جام زمان نما
ساجده واعظ ليواري-دانشجوي فيزيک دانشگاه اميرکبير
قسمت سوم
-خب شروع کن!
اما از دست تو با اين يادگيري ها ت!!خب از کجا شروع کنم؟!
-سري قبل گفتي مردم قديم و نديم زمان و مکان رو با آسمون توي دست گرفتن گفتي از آسمون تقويم بيرون آوردن، تقويم چيه؟!
تقويم هويتي است که به هر روز داده مي شه يه جور اسم که به اون مي دن هويتي که هرگز تکرار نمي شه که شامل سه جور عدد مي شه عدد سال، عدد ماه وعدد روز
-خب اين چه ربطي به اين آسمون داره؟!
ربط داره البته اگر زغوزه حلوا بسازي! همه اين هويت رو حرکت زمين به زمان مي ده. حرکت زمين توي فضاي لاينتهي که ما بهش مي گيم آسمون زمين سه جور حرکت داره. يه حرکت به دور خودشه، يه حرکت به دور خورشيد و يه حرکت هم به دور محورش که بهش فرفره اي هم مي گن با حرکت به دور خودش شبانه روز پديد مي ياد...
-نه بابا راست مي گي؟...اينارو که مي دونمIQ جان
خير همش رو نمي دوني، نمي دوني که يه شبانه روز چند ساعته!!آره عزيز خبر نداري! ما چندين نوع روز با تعريف هاي مختلف داريم
-اينارو که جدي نميگي؟ بابا جان، اين رو که همه مي دونن يه روز 24 ساعته مگه اينکه توي ده شما فرق کند
حالا هي تيکه بپرون، وقتي فهميدي اونوقت مي فهمي تو از پشت کوه اومدي، نه من!! شايد بهتر باشد يه کم راجع به حرکت و مکان حرف بزنم هم حرکت و هم مکان نسبين!! مکان تو وابسته به خيلي چيزها هست و نيست توالان مي توني بگي من در عرض 2 متر از گلدون و در طول 10 متر از ميز فاصله دارم و درست در همان زمان بگي من در عرض 20 متر از پنجره و در طول 15 متر از در فاصله دارم هر دو درستند ودارند موقعيت تو رو نشون مي دن!! راز اين ماجرا در نسبي بودن مکان تو در محيط اطرافته حرکت هم همين طور ما حرکت مي کنيم اما نسبت به چي گاهي فکر مي کني ساکني، چون همه چيز با تو داره حرکت مي کنه و گاهي فکر متحرک بودن مي کني، در حالي که تو نيستي که حرکت مي کني يه دو چرخست که داره عبور مي کنه اينو تو قطار بهتر مي شه حس کرد. گاهي نمي دوني تويي که داري حرکت مي کني يا قطار قبلي ما حرکت مي کنيم ولي نسبت به چي؟ مي دوني ما نمي تونيم نسبت به «هيچ چيز»حرکت کنيم، اون طوري حرکت ديگه معنايي ندارد.
-اين چه ربط، بي ربطي به روزهاي متنوع تو داشت، اونوقت؟!
خب، گفتم شب و روز با حرکت زمين به دور خورشيد بوجود مي ياد...
حرکت!! حرکت نسبت به چي؟!نسبت به خورشيد يا ماه يا ستاره هاي دور؟! در حقيقت علت تفاوت روزها هم در همينه، در حرکت نسبت به چي!! در حرکت وضعي زمين به دور خودش نسبت به خورشيد همون چيزي که تو گفتي يعني درست24 ساعت طول مي کشه تا دوباره به موقعيت اولش نسبت به خورشيد برگرده ولي نسبت به ستاره هاي دور 4 دقيقه کنند يعني نسبت به خورشيد برگرده ولي نسبت به ستاره هاي دور4 دقيقه کنند يعني 23 ساعت56 دقيقه، اين تفاوت 4 دقيقه اي بخاطر اينه که زمين طي حرکت انتقالي اش به دور خورشيد در يک روز تقريباً يک درجه رو طي مي کند، بخاطر همين بايد 4 دقيقه بيش حرکت کند تا به جايگاه اوليش نسبت به خورشيد برسه و اما نسبت به ماه24 ساعت48 دقيقه طول مي کشه تا يه روز طي بشه!!
-عجب، اين روز هم براي خودش حکايتي داشته و ما خبر نداشتيم ها!!
خدمت از پشت کوه آمده عرض کنم که اين از معنا و مفهوم روز در جايگاه هاي مختلف!! اما زمين خيلي هم خودخواه نيست، علاوه بر اينکه دور خودش مي گرده، دور خورشيد هم مي گرده که به اين وسيله سال رو بوجود مي ياره، زمين در 365 روز و6 ساعت اضافه هر چهار سال يک بار سال رو366 روز در نظر مي گيرن و به اون سال مي گن سال کبيسه!!
-واي که توي سال هاي کبيسه آدم دلش مي خواد جيغ بکشه، آدم حس مي کنه هيچ کجاي تاريخ جايي نداره اصلاً انگار از زمان خارج شده!
خب خدمت انسان ما قبل تاريخي عرض کنم که مي دوني زمين روي يه مدار بيضي شکل حرکت مي کنه، البته همچنين بفهمي نفهمي عين آدميزاد که حرکت نمي کنه که!! اين دفعه محورش عموده بر مدار حرکتي اش نيست و يه خورده کجه!! 23 درجه کجي داره!! البته براي مه خيلي هم بد نيست، چون به خاطر همينه که ما فصل ها رو مي تونيم تجربه کنيم ولي...
-ولي چي؟!
ولي اين باعث اختلاف بين قطب شمال و جنوب شده! دائماً با هم دعوا دارن، وقتي اين تابستونشه اون يکي زمستونشه وقتي اين پاييزيه يکي بهاريه بهاريه خلاصش رو اول بخوام بگم چون محور زمين کجه، وقتي اين کجي باعث مي شه قطب شمال به خورشيد نزديک بشه همين کمي باعث مي شه قطب جنوب از خورشيد دور بشه.(شکل1)
زمين در اين حرکت انتقاليش به دور نقطه انقلابي و دونقطه اعتدالي مي رسه، انقلاب هاي تابستانه و زمستانه و اعتدال هاي بهاري و پاييزي در نقاط اعتدالي ساعت شب وروز تقريباً با هم برابر مي شن، ولي در انقلاب ها تو تابستون روز بر شب و تو زمستون شب بر روز غالبه! که درست تو شب يلدا، يعني بلندترين شب سال روز بر شب پيروز مي شه و با اينکه همچنان شب طولاني تر از روزه ولي روز شروع به افزايش مي کنه تا آخرين روز خرداد يعني 31ام روز به بلندترين حد خودش مي رسه و باز هم با اين که روزها همچنان طولاني اند اما شب پيروز ماجراست و روزها رو به کاهش مي رن! هر فصل داراي سه ماهه که در 6 ماهه اول سال هر ماه 31 روزه و درپنجم ماه دوم30روزه و در ماه آخر، يعني اسفند ماه اگر سال کبيسه نبود 29 روز وگرنه 30 روزه خواهد بود. که جمعاً مي شه همون365 روز معمولي يا366 روز کبيسه!! يه چيز جالب تازگي ها خواندم، مي دوني اسم اين ماه ها (فروردين خرداد مهر آبان...) از کجا آمده؟
-وقتي علامه دهر تازه خوانده، انتظاري از مامي ره؟!
توي همون قديم و نديم ها يه قومي وجود داشتن در ايران کنار رود ارس که بهشون مي گفتن (رس) اين قوم درخت صنوبري را مي پرستيدند که پسر حضرت نوح اون روغرس کرده بوده و در اون جا کاشته بود ارود ارس (12) قريه رو سيراب مي کرده که اسم اون قريه ها فروردين وارديبهشت و...آره اسم ماه هابوده، از شاه درخت صنوبر شاخه هايي رو غرس کرده بودن و در هر قريه درخت صنوبر ديگري بوجود آورده بودند توي ماه هم اسم قريه شون دور درخت جمع مي شدن و جشن مي گرفتن تا نوبت اسفند يا يه اسفنديار مي رسيد اون قريه مکان شاه درخت صنوبر بود در ماه اسفند جشن عمومي بر پا مي شد و سال نو مي شد، تا اينکه براشون پيغمبر نازل مي شه واونها هم پيغمبرها رو مي کشن و خدا هم عذاب رو بر اونها نازل مي کنه!! تنها چيزي هم که ازش مي مونه اسمه که توي قرآن ازشون ياد شده!
-چه جالب، آدم اصلاً فکرش رو هم نمي کنه که اسم ماه ها اسم 12 تا قريه بوده باشه!
آره از روي همون 12 قريه بوده! خب اين از سال شمسي...چيه چرا تعجب کردي آره، ما تقويم هاي ديگري هم داريم، مگه نديدي اين اخبار گوها وقتي مي خوان تقويم بگن چي مي گن، مي گن...
-امروز چي چي شمسي مطابق، چي چي چي چيه هجري قمري برابر با چي چي چي چيه ميلاديست هنگام اذان...
ايست ايست، خوب بلدي اين يه مورد رو تعجب نداره آدم که از صبح تا شب پاي اين جعبه جادويي باشه اين طوري خبره هم مي شه! درسته ما چند جور تقويم داريم واما تقويم قمري...
-صبر صبر صبر کن، غير از اينها تقويم ديگه اي وجود ندارد؟
چرا يه عالمه تقويم ديگه هم وجود داره، ولي اين سه تا که اسم بردي از همشون فراگيرتر ودر نتيجه مهمترند خب واما سال قمري براساس گردش ماه به دور زمين به وجود مي ياد و ما مسلمون ها بر اساس همين نوع تقويم فرايض ديني مون رو انجام مي ديم بخاطر همين هم اين نوع تقويم برامون خيلي مهمه...
-روئيت هلال ماه و... اينا که مي گن مال همين نوع تقويمه؟!
بله ما به همين نوع تقويمه در حقيقت مثل روزها که چندين نوع مختلف داشت ماه هاي قمري هم چندين نوع مختلف دارند.
-1.ماه قمري حسابي: مدت29شبانه روز و12 ساعت و 44دقيقه و 3 ثانيه که ماه وخورشيد با هم مقارنه مي کنند را قمري ميگن
-2.ماه نجومي: مدت زماني است که ماه يه دورگرد زمين بگرده يعني27 شبانه روز و تقريباً8 ساعت
-3.ماه قمري وسطي: در اين نوع تعريف از ماه قمري ماه با ترتيب 30 شبانه روز و 29 شبانه روز قرارداده مي شود
-4.ماه قمري هلالي فلکي: فاصله زماني بين دو مکان ديدن ماه رو ماه هلالي فلکي مي گن
-5.ماه قمري هلالي عيني: فاصله زماني بين دو روئيت هلال رو ماه قمري هلالي عيني نام گذاري کردن!
که البته اين دو تاي آخر براي ما اهميت بيش تري دارند، چون بر مبناي اونهاست که دستورات ديني بر ما واجب مي شه!! و ماه با عينيت نو مي شه!
-يعني حتماً بايد ماه رو با چشماي خودمون ببينيم!!
بله بايد ماه ديده بشه! البته با استناد بر اين قانون که ماه از 29 روز کمتر و از 30 روز بيش تر نمي شه اسامي ماه ها رو هم بلدي به ترتيب از اولين ماه سال محرم (حرام گردانيده شده)، صفر، ربيع الاول (بهاراول)، ربيع الاخر(بهاري ديگر) جمادي الاول (انجماد، زميتان اول) جمادي الاخر(انجماد، زمستان ديگر) رجب (دوري جويي؟؟؟) شعبان (قنمق شدن براي يافتن آب) رمضان (شدت گرما)شوال، ذالقعده (ساکن) ذالحجه(مرسوم حج) قبل از اينکه در تقويم ميلادي ياژولين حرف بزنيم، بگذار يه کم در مورد نزديکترين جرم آسماني به زمين يعني ماه سخن بگو ييم.
-تو که هي سخن مي روني اين همه روش... بفرمايين!!
پس ديگه نمي گم که سخن بد بخت رو نرونم!
-اي بابا، چه زود بهش برمي خوره بگو آقا جان بگو...
خب ماه!!ماه زيبا! به قول مولانا:
من غلام قمرم غير قمر هيچ مگو
پيش من جز سخن شمع و شکر هيچ مگو
در هر صورت ما چاکراين ماه زيبا هم هستيم
-اي خدا دوباره خط روخط شدا بابا جان برگرد سرهمون ماه خودمون ماه نجومي خودمون!
اه اه که واقعاً کژ طبع جانوري! خيلي خوب و اما ماه!! سرعت حرکت ماه به دور خودش و سرعت حرکت اش به دور زمين با هم برابرند در نتيجه ما همواره يه سمت ماه رو مي بينيم، چون ماه بر روي مداري به دور زمين با هم برابرند در نتيجه ما همواره يه سمت ماه رو مي بينيم، چون ماه بر روي مداري به دور زمين مي گرده در زمان هاي مختلف اهله هاي متفاوتي از خودش به آدم ها نشون مي ده، البته اين ماه از کجا اومده عمرش چقدره تأثيراتش روي کره ما چيه بمونه براي دفعه بعد و اما اهله هاي ماه ماه ابتدا با اهله اي شايد باريکتر از مو ظاهر مي شه وکم کم قرصي کامل رو به نمايش مي گذاره که اين افزايش حدود 14 الي 15 روز طول مي کشه، بعد از اون دوباره اهله رو به کاهش مي ره تا کاملاً در آسمان محو بشه در شکل(2)نمايشي جالب از اين اهله ها وجود داره که به نظرم قابل مهمتر مي کند اين موضوع رو !! يک دوره کامل شکل بالا رو يک ماه قمري مي گن! و هر 12 دوره بالا رو يک سال قمري که البته به سبب همين نااطميناني نسبت به چند روزه بودن ماه قمري روزهاي اون شخص نيست!
-اين داستاني نداره؟!
نمي دونم، اگر هم داره بايد از يک عرب پرسيد، اون يکي ماله فرهنگ ما بود ولي اين يکي رو خبر ندارم واما سال ميلادي يا ژولين! اسم اين تاريخ به خاطر جوليوس سزار ژولين نام گذاري شد، البته بعدها کليسا اين رو به خودش مربوط ساخت ومبدأ آن روز سالروز ميلاد حضرت مسيح (ع)قرار داد، به خاطر همين ميلادي نام هم مي نامند، اين نوع تقويم در حقيقت نوعي تقويم شمسي با مبدأ متفاوت است و دوره آن همان 365 روز است که هر 4 سال يک سال مکبوس خواهد داشت. تقويم ميلادي هم 12 ماه داره که ماه هاي اول، سوم، پنجم، هفتم، هشتم و دهم و دوازدهم 31 شبانه روز وماه هاي چهارم، نهم، يازدهم 30 شبانه روز و ماه دوم سال هاي عادي 28 شبانه روز و در سال هاي مکبوس 29 شبانه روزي است!اسم ماه ها هم به ترتيب ژانويه، فوريه، مارس، آوريل، ژوئن، اوت، سپتامبر، اکتبر، نوامبر و دسامبر! خب اين يکي هم تموم شد، محض اطلاع بيش تر راه هايي وجود داره که مي شه اين تقويم ها رو به هم تبديل کرد و اين هويت ها رو با هم مرتبط کرد که علم اين جور ارتباط ها رو مي شه توي جداولي به اسم زيج پيدا کني، ايراني ها در زمان هاي قديم براي اين زيج هاي با اعتبار تلاش زيادي کردن. خب ديگه بسته پاشو پاشو برو يه چايي بيار که مخم و ذهنم و...همه چيز داره با هم قاطي پاتي مي شه...
منبع: ماهنامه اطلاعات علمي-ش363
