان که سید مهدی قزوینی در فلک النجاة به این نکته اشاره دارد.
به گفته این محقق و عالم نسابه، حمزه، مردی فاضل و پارسا بود و از برادرش حضرت امام رضا (ع)صادقانه پیروی می کرد و پیوسته در پی کسب رضایت وی بود.(14)

شاهدی دیگر
 

یکی از علمای برجسته به نام سیدمهدی قزوینی برای فرزندش میرزا صالح که از دانشمندان است، از پدر بزرگوارش نقل کرده است که: در جزیره، بین دجله و فرات و در جنوب حلّه عراق، برای ارشاد قبایل بنی زبید و نشر تشیع، رفته بودم. در جزیره مزاری است معروف به قبر حمزة بن موسی الکاظم(ع). مردم آن را زیارت می کنند و برایش کراماتی هم نقل کنند. من از آنجا عبور می کردم، ولی چون برایم ثابت نشده بود، به زیارت آن مرقد نمی رفتم؛ زیرا
نزد من به اثبات رسیده بود که آن امام زاده، در ری مدفون است. پس یک مرتبه بر حسب عادت بیرون رفتم و نزد اهالی آن آبادی میهمان بودم. آنان از من خواستند آنجا را زیارت کنم. پاسخ دادم: مزاری را که نمی شناسم، زیارت نمی کنم. به دلیل اعراض من، رغبت مردم هم به آن مکان کاهش یافت. آن گاه از نزد ایشان حرکت کردم و شب را در قریه مزیدیه ماندم و در خانه برخی سادات اقامت گزیدم. چون سحر شد، به نافله برخاستم و پس از خواندن نوافل، به انتظار طلوع فجر نشستم که ناگاه سیدی که او را به صلاح و تقوا می شناختم و از اهالی آن نواحی بود، بر من وارد شد، سلام کرد و نزدم نشست و گفت: یا مولانا! دیروز میهمان اهل قریه حمزه شدی و او را زیارت نکردی؟ گفتم: آری. فرمود: چرا؟ گفتم: چون او را نمی شناسم و اعتقاد دارم حمزه فرزند امام کاظم(ع) در ری است. فرمود: چه بسا چیزهاست که شهرت یافته، ولی اصالتی ندارد. این قبر حمزه نیست، بلکه مرقد ابوعلی حمزه بن قاسم علوی عباسی از فرزندان حضرت ابوالفضل عباس است. او یکی از علمای اجازه و اهل حدیث بود و شرح حال نگاران وی را به علم و پارسایی ستوده اند.
از ذهن من گذشت که این شخص از سادات علوی است و احتمالاً این اطلاعات را از برخی علما فرا گرفته است. چون صبح شد و نماز صبح را اقامه کردم و تعقیبات نماز را تا طلوع آفتاب ادامه دادم، با مطالعه کتاب های رجالی متوجه شدم بیان آن سید درست است و این بزرگوار همان ابوعلی حمزه بن قاسم علوی است نه حمزه فرزند موسی الکاظم(ع). وقتی که اهل قریه به دیدنم آمدند، ناگهان دیدم فردی شبیه آن سید در میانشان بود. از او تشکر کردم که هنگام سحر نزد من آمد و مرا از این حقیقت آگاه کرد. پرسیدم: این اطلاعات را از چه کسی آموختی و مأخذ و مصدرش کجاست؟ او پاسخ داد: سوگند به خداوند که در این ساعت من نزد شما نیامده ام و امروز به محضرتان رسیدم و شب گذشته در بیرون روستا بودم.
من شکی ندارم آن شخصی که هنگام سحر تشریف آورد، حضرت صاحب الامر(عج) بوده است که از فرمایش ایشان ثابت می شود امام زاده حمزه در ری مدفون است.(15)

صفای زیارت
 

به دلیل جلالت قدر و منزلت این بزرگوار، از همان ایامی که پیکرش در سرزمین ری دفن شد، محبان خاندان عصمت و طهارت، به زیارتش شتافته، حاجات مشروع خود را به محضر مبارکش برده و حاجت روا شده اند. کرامات این سید عظیم الشأن نُقل مجالس و نقل محافل دینی و فرهنگی بوده است.
حاج شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان نوشته است: همان زیارتی را که برای حضرت عبدالعظیم خوانده می شود، برای آن امام زاده هم می توان خواند، ولی با آوردن عبارت « السلام
علیک یا اباالقاسم» به جای نام حضرت عبدالعظیم، اسم حضرت امام زاده حمزه آورده می شود.
ملا باقر کجوری مازندرانی، زیارتی را برای حمزه بن موسی بیان کرده که طی آن به مقامات معنوی و علمی وی اشاره شده است. در فرازی از این زیارت چنین می خوانیم:«السلام علیک ایها الولی الکریم. السلام علیک ایها العبد الصالح الناصح العالم؛ السلام علیک یا اباالقاسم یا حمزه بن موسی الکاظم...»(16)
اولین بار سلاطین صفویه که خود را از اولاد این امام زاده به شمار آورده اند، به مرقد او توجه کردند و بارگاهی برایش ساختند. البته ساخت گنبد جدید، آیینه کاری حرم مطهر و ایوان، کاشی کاری ها و برخی تزئینات دیگر، از بناهای عصر قاجاریه است. در رواق شریف وی، عده ای از دانشوران، در اعصار گوناگون به خاک سپرده شده اند.(17)

علی فرزند حمزه
 

صاحب مجدی می گوید: قبر حمزة بن موسی در اصطخر شیراز است. در تاریخ عالم آرای عباسی هم نقل شده: سلسله صفویه به حمزه مذکور منتهی می شوند و محل دفنش در توابع شیراز است. از این روی، فرمانروایان صفوی، در مکان مزبور قبه ای عالی برایش بنا کرده و موقوفات زیادی بدان اختصاص داده اند. صاحب بدایع الانوار هم به دفن این امام زاده در شیراز تصریح کرده، ولی برای ادعای خود دلیلی نیاورده است.
عباس فیض هم تأیید می کند که با وجود قرائنی، محل دفن حضرت حمزه فرزند امام کاظم(ع) در اطراف شیراز است. به گفته وی، صفویان بر تربتش در شیراز بارگاهی بنا کرده اند و اسکندر بیک منشی، از مورخان عصر این سلسله، به این نکته تصریح دارد. مؤلف سراج الانساب هم قول قوی تر را، مدفون بودن وی در شیراز می داند.
در پاسخ به این ادعا باید گفت: معمولاً صفویه هر کجا که احتمال داده اند مقبره ای منتسب به حمزه بن موسی وجود دارد، به تعمیر و ساخت گنبد و افزودن بناهایی بر آن اقدام کرده اند. قول مورخ این دوره هم قابل اعتماد نیست و او نمی خواسته درباره نظر شاهان صفوی اعتراض و انتقادی مطرح کند، اما برخی علمای نسابه بر این باورند شخصی که در شیراز آرمیده، علی فرزند حمزه بن موسی است.(18)
به علاوه، فیض با استناد به کتاب مجدی، مدفون نبودن حمزه در شیراز را اثبات می کند و از کتاب انساب وی نقل می کند که حمزه در کوفه می زیست، سه پسر و هشت دختر داشت. اسامی پسرانش عبارت اند از: علی که در اصطخر شیراز مدفون است، حمزه که در خراسان وفات یافت که برخی بازماندگان وی به بلخ مهاجرت
کردند و قاسم که فرزندی به نام قاسم اعرابی دارد.(19)
جمال الدین احمد بن عنبه می نویسد: نسل حمزه فرزند موسای کاظم(ع)، دو پسرند: حمزه و قاسم، و او را پسری دیگر است به نام علی که در باب اصطخر شیراز دفن است، اما نسل ندارد و بازماندگان و اعقاب حمزه، از قاسم است که خلف معروف آنان احمد بن محمد بن قاسم است. موسی، اسماعیل و محمد از او هستند و نقبای طوس و سادات آن نواحی به وی نسبت می برند که آنان را « کوکبیه» می خوانند.(20)
بنابراین اجمالاً مشخص می شود که شخص مدفون در شیراز، علی فرزند حمزه است، نه خود او.

شاه زاده حمزه قم
 

در خیابان آذر( طالقانی) شهر مقدس قم، رو به روی میدان کهنه و داخل کوچه، مرقد مطهر امام زاده حمزه قرار دارد. بنا به تصریح علمای انساب، وی در جوار مرقد پدر بزرگوارش حسین و جد ارجمندش احمد بن اسحاق دفن شد که به دلیل شهرت و فضیلتی که داشت، مجموعه مراقد مزبور، به نام وی معروف گردید. گرچه نظریات گوناگونی درباره وی وجود دارد، اما سلسله نسبش این گونه است:
حمزه فرزند ابوعبدالله حسین فرزند احمد فرزند اسحاق فرزند ابراهیم فرزند موسی فرزند ابراهیم فرزند مرتضی فرزند امام کاظم(ع).(21)
با وجود این، عده ای از مورخان و شرح حال نویسان، به اشتباه او را فرزند امام کاظم(ع) یعنی حمزه بن موسی دانسته اند.
محدث قمی می نگارد: در بلده طیبه قم، قبری است معروف به شاه زاده حمزه که به جلالت و بزرگواری معروف است. اهل قم به او اعتقاد کاملی دارند و در احترام و اکرام او می کوشند. آن قبر دارای صحن، قبه و بارگاهی است. از کلام مؤلف تاریخ قم استفاده می شد که این بزرگوار همان حمزه بن موسی بن جعفر است؛ چنان که در خلال تاریخ سادات رضائیه که در قم بودند و در آنجا دفن شدند، آمده است: یحیی صوفی در قم اقامت گزید و در میدان زکریا فرزند آدم حوالی مشهد حمزه بن موسی ساکن بود.(22)
عباس فیض، این نظر را نمی پذیرد و با استفاده از مطالبی که در کتاب تاریخ قم به قلم حسن بن محمد بن حسن شیبانی، از علمای قرن چهارم هجری آمده، شخص مدفون در آرامگاه شاه زاده حمزه را، حمزه بن احمد بن اسحاق بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم دانسته است و تعبیر حمزه بن موسی را که در این اثر آمده، نوعی مسامحه تلقی کرده و نوشته است:
بیان مؤلف تاریخ قم درباره مدفن حمزه بن موسی در قم، صراحتی ندارد و اگر او به قم آمده و در این شهر وفات یافته، با وجود تمام جلالت قدر و منزلتی که داشته و فرزند بلافصل امام هفتم نیز بوده، چگونه امکان دارد در تاریخ قم از
ورود و رحلتش به این شهر اثری نباشد، با آنکه مؤلف این اثر تا سال 378 هجری که مشغول تألیف کتابش بوده، از تمام سادات، حتی آنها که چندین واسطه تا امام دارند، از ممد و حسین و یا کسانی که درباره آنان مدح شده، از مدفونان در قم و یا غیر آنها، به طور کلی و بدون استثنا نام برده و حالات هرکدام را به تفکیک ذکر کرده است.
در باب سوم از اثر مزبور، در حالات ابراهیم فرزند امام کاظم(ع) و احفادش و نیز اسحاق و فرزندانش آمده است: حمزه فرزند حسین در این شهر(قم) دارای موقعیت بزرگی بوده و در همین دیار وفات یافته است.
فیض ضمن ذکر این فراز از تاریخ قم، خاطر نشان می سازد: مراد مؤلف کتاب یاد شده از حمزه بن موسی، همین حمزه فرزند حسین است که از نوادگان امام کاظم(ع) است و این معنا بر حسب بیانات عرفی علمای انساب و رجال و مطابق با مکالمه های متداول عموم مردم است که برای معرفی اشخاص نامشان را با ذکر اسم جد اعلایشان که مبین جلالتش بوده، قرین ساخته و به طور توأم ذکر و نام پدر و جدش را اسقاط کرده اند.(23)
محمد حسین ناصر الشریعه، ذیل معرفی امام زاده شاه حمزه مدفون در قم می نویسد: امام زاده، حمزه بن موسی بن جعفر است که با شاه چراغ شیراز، احمد بن موسی، از یک مادرند. وی افزوده است: چند محل را در سوسفید ترشیز، ری و شیراز به حمزه فرزند موسی کاظم به عنوان مکان دفنش نسبت داده اند.
وی در ادامه، قول تاریخ قم را ذکر می کند و می نویسد: به گفته او، این حمزه بدون واسطه از اولاد موسی بن جعفر است، ولی هنگام ذکر سادات حسینیه و موسویه که به قم وارد شدند، نام او را نمی آورد و در معرفی سادات صادقیه به چند واسطه، حمزه نامی دیده می شود. و در کتاب روضة الصفای ناصری نیز نوشته شده: یکی از متوفاهای زمان صفویه را در قم در جوار مرقد فاطمه بنت موسی بن جعفر و حمزه بن موسی دفن کرده اند.(24)
که البته قول مؤلف روضة الصفای ناصری اعتباری ندارد و عباس فیض آن را نمی پذیرد.(25)

حمزه فرزند حمزه
 

در باغ مزار ترشیز( کاشمر کنونی)، امام زاده ای دفن است که برخی مورخان آن را حمزه بن موسی دانسته اند که چنین ادعایی، فاقد هرگونه سند و مدرک معتبری است و حتی قول صریحی از علمای انساب در این باره موجود نیست.
از سویی، برخی از اهل تاریخ گفته اند: حمزه فرزند حمزه فرزند امام کاظم(ع) در کاشمر دفن شده است که این قول را بر حسب قرائنی می توان پذیرفت. ملا هاشم خراسانی می گوید: به احتمال قوی، قبری که در سوسفید ترشیز قرار دارد، حمزه بن حمزه است؛ چرا که در عمده
الطالب آمده است وی به خراسان مهاجرت کرد و در آثاری چون: المجدی، سراج الانساب، الفصول الفخریه، منتهی الامال و مسند امام کاظم(ع) به طور متفق القول آمده است حمزه فرزند حمزه عازم خراسان شد و در آنجا درگذشت و فرزندانی از او باقی ماند که برخی از آنان به جانب بلخ کوچیدند.(26)
محمد حسین حسینی جلالی می نویسد: طبق برخی روایت ها، سید حمزه با حضرت امام رضا(ع) به خراسان سفر کرد و در طول مسیر با جدیت وافر در خدمت امام هشتم بود و می کوشید از دستورهایش پیروی کند. گروهی از پیروان مأمون، وی را کشتند. مورد اختلاف است که محل مرقد آن بزرگوار در ری، سبزوار، یا شوشتر است. به نظر می رسد آنچه باعث این خطا شده است، آن است که حمزه بن موسی فرزندی همنام خود داشته است.(27)
اولین بار اسکندر بیک منشی، نام این پدر و پسر را با یکدیگر خلط کرده و نوشته: ابوالقاسم حمزه به قول اصحّ، در سوسفید ترشیز مدفون و مرقد شریفش مطاف مردم آن ولایت است.(28)
از معاصرین، ایرج افشار سیستانی هم گمان کرده است که امام زاده مدفون در کاشمر، حمزه بن موسی است.(29)
اما ضعیف ترین قول ها، این است که مدفن حمزه بن موسی را در کرمان ذکر کرده اند. جز در کتاب لباب الانساب، منبع دیگری چنین ادعایی ندارد.(30)
ابراهیم بن ناصر طباطبا آورده است: از ساداتی که به سیرجان آمده اند، ابوالحسن علی بن ابراهیم فرزند محمد فرزند امام کاظم(ع) است.(31) اگر در سیرجان فرزند بلافصلی از امام هفتم وجود داشت، در میان مردم آن دیار معروف و مشهور بود. به علاوه، علمای انساب غالباً در آثار خود به این موضوع اشاره ای نکرده اند و حمزه مدفون در سیرجان، از احفاد امام کاظم(ع) است. در شهرستان بوانات، بقعه ای مرکب از صحن، سردر، رواق و حرم با آثار معماری از قرن دهم و یازدهم دیده می شود که می گویند امام زاده حمزه از نوادگان امام موسی بن جعفر(ع) در آن به خاک سپرده شده است.(32)
در شش کیلومتری شهرستان شیروان، مجموعه ای مرکب از حرم چهارگوش قرار دارد که می گویند امام زاده «حمزه رضا»، فرزند امام کاظم(ع) در آن دفن است، که به نظر می رسد او از احفاد امام هفتم باشد، نه فرزند بلافصل حضرت.(33)

میر شمس الدین موسوی
 

گروهی از سادات موسوی از نسل حمزه بن موسی از حجاز و عراق به نیشابور مهاجرت کردند و در این منطقه کوشش های ترویجی و مبارزاتی خود را پی گرفتند و به گسترش قرآن و عترت اهتمام ورزیدند. برخی سادات که از نسل این مهاجران بودند، برای اعتلای ارزش های معنوی با فراهم گردیدن امکانات، به سرزمین هندوستان کوچ کردند و آن چنان در دفاع از
«دیانت» استقامت، راستی و درستی از خود بروز دادند که افراد زیادی را علاقه مند به اسلام و خصوصاً تشیع کردند. یکی از این شخصیت ها، سید حیدر معروف به « شهاب الدین» است که در نشر آیین اسلام در میان بت پرستان شمال هند و سرزمین کشمیر، اهتمام زیادی ورزید. مخالفان که تحمل تلاش های تبلیغی وی را نداشتند، او را به شهادت رسانیدند که در همان سرزمین دفن شد.
اما مهم ترین دانشور از این خاندان که گسترش تشیع در کشمیر مدیون اوست، پس از میر سید علی همدانی، میر شمس الدین عراقی است. از آنجا که وی اساس تشیع را در کشمیر استوار ساخت و بت ها را در آن دیار درهم شکست، به « شمس الدین مکسر الاصنام» معروف گردید.
میرشمس الدین موسوی از نوادگان حمزه بن موسی الکاظم و فرزند شریف الدین سلطان ابراهیم، در نیمه قرن نهم هجری در روستای کند در حوالی سولقان( از توابع کن، در چند کیلومتری تهران) دیده به جهان گشود. مادرش سیده فاطمه خاتون، از خاندان سادات قزوین به شمار می رفت. میرشمس الدین در سنین جوانی برای فراگیری علوم دینی راهی اصفهان شد و نزد استادان حوزه و علوم دینی این شهر، مدارج عالی را در معقول و منقول طی کرد که به دلیل فراست ویژه و توانایی ذهنی فوق العاده و ارتباط تنگاتنگ با مشاهیر اصفهان، شهرت خاصی به دست آورد.
سلطان حسین بایقرا، از فرمانروایان تیموری در قرن نهم هجری که به اهل بیت پیامبر(ص) و سادات و علمای شیعه علاقه ای عمیق داشت، به میرشمس الدین موسوی عراقی مأموریت داد که همراه هدایایی، نزد حاکم کشمیر برود. او هشت سال در این سرزمین ماند و مورد توجه مردم قرار گرفت. دیدار او از کشمیر، این مزیت را داشت که روابط نزدیکی با فرمانروایان آن سامان، به خصوص با رانیاها و چاک ها برقرار کند.
موفقیت شاه اسماعیل صفوی در رسمی کردن تشیع در ایران، زمینه هایی را به وجود آورد که میر شمس الدین همراه خانواده، بار دیگر به کشمیر برود. او علاوه بر ادامه برنامه های ارشادی، در تشکیلات سیاسی و اداری نظارت هایی داشت که این برنامه، حیثیت اجتماعی و اقتدار شیعیان را تثبیت کرد. افرادی از سلسله چاک ها، به خصوص کاج چاک، به تشویق این سید جلیل القدر در گسترش و توسعه کمی و کیفی مراکز فرهنگی، آموزشی و عبادی شیعیان، کارنامه ای ارزشمند از خود بر جای نهادند.
بدین گونه، شالوده شیعه در کشمیر و شمال هند، چنان استوار گردید که علی رغم نقشه های بت پرستان و سایر مخالفان، هیچ قدرتی نتوانست آن را از ریشه برآورد.
میرشمس الدین عراقی( اراکی) در سال 932ق. درگذشت و بنا به نقلی به شهادت رسید و در « جادیبال» دفن شد.(34)
سید دانیال موسوی فرزند میرشمس الدین که در علم و فضیلت به مقاماتی دست یافته بود، فعالیت های آموزشی و فرهنگی پدر را پی گرفت؛ اما مخالفان به بهانه های واهی و اتهامات دروغین، او را تحت تعقیب قرار دادند و فرمان قتلش را صادر کردند و او را در 24 صفر 957 ق. به شهادت رسانیدند.(35)
سید حسین فرزند سید دانیال، معروف به «رهنما» که منابع رجالی و تاریخی از او به عنوان عالم پرهیزگار سخن گفته اند و تلاش های او را در رشد و ارشاد مردمان کشمیر ستوده اند نیز به دست خفاش صفتانی که نمی توانستند پرتوهای درخشندگی او را تحمل کنند، به شهادت رسید و پیکرش در جوار مرقد پدر و پدربزرگش دفن شد.(36)

سید سیاه پوش
 

در سلسله نسب ساداتی که به حمزه بن موسی منتهی می شوند، نام شخصی به نام صفی الدین سید علی سیاه پوش به چشم می خورد که در نیمه قرن نهم هجری می زیسته است. برخی منابع خاطرنشان ساخته اند وی پس از نایل شدن به مقامات علمی، عرفانی و ادبی به بیت المقدس رفت و در این شهر تاریخی، به تربیت و ارشاد پرداخت. وفاتش در همان مکان روی داد و در باب رحمت این مکان مبارک مدفون شد و مزارش معروف به «سید علی عجم» است.(37)
اما پاره ای از مآخذ و نیز قرائنی دیگر گفته اند نام سید علی سیاه پوش، شخصیتی را در اذهان تداعی می کند که بقعه و بارگاهش در دزفول است و او را به عنوان عارف زاهد، صاحب کشف و کرامات و دارای قوت نفس معرفی کرده اند. نسب وی این گونه به امام زاده حمزه بن موسی می رسد:
سلطان سید علی فرزند سید صدرالدین موسوی فرزند شیخ صفی الدین فرزند اسحاق فرزند سید امین الدین جبرئیل فرزند سید محمد فرزند سید صلاح الدین فرزند سید قطب الدین فرزند سید محمد فرزند سید اسماعیل فرزند سید فیروز فرزند شاه سلیمان فرزند سید محمد فرزند سید حسین فرزند سید عوض الخواص فرزند سید محمد فرزند سید احمد فرزند سید قاسم مسمی به حمزه فرزند امام انس و جن موسی کاظم.(38)
از آنجا که مردم دزفول از وی کرامتی را درباره متوقف گردیدن آب رودخانه دزفول مشاهده کرده اند، او به « سید علی رودبند» هم موسوم است و سادات رودبندی و داعی، از نسل وی غالباً در دزفول و دیگر نقاط استان خوزستان، فارس و بوشهر زندگی می کنند که شجره نامه کامل آنها را آقای حبیب الله نظیری دزفولی، در کتابی که به تقریظ استاد سید علی کمالی دزفولی مزین است، آورده است.

سید دین علی
 

سید دین علی شاه، که جد اعلای امام خمینی و از نسل حمزة بن موسی است، اصالتاً نیشابوری است. او به کشمیر عزیمت کرد و به نشر فرهنگ اهل بیت پرداخت و در زمره علمای آن سرزمین درآمد و در همان ایالت به شهادت رسید.(39)
پسوند شاه که در نام وی دیده می شود، به معنای سرور، صاحب مقامات عرفانی و معنوی، مربی طالبان سلوک، بزرگ و بزرگوار، دارای شرافت نژادی و اصالت خانوادگی است. برخی گفته اند چون سید دین علی در میان اقران خود از نظر دانش و کمالات ممتاز بوده، مردم کشمیر او را با این پسوند خطاب می کردند. آیت الله پسندیده گفته است: جد بزرگ ما، دین علی شاه، در زمره شخصیت های روحانی است که در کشمیر به شهادت رسید و علما و مردم آن نقاط از مراتب علمی او اطلاع دارند.(40)
به نظر می رسد دین علی شاه، لقب آقا بزرگ ( میرگلزار علی معروف به عبدالله پسر میر دولت علی[ سید صفدر] است.(41)
آقا بزرگ را از نوادگان میرحامد حسین معرفی کرده اند، ولی در سلسله نسب او شخصی با این عنوان دیده نمی شود و متأسفانه تعدادی از منابعی که به معرفی اجداد امام خمینی(ره) پرداخته اند، مرتکب این اشتباه شده اند.(42) البته میرحامد حسین در یکی از نیاکان خود با امام خمینی اشتراک نسب دارد؛ چنان که آیت الله سیدمحمد باقر شفتی، از دانشمندان عصر قاجاریه، با این خاندان قرابت دارد.(43)

سید احمد موسی
 

آیت الله سید احمد موسوی نیشابوری فرزند عالم شهید سید دین علی شاه است که تحصیلات مقدماتی و برخی مبانی علوم و معارف اسلامی را نزد پدر و دیگر علما آموخت و برای تکمیل آموخته های خویش عازم عتبات عراق شد و در حوزه نجف نزد مراجع و مدرسین برجسته وقت، تحصیلات را تا نیل به درجه اجتهاد ادامه داد و برای تبلیغ و تربیت طلاب علوم دینی به کشمیر بازگشت. او ارتباط خویش را با عتبات عراق قطع نمی کرد و برای زیارت بارگاه ائمه هدی و نیز دیدار با دوستان دانشور و مقاصد دیگر، در سال های بعد به این منطقه می آمد.
او در نیمه قرن سیزدهم هجری در جوار بارگاه حضرت امام حسین(ع) به سر می برد که در هنگام نماز جماعت، با یوسف خان، اهل آبادی فرفهان خمین آشنا شد. این شخص مأموریت داشت ضمن انجام زیارت، بعد از پرس و جوهای لازم، عالمی را برای فعالیت های تبلیغی و امور شرعی خمین بیابد و او را به سوی آن دیار دعوت کند.
سید احمد، وقتی ضرورت وجودش را در آن منطقه احساس کرد، به یوسف خان پاسخ مثبت داد؛ زیرا برایش تفاوتی نمی کرد که در چه سرزمینی باشد، بلکه در پی این بود که کجا
بهتر می تواند به وظایف خطیر دینی و انسانی خود بپردازد. او در صدد بود آموخته ها، توانایی ها و اندیشه های خویش را در سرزمینی به کار گیرد که ثمر افزون تری دهد و موجب رویش معرفت و بصیرت مردم شود و همان جا را وطن خویش قرار دهد.
در آن ایام، خمین که به « کمره» معروف بود، وضع آشفته ای داشت؛ زیرا به دلیل شرارت عده ای از افراد قبایل، یورش های راهزنان و نیز فشارهای سیاسی خوانین منطقه، کمره امنیت اجتماعی و آرامش سیاسی خود را از دست داده بود. مردم هم پناهگاهی برای رفع مشکلات شرعی و دینی نداشتند. البته کمره از وجود عالمان و بزرگان فضل و فضیلت محروم نبود، ولی در آن عصر، تیرگی ها چنان شدت یافت که برخی از آنان به نقاط دیگر کوچ کردند و یا زمینه را برای ایجاد یک تحول زیربنایی در افکار و اعتقادات مردم مناسب نمی دیدند.
سید احمد، این امتیاز را داشت که ضمن برخورداری از توانایی های علمی و ظرفیت فکری و ذهنی بالا، از شجاعت و شهامت ویژه ای بهره مند بود و از تهدیدها و فشارهای خوانین و زورگویان محلی، هراسی به دل راه نمی داد. او در نهی از منکر، جدی و قاطع بود. وقتی به وی خبر رسید حاکم وقت منطقه قصد تجاوز به خانواده ای را دارد، به حالت مسلح به مقر آن والی عداوت پیشه رفته و بی اعتنا به تفنگ چیان و خدمه اش، خود را به خان خائن رسانید و به وی اخطار کرد اگر بخواهد به مردم گزندی برساند و مفسده ای مرتکب شود، مجازات سختی در انتظارش خواهد بود. این برخورد سید احمد با کارگزار خمین، هشداری بود که او را به خود آورد و قدری از تجاوزها و جفاهای خود کاهست.
سید احمد حدود چهل سال در خمین به عنوان مرجع امور دینی و شرعی مردم خمین و توابع، به ارشاد، و راهنمایی اهالی و تربیت شاگردان، همچنین قضاوت و رسیدگی به دعاوی مردم اهتمام ورزید. منزلش پیوسته پناهگاه و کانون امیدواری محرومان، درماندگان و مظلومان بود و در احیای مزارع، باغات و توسعه اقتصادی منطقه، با قشرهای گوناگون همکاری تنگاتنگی داشت.(44)
در قحطی سال 1283ق. سید احمد از مالکان خوشنام و افراد متمول خواست برای کاهش فشارهای این وضع اسف بار بر مردم، با وی همکاری کنند. آنان پذیرفتند و بدین گونه اهالی خمین در این حادثه کمتر آسیب دیدند. در همان روزهای سخت خشکسالی و قحطی، در خانه سید احمد هرگز بر روی مردم بسته نشد و سفره اش گسترده بود. محرومان و فقیران هر روز اطعام می گردیدند.(45) سرانجام سید احمد پس از چهل سال اقامت در خمین و بر جای گذاشتن کارنامه ای درخشان از خود، در اواخر سال 1285 یا 1286ق. در همین شهر دارفانی را وداع گفت. طبق وصیت وی، پیکرش را پس
از تشییعی با شکوه در خمین و اراک، به کربلا انتقال دادند و در جوار بارگاه امام حسین (ع)دفن کردند.(46)

شهید سید مصطفی موسوی
 

سید مصطفی فرزند سید احمد، در اول طلوع آفتاب روز پنجشنبه 29 رجب سال 1278ق. در خمین و در خانه پدری دیده به جهان گشود. او گرچه در سنین کودکی، پدر دانشور خود را از دست داد، اما این ضایعه در اراده اش برای کسب معارف و علوم اسلامی خللی وارد نکرد و پس از فراگیری مقدمات علوم حوزوی، به محضر میرزا احمد فرزند ملاحسین خوانساری از نوادگان محمد خوانساری صاحب زبدة التصانیف( عالم عصر صفوی)، شتافت و تحصیلات را نزد وی به طور جدی پی گرفت. فضایل این استاد چنان برای سید مصطفی جاذبه داشت که با دخترش حاجیه آغا خانم که بعدها به هاجر خانم مشهور گردید، ازدواج کرد تا ارتباط با این روحانی وارسته و زاهد را افزایش دهد.(47)
سید مصطفی بعد از تشکیل خانواده، به اصفهان رهسپار شد و در آنجا به فراگیری معقول و منقول مبادرت ورزید؛ اما چون آموخته های مزبور نمی توانست روح جستجوگرش را قانع کند، در اوایل قرن چهاردهم هجری همراه همسر و دختر خردسالش مولود آغا خانم( که در سال 1305 ق. به دنیا آمده بود) عازم نجف اشرف شد و در آنجا تحصیلات خود را ادامه داد و موفق شد محضر میرزای رشتی را درک کند. اسامی دیگر اساتیدش مشخص نیست؛ اما از مهم ترین هم مباحثه های وی، می توان سعید گلپایگانی را نام برد.(48)
اقامت آن عالم مبارز در نجف، تا سال 1312ق. طول کشید و در حالی که به درجه اجتهاد رسیده بود، به خمین بازگشت و تا سال 1320ق. که زمان شهادتش بود، با اقتدار سیاسی و صلابت معنوی و با در اختیار داشتن نیروهای مسلح و خدمه کافی، مشغول اداره امور شرعی، ترویجی و اجتماعی مردم بود.
او از جمله مجتهدانی به شمار می رفت که شجاعت ستیز با خوانین و فرمانروایان زورگو را داشت. یک بار به طور جدی در مقابل اعمال حاکم خمین( حشمت الدوله) مقاومت و خلاف هایش را گوشزد کرد. حاکم جفا پیشه به جای آنکه از رفتار مذموم خود دست بردارد، سید را دستگیر و محبوس کرد که با وساطت حاج میرزا رضا ریحانی که از متنفذین محلی بود و با سید قرابت داشت، از زندان رهایی یافت.(49)
در سال 1320ق. که عضد السلطان ( فرزند چهارم مظفرالدین شاه) والی اراک بود، دو نفر از خوانین منطقه کمره، به نام های جعفرقلی خان و میرزا قلی سلطان به مردم جفا می کردند و آرامش را از آنان گرفته بودند.
آنان که تنها سید مصطفی را مانع کارهای خلاف خود می دیدند، تصمیم به قتل وی گرفتند. در روز یازدهم ذیقعده 1320 که سید مصطفی عازم اراک بود تا شکایت از دست این خوانین مزبور را تسلیم والی سلطان آباد عجم (اراک) کند، در حوالی روستای حسن آباد( بین راه خمین و اراک)، سید را به ضرب گلوله به شهادت رسانیدند. با پی گیری خانواده آن شهید، قاتلان دستگیر شدند. یکی از آنان در حبس درگذشت و دیگری در تهران اعدام شد.
معروف ترین فرزند سید مصطفی، رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران، روح الله موسوی مصطفوی خمینی است که نه تنها با استبداد و استکبار به ستیز برخاست، بلکه در «جهان اسلام» تحول عمده ای به وجود آورد.(50)

پی نوشت ها :
 

1. الارشاد، شیخ مفید، ج2، ص 244 و 245.
2. عمدة الطالب، ابن عنبه، ص 178.
3. اعلام الوری، طبرسی، ج2، ص 36؛ تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب، محمد بن ابی جعفر عبیدلی، ص 147.
4. بحارالانوار، ج48، ص 308؛ شاگردان مکتب ائمه، محمد علی عالمی، ج1، ص 147.
5. تحفة الازهار، ضامن حسینی مدنی، ج2، ص 332.
6. منتهی الآمال، حاج شیخ عباس قمی، ج2، ص 419 و 420.
7. جامع الانساب، سید محمد علی روضاتی، ج1، ص 67.
8. بحارالانوار، ج48، ص 312.
9. مستدرک الوسایل، محدث نوری، ج13، ص 612 و 613.
10. خاک پاکان، محمد حسین حسینی جلالی، ترجمه :قربانعلی اسماعیلی، ص 314.
11. مراقد المعارف، حرزالدین، ج1، ص 262 و 267.
12. همان، ج4، ص 212.
13. همان، ج 11، ص 634.
14. آرامگاه های خاندان پاک پیامبر(ص) و بزرگان صحابه و تابعین، سید عبدالرزاق کمونه حسینی، ترجمه عبدالعلی صاحبی، ص 129.
15. اختران فروزان ری و تهران، محمد شریف رازی، ص 58 و 59.
16. جنة النعیم، باقر کجوری مازندرانی، ص 290.
17. امام زادگان ری، محمد تقی مصطفوی، ج1، ص 161 و 193.
18. همان، ص 343 و 344؛ ستارگان درخشان، محمد جواد نجفی، ج9، ص 84 و 85.
19. بدر فروزان، عباس فیض، ص 62، 117 و 138.
20. الفصول الفخریه، جمال الدین احمد بن عنبه، به اهتمام: محدث ارموی، ص 141 و 142.
21. بدر فروزان، ص 15؛ گنجینه آثار قم، ج2، ص 441؛ تاریخ قم، باب سوم، ص 221.
22. منتهی الآمال، ج2، ص 420.
23. بدر فروزان، ص 68-70.
24. تاریخ قم، ناصر الشریعه، ص 115 و 116.
25. بدر فروزان، ص 67 و 68.
26. منتخب التواریخ، محمد هاشم خراسانی، امام زادگان و زیارتگاه های شهر ری، ص 34 و 35.
27. خاک پاکان، ص 230.
28. عالم آرای عباسی، ج1، ص 17.
29. استان خراسان، ایرج افشار سیستانی، ص 114.
30. ر.ک: لباب الانساب، علی بن زید بیهقی، ج2، ص 594.
31. منتقله الطالبیه، ص 179.
32. دائرة المعارف تشیع، ج3، ص 314 و 315.
33. بناهای آرامگاهی، ص 116.
34. شیعه در هند، سید عباس اطهر رضوی، ج1، ص 275- 285؛ تشیع در هند، جان نورمن هالیستر، ترجمه: آذر میدخت مشایخ فریدنی، ص 161 و 162.
35. اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج6، ص 365.
36. همان، ص 23، ذیل السید الحسین الرهنما.
37. دائرة المعارف تشیع، ج9، ص 452 و 453؛ لغت نامه دهخدا، ج11، ص 16233.
38. مجمع الابرار و تذکرة الاخیار، داعی دزفولی، گردآورنده: حبیب الله نظیری دزفولی، ص 28-36؛ بناهای آرامگاهی، ص 264 و 265.
39. خاطرات آیت الله پسندیده، ص 8؛ مجله پاسدار اسلام، ش 84، ص 26.
40. پا به پای آفتاب، گردآوری: امیررضا ستوده، ج1، ص 17.
41. افتخارآفرینان استان مرکزی، داود نعیمی، ج3، ص 342.
42. مجله حضور، ش 38، ص 242؛ (کارنامه نور، رضابابایی).
43. بیان المفاخر، سید مصلح الدین مهدوی، ج1، ص 20 و 21.
44. افتخار آفرینان استان مرکزی، ج2، ص 313، ج3، ص 343، به نقل از جزوه مخطوط به قلم مرحوم آیت الله پسندیده، یادداشت های دست نویس سید فاضل موسوی خلخالی، مضبوط در واحد خاطرات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
45.خمینی روح الله، سید علی قادری، ص 84.
46. خمین در گذر تاریخ، محمد جواد مرادی نیا، ص 232 و 233؛ خاطرات آیت الله پسندیده، ص 13.
47. پا به پای آفتاب، ج1، ص 19.
48. خاطرات آیت الله پسندیده، ص 15؛ تاریخچه خاندان امام خمینی، ص 8؛ حدیث پارسایی، رضا مظفری، ص 81 و 99.
49. خمین در گذر تاریخ، ص 236-240؛ حدیث بیداری، حمید انصاری، ص 15.
50. تاریخچه خاندان حضرت امام خمینی، ص 10؛ شهدای روحانیت شیعه، علی ربانی گلپایگانی، ج1، ص 110 و 111؛ خمین در گذر تاریخ، ص 244؛ افتخارآفرینان استان مرکزی، ج3، ص 355 و 356؛ مجله مشکوة، ش 22، بهار 1368، ص 11 و 12؛ علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی، م. جرفادقانی، ص 318 و 319.
 

منبع:نشریه فرهنگ کوثر، شماره 77.