دورنماي کلي از اثرات سوء بحرانهاي زيست محيطي ناشي از انفجار جمعيت در آينده ي بشريت

اگر چه مسائل زيست محيطي از قديم الايام کم و بيش وجود داشته، ولي اينک رشد بي رويه ي جمعيت جهان، شدت بيشتري يافته و مشکلات عديده اي به بار آورده اند. آدمي در عصر حاضر، محيط طبيعي را به اقتضاي نيازمنديهاي اقتصادي و اجتماعي خود تغيير شکل بسيار داده است. آنچنان که منابع طبيعي را به منظور استفاده ي روز افزون از منابع انرژي و سوختهاي فسيلي و نيز افزايش توليدات صنعتي تهي ساخته، جنگلها را به زمينهاي زراعتي تبديل کرده، کوهها را با خاک يکسان ساخته و از آنها براي ايجاد ساختمان و محلهاي مسکوني استفاده کرده است. مسير رودخانه ها را تغيير داده و با قطع درختان جنگلي و استفاده از مراتع و علفزارها براي چراي دامها و روشهاي نادرست استفاده از زمين، موجبات فرسايش شديد خاک را فراهم آورده است و نيز براي حفظ و ادامه ي زندگي خود، نسل بسياري از حيوانات را از روي زمين محو کرده است و خلاصه با دخالتهاي خود در طبيعت، نظام طبيعي محيط را به صورت مصنوعي دگرگون ساخته است. تصاوير تلويزيوني از جنگلهاي گرمسيري که طعمه ي حريق شده اند، فاضلابهايي که در سواحل روانند، توده هاي انبوهي از زباله ها که به حال خود رها شده اند، مزارعي که دستخوش خشکسالي گشته اند، يکسره سبب تشويش خاطر مي شوند. اينها ممکن است مطالبي جدا از هم به نظر آيند، اما زنجير وار به يکديگر پيوسته و بارشته هايي بهم متصل شده اند. رشته هايي که همه ي اين مسائل را به بحرانهاي زيست محيطي ناشي از انفجار جمعيت مربوط مي کنند زيرا مهمترين عامل سلب آرامش و آسايش در سياره ي ما، رشد بيش از حد جمعيت بشر و تأثير نتايج سوء آن بر سيستم هاي محيط زيست و جوامع انساني است. اين آثار همان رشته هايي است که جميع آن مسائل بظاهر بي ارتباط به يکديگر را، به اضافه مسائل و دشواريهاي ديگر بهم پيوند زده است. دليل عمده ي عدم توجه کافي به خطرات جدي زيست محيطي ناشي از انفجار جمعيت اين است که عواقب سوء ناشي از اين امر بطور تدريجي ظهور مي يابد و به همين سبب براي مردم هراس انگيز نيست. زيرا ساختار فرهنگي و زيستي بشر بگونه اي است که تنها در برابر خطرات زودرس واکنش نشان مي دهند و از پرداختن به مسائلي که مربوط به آينده ي دور مي شود بي توجه است.
تغييرات آب و هوا، امنيت غير قابل اطمينان غذايي، لطمه رسيدن به لايه ي اوزن، افزايش يافتن خاصيت اسيدي باران، نابود شدن جمعيتها و گونه هاي گياهان و حيوانات و ديگر نشانه هايي که مجموعاً "دلالت بر فروپاشي جهان دارند، تماماً "عوامل و مطالبي هستند که خيلي آهسته تر از آن شکل مي گيرند که براي بشر به سهولت قابل درک باشند. اما اگر کمي خارج از شيوه هاي عادي و متداول عمل کنيم و بر نکاتي تکيه نمائيم که به تدريج آشکار مي شوند، يا تغييرات نامحسوس را مد نظر قرار دهيم، دورنمايي واضح و روشن از آينده اي را در برابر خود خواهيم يافت که ما را دچار وحشت و نگراني خواهد ساخت. تغيير در کيفيت فيزيکي زمين، باضافه دگرگوني در چرخه ي مواد مغذي مانند کربن، نيتروژن و فسفر و همچنين تغيير در غلظت گازهاي جوي و بروز پديده ي آلودگي هوا در اکثر جوامع در دهه هاي اخير، بدون هيچ ابهامي نشان مي دهند که بشر در واقع تبديل به يک نيروي جهاني مخرب بر عليه طبيعت شده و بدليل رشد بي رويه خود و دخالت هاي نابجا در محيط زيست، قابليت مسکوني بودن کره زمين را مورد تهديد قرار داده است. با اين روند افزايش جمعيت، احتمال مي رود گرسنگي که در حال حاضر ميلياردها نفر را به طور مزمن بيمار کرده است در بيشتر نقاط جهان حادتر شود و اگر از نشر گازهايي که سبب از بين رفتن لايه ي اوزن مي شوند، کاسته نشود، فروپاشي اکوسيستم هاي طبيعي و کشاورزي، هر دو، سرعت بيشتري خواهند گرفت.
در حال حاضر، جمعيت هاي بيش از حد اغلب کشورها، توانايي دولتهاي مربوط را براي تأمين و تضمين آموزش، بهداشت و درمان و غذا براي مردم به مخاطره انداخته است. از آنجا که بيشتر رشد جمعيت در کشورهاي کم درآمد با محيط زيست نامساعد و خانواده هاي فقير متمرکز است، اين امر سبب گرديده است که منابع کمتري براي استفاده ي بشر باقي بماند. زيرا کثرت نفوس و رشد سريع جمعيت، با بيشتر جنبه هاي کنوني وضع ناگوار بشر مانند تهي شدن سريع منابع غير قابل تجديد، زوال و خرابي محيط زيست از قبيل تغييرات جوي سريع و تشديد بحرانهاي بين المللي ارتباطي نزديک دارند.
با توجه به آنچه گذشت، هم اکنون چهره ي کريه توسعه طلبي ها و دخالت هاي نارواي انسان در طبيعت با بروز بحرانهاي زيست محيطي متعدد، بيش از پيش نمايان گرديده است که نه تنها بر محلي يا اجتماعي خاص، بلکه بر جمعيت سراسر دنيا، اثرات سوء خود را اعمال مي نمايد.
روشهاي مقابله با افزايش بي رويه ي جمعيت اگر چه با انجام پاره اي از اقدامات کشورهاي مختلف جهان در زمينه ي کنترل جمعيت، در يکي دو دهه ي پيشين، رشد نفوس انساني کاهش مختصري داشته است، ليکن براي پايان بخشيدن به رشد بي رويه ي جمعيت يا جلوگيري از عواقب آن، انسان به برنامه ريزيهاي دقيق و تلاش مستمر و گسترده تري نياز دارد، چرا که اگر رشد جمعيت در مسير کنوني خود ادامه يابد، سيستم هاي محيط زيست و سيستم هاي اجتماعي، هر دو، در معرض فشارهاي هر چه بيشتر از انواع گوناگون قرار خواهند گرفت.
ما نمي توانيم دقيقاً پيش بيني کنيم که اين سناريو؛ اگر روشهاي جاري ادامه يابد، ما را به کجا خواهند کشاند؟ اما آنچه براي پيشگويي، درست و منطقي به نظر مي رسد اين است که گرسنگي و امراض همه گير، ميزان مرگ ومير را در بيشتر نقاط کره زمين افزايش خواهند داد و ديگر اينکه مشکلات اجتماعي نظير جرم و جنايت و فساد اخلاقي، با رشد جمعيت زيادتر خواهند شد و دموکراسي با خطر روبرو خواهد شد.
بنابراين اقدام براي خاتمه دادن به انفجار جمعيت، بايد سرلوحه دستور کار بشريت قرار گيرد. هنوز ممکن است براي محدود کردن وسعت فاجعه اي که ما را تهديد مي کند، فرصتي باقي باشد اما يقيناً اين مهلت بسيار نيست. مردم مي توانند بياموزند که با رشد جمعيت، بسان مبارزه با بيماريهاي کشنده و خطرناکي چون سرطان برخورد کنند و در نتيجه به سوي جامعه اي قابل تحمل گام بردارند. دورنمايي پر تلاش و جدال است اما لااقل به نوع بشر امکان مي دهد تا براي خود آينده اي مناسب بيافريند. هر چه زودتر و واقعي تر از هم اکنون دست بکار شويم، به فرزندان و آيندگانمان، امکان برخورداري از زندگي شايسته تري را خواهيم داد که در تحقق اين امر، توجه دقيق به نکات زير از جمله اقدامات بسيار مثبت و سازنده خواهند بود.
اول اينکه بايد جلوي رشد جمعيت، تا جايي که ممکن است با جديت تمام گرفته شود و در همان حال که به هر فردي فرصت يک زندگي پر ثمر و شايسته داده مي شود، مبادرت به کاهش جمعيت بدان اندازه گردد که بتوان او را براي زماني دراز نگاه داشت. ثانياً اقتصاد جامعه بايد به يک سيستم پر دوام طويل و نگاهدارنده تغيير يافته و مصرف سرانه تعديل شود تا بدين طريق فشارهاي موجود بر منابع و محيط تخفيف يابند، ثالثاً بايد هر زمان که مقدور باشد بسوي تکنولوژي هايي که از نظر محيط زيست داراي خطر کمتري هستند، روي آورده شود که انجام اين اقدامات نيازمند دگرگون سازي جامعه، متکي بر ارايه و اجراي يک برنامه ي جهاني مؤثر در زمينه کنترل جمعيت است.
منبع: جمعيت و تنظيم خانواده ـ تأليف مهندس پريوس حلم سرشت.
منبع: نشريه پيام پزشک، شماره 60.