منطقه فسيلي مراغه بهشت فسيلي ايران
نويسنده:مهدي موحد نيا-گروه زمين شناسي دانشگاه تبريز
دوران سنوزوئيک به سه دوره پالئوژن، نئوژن و کواترنري تقسيم مي شود.البته در برخي از کتاب ها اين دوران را به دو دوران جدا (سوم و چهارم)تقسيم مي کنند.دوران سوم شامل دو دوره الئوژن و نئوژن بوده و دوران چهارم شامل دوره کواترنري است.
زيردوره____ دوره ______ دوران
هونوسن ____ کواترنري
پلئيتومن ______
نئوژن
ميوسن_______ سنوزوئيک
اليگوسن _____
لئوسن ______ پالئوژن
پالئوسن _____
نخستين آثار مربوط به پستانداران را مربوط به مزوزوئيک مي دانيم، اين جانوران که به تدريج تا دوره کرتاسه تکامل حاصل کرده اند، بيشتر کوچک جثه و خزنده مانند بوده اند.تکامل اصلي و ازدياد پستانداران در سنوزوئيک رخ داده و پستانداران جايگزين جانوران عظيم الجثه (دايناسور)شده اند.پستانداران به دليل برخي از ويژگي هايي که دارند (خون گرم بودن، داشتن مو، ...)قادر به سازگاري با تغييرات محيط هستند و مي توانند در طول سال در يک منطقه به فعاليت خود ادامه دهند.
در زير دوره هاي ميوسن و پليوسن پستانداران در قسمت هاي مختلف زمين داراي گسترش زياد بوده اند و در مناطقي همچون آسيا داراي شرايطي نسبتاً مناسب براي زندگي اين جانوران بوده، مي زيسته اند.اما به دلايل مختلفي همچون يخبندان و ساير پديده هاي زمين شناسي، گونه هايي از پستانداران مربوط به اين دوره ها منقرض شده اند.اجساد برخي از اين جانداران در زير رسوبات مدفون شده و در اثر عوامل گوناگون تبديل به فسيل شده اند.امروزه زمين شناسان با کشف و بررسي اين فسيل ها اطلاعات ارزشمندي در مورد اين جانوران، محيط زندگي آنها و پديده هاي طبيعي که در گذشته اتفاق افتاده، بدست آورده اند.
از جمله مناطقي که فسيل هاي مربوط به دوران سنوزوئيک کشف شده مراغه است.اين منطقه يکي از مناطق منحصر به فرد و عالي در جهان است که وسعت آن به 40000 هکتار مي رسد و به عنوان نخستين اثر ملي، طبيعي و فسيلي ايران از بالاترين رده هاي حفاظتي سازمان حفاظت محيط زيست برخوردار است.
بهشت فسيلي جهان عنواني است که از سوي زمين شناسان به اين منطقه داده شده است.اغلب فسيل هاي مکشوفه از اين منطقه مربوط به اواخر دوران سنوزوئيک (ميوسن و پليوسن)هستند.
مطالعه فسيل هاي اين منطقه از حدود يک و نيم قرن پيش توسط روسي ها آغاز شد و بعدها محققاني از کشورهاي مختلف (فرانسه، ژاپن، هلند، انگلستان، اتريش و ...)براي جمع آوري و مطالعه فسيل هاي اين منطقه اقدام کردند.مطالعه ر روي فسيل هاي مراغه توسط دانشمندان و محققان ايراني از سال 1353 ه.ش آغاز شد و به مدت سه سال ادامه يافت.با پيروزي انقلاب، اين مطالعات متوقف شد و در سال 1381 با مساعدت موزه تاريخ طبيعي ايران، مطالعه مهره داران سازند مراغه از سر گرفته شد.
سازند مراغه بر حسب ليتولوژي و رُخساره رسوبي به دو پاره سازند تقسيم مي شود:
پاره سازند زيرين در منطقه مورد مطالعه زمين شناسان (حوالي روستاي مُردق)شامل مارن، توف، ماسه سنگ توفي و گاهي ماسه سنگ گنگلو مرايي مي باشد و اغلب فسيل مهره داران در اين پاره سازند يافت مي شود.
پاره سازند فوقاني داراي گسترش زيادتري نسبت سازند زيرين بوده و در اين قسمت از سازند لايه هاي توفي نسبت به لايه هاي مارني زيادتر بوده و فسيل مهره داران مشاهده نمي شود ولي اين پاره سازند حاوي دياتومه و توف هاي ماهي دار است.
سازند مراغه در دامنه کوه سهند، داراي گسترش زيادي بوده به طوري که تا تبريز، ميانه، ورزقان، بستان آباد و اطراف شهرستان مراغه را در برمي گيرد.
پاره سازند فوقاني
(دياتومه و توف هاي ماهي دار)
ضحامت زياد
پاره سازند زيرين (مارن، توف، ماسه سنگ)
(فسيل هاي مهره داران)
در زيردوره هاي ميوسن و پليوسن دامنه هاي سرسبز کوه سهند، محل زندگي پستانداران بوده که اين پستانداران با زندگي در محيط هاي باز غيرجنگلي همانند چمن زارها تطابق حاصل کرده بودند.چون در اين زيردوره ها کوه سهند فعال بود و احتمال اين مي رود که در اثر فوران هاي آتشفشاني کوه سهند و ساير علل همانند سردي هوا و ...اين حيوانات از بين رفته اند و توسط جريان هاي رودخانه اي و سيلاب ها پس از طي مسافتي در زير رسوبات مدفون شده اند و امروزه مابقاياي اين جانوارن به صورت فسيل کشف مي کنيم.
از نمونه هاي جالب کشف شده در منطقه مراغه مي توان به موارد زير اشاره کرد:
1-استخوان هاي مربوط به فيل ماستودون (عاج 3 متري)
فيل ماستودون در اواخر پليوسن يعني آشکوب هاي آستين (برگرفته از نام شهر آستي در ايتاليا)و پليزانسين (برگرفته از نام ناحيه پليزانس در ايتاليا)مي زيسته، اين فيل معمولا به وسيله دندانهاي مخروطيش شناسايي مي شود.ماستودون ظاهري شبيه به ماموت دارد ولي از لحاظ ژنتيکي بسيار متفاوت با ماموت است.عاج اين فيل بسيار بزرگ بود و بدنش موهاي زيادي داشت.فسيل اين حيوان، به دليل بزرگ بودن جثه اش، معمولاً در بستر نهرها و رودخانه ها يافت مي شود.ارتفاع بدن اين فيل تقريباً 3 متر بود.
2-دندان ها و استخوان هاي مربوط به هيپاريون
از جمله پستانداراني که در زير دوره پليوسن مي زيسته اند، مي توان به هيپاريون ها اشاره کرد که نوعي اسب بودند و امروزه نسل آنها منقرض شده است، آنها ظاهري شبيه به اسب هاي امروزي داشتند، با اين تفاوت که قد آنها در حدود 1/4 متر بود.
3-عاج فيوميا
فيوميا نوعي فيل بوده که پاها و خرطوم اين فيل نسبتاً کوتاه و شکل عاج هاي اين فيل در مقايسه به ساير فيل ها کمي متفاوت است.گوشهاي اين گونه بسيار کوچک تر از فيل هاي امروزي بوده است.
4-استخوان هاي زرافه ها
استخوان هاي دوگونه از زرافه (هلادوتريم و ساموتريم)در مراغه کشف شده که به احتمال قوي مربوط به اشکوب پونسين زير دروه ميوسن هستند.
5-استخوان هاي گوزن و آهو
6-جمجمه گوشتخواران
7-قطعات استخواني خرس ها (ursus)
8-استخوان هاي گاوسانان (bovidae)
9-دندانهاي منحصر به فرد برخي از گونه هاي اسب ها
10-فک فوقاني کرگدن (hippopotumus)
11-و بسياري از قطعات استخواني ساير مهره داران
در خصوص حفاظت از نمونه هاي فسيلي در مقابل تابش نور خورشيد، يخ زدگي، بارش برف، فرسايش و ...سايت هاي حفاري از پوشش هاي موقت برخوردار شده اند.اما در خصوص نگهداري پيشرفته از اين نمونه ها، اولين مرکز تحقيقات و موزه فسيل شناسي ايران به مساحت پنج هزار متر مربع در مراغه احداث مي شود.به گفته مسئولين، نقشه هاي معماري، تأسيسات و سازه هاي اين موزه و مرکز تحقيقات آماده و کار احداث آن نيز آغاز شده است.
منبع:اطلاعات علمي شماره11
زيردوره____ دوره ______ دوران
هونوسن ____ کواترنري
پلئيتومن ______
نئوژن
ميوسن_______ سنوزوئيک
اليگوسن _____
لئوسن ______ پالئوژن
پالئوسن _____
نخستين آثار مربوط به پستانداران را مربوط به مزوزوئيک مي دانيم، اين جانوران که به تدريج تا دوره کرتاسه تکامل حاصل کرده اند، بيشتر کوچک جثه و خزنده مانند بوده اند.تکامل اصلي و ازدياد پستانداران در سنوزوئيک رخ داده و پستانداران جايگزين جانوران عظيم الجثه (دايناسور)شده اند.پستانداران به دليل برخي از ويژگي هايي که دارند (خون گرم بودن، داشتن مو، ...)قادر به سازگاري با تغييرات محيط هستند و مي توانند در طول سال در يک منطقه به فعاليت خود ادامه دهند.
در زير دوره هاي ميوسن و پليوسن پستانداران در قسمت هاي مختلف زمين داراي گسترش زياد بوده اند و در مناطقي همچون آسيا داراي شرايطي نسبتاً مناسب براي زندگي اين جانوران بوده، مي زيسته اند.اما به دلايل مختلفي همچون يخبندان و ساير پديده هاي زمين شناسي، گونه هايي از پستانداران مربوط به اين دوره ها منقرض شده اند.اجساد برخي از اين جانداران در زير رسوبات مدفون شده و در اثر عوامل گوناگون تبديل به فسيل شده اند.امروزه زمين شناسان با کشف و بررسي اين فسيل ها اطلاعات ارزشمندي در مورد اين جانوران، محيط زندگي آنها و پديده هاي طبيعي که در گذشته اتفاق افتاده، بدست آورده اند.
از جمله مناطقي که فسيل هاي مربوط به دوران سنوزوئيک کشف شده مراغه است.اين منطقه يکي از مناطق منحصر به فرد و عالي در جهان است که وسعت آن به 40000 هکتار مي رسد و به عنوان نخستين اثر ملي، طبيعي و فسيلي ايران از بالاترين رده هاي حفاظتي سازمان حفاظت محيط زيست برخوردار است.
بهشت فسيلي جهان عنواني است که از سوي زمين شناسان به اين منطقه داده شده است.اغلب فسيل هاي مکشوفه از اين منطقه مربوط به اواخر دوران سنوزوئيک (ميوسن و پليوسن)هستند.
مطالعه فسيل هاي اين منطقه از حدود يک و نيم قرن پيش توسط روسي ها آغاز شد و بعدها محققاني از کشورهاي مختلف (فرانسه، ژاپن، هلند، انگلستان، اتريش و ...)براي جمع آوري و مطالعه فسيل هاي اين منطقه اقدام کردند.مطالعه ر روي فسيل هاي مراغه توسط دانشمندان و محققان ايراني از سال 1353 ه.ش آغاز شد و به مدت سه سال ادامه يافت.با پيروزي انقلاب، اين مطالعات متوقف شد و در سال 1381 با مساعدت موزه تاريخ طبيعي ايران، مطالعه مهره داران سازند مراغه از سر گرفته شد.
سازند مراغه بر حسب ليتولوژي و رُخساره رسوبي به دو پاره سازند تقسيم مي شود:
پاره سازند زيرين در منطقه مورد مطالعه زمين شناسان (حوالي روستاي مُردق)شامل مارن، توف، ماسه سنگ توفي و گاهي ماسه سنگ گنگلو مرايي مي باشد و اغلب فسيل مهره داران در اين پاره سازند يافت مي شود.
پاره سازند فوقاني داراي گسترش زيادتري نسبت سازند زيرين بوده و در اين قسمت از سازند لايه هاي توفي نسبت به لايه هاي مارني زيادتر بوده و فسيل مهره داران مشاهده نمي شود ولي اين پاره سازند حاوي دياتومه و توف هاي ماهي دار است.
سازند مراغه در دامنه کوه سهند، داراي گسترش زيادي بوده به طوري که تا تبريز، ميانه، ورزقان، بستان آباد و اطراف شهرستان مراغه را در برمي گيرد.
پاره سازند فوقاني
(دياتومه و توف هاي ماهي دار)
ضحامت زياد
پاره سازند زيرين (مارن، توف، ماسه سنگ)
(فسيل هاي مهره داران)
در زيردوره هاي ميوسن و پليوسن دامنه هاي سرسبز کوه سهند، محل زندگي پستانداران بوده که اين پستانداران با زندگي در محيط هاي باز غيرجنگلي همانند چمن زارها تطابق حاصل کرده بودند.چون در اين زيردوره ها کوه سهند فعال بود و احتمال اين مي رود که در اثر فوران هاي آتشفشاني کوه سهند و ساير علل همانند سردي هوا و ...اين حيوانات از بين رفته اند و توسط جريان هاي رودخانه اي و سيلاب ها پس از طي مسافتي در زير رسوبات مدفون شده اند و امروزه مابقاياي اين جانوارن به صورت فسيل کشف مي کنيم.
از نمونه هاي جالب کشف شده در منطقه مراغه مي توان به موارد زير اشاره کرد:
1-استخوان هاي مربوط به فيل ماستودون (عاج 3 متري)
فيل ماستودون در اواخر پليوسن يعني آشکوب هاي آستين (برگرفته از نام شهر آستي در ايتاليا)و پليزانسين (برگرفته از نام ناحيه پليزانس در ايتاليا)مي زيسته، اين فيل معمولا به وسيله دندانهاي مخروطيش شناسايي مي شود.ماستودون ظاهري شبيه به ماموت دارد ولي از لحاظ ژنتيکي بسيار متفاوت با ماموت است.عاج اين فيل بسيار بزرگ بود و بدنش موهاي زيادي داشت.فسيل اين حيوان، به دليل بزرگ بودن جثه اش، معمولاً در بستر نهرها و رودخانه ها يافت مي شود.ارتفاع بدن اين فيل تقريباً 3 متر بود.
2-دندان ها و استخوان هاي مربوط به هيپاريون
از جمله پستانداراني که در زير دوره پليوسن مي زيسته اند، مي توان به هيپاريون ها اشاره کرد که نوعي اسب بودند و امروزه نسل آنها منقرض شده است، آنها ظاهري شبيه به اسب هاي امروزي داشتند، با اين تفاوت که قد آنها در حدود 1/4 متر بود.
3-عاج فيوميا
فيوميا نوعي فيل بوده که پاها و خرطوم اين فيل نسبتاً کوتاه و شکل عاج هاي اين فيل در مقايسه به ساير فيل ها کمي متفاوت است.گوشهاي اين گونه بسيار کوچک تر از فيل هاي امروزي بوده است.
4-استخوان هاي زرافه ها
استخوان هاي دوگونه از زرافه (هلادوتريم و ساموتريم)در مراغه کشف شده که به احتمال قوي مربوط به اشکوب پونسين زير دروه ميوسن هستند.
5-استخوان هاي گوزن و آهو
6-جمجمه گوشتخواران
7-قطعات استخواني خرس ها (ursus)
8-استخوان هاي گاوسانان (bovidae)
9-دندانهاي منحصر به فرد برخي از گونه هاي اسب ها
10-فک فوقاني کرگدن (hippopotumus)
11-و بسياري از قطعات استخواني ساير مهره داران
در خصوص حفاظت از نمونه هاي فسيلي در مقابل تابش نور خورشيد، يخ زدگي، بارش برف، فرسايش و ...سايت هاي حفاري از پوشش هاي موقت برخوردار شده اند.اما در خصوص نگهداري پيشرفته از اين نمونه ها، اولين مرکز تحقيقات و موزه فسيل شناسي ايران به مساحت پنج هزار متر مربع در مراغه احداث مي شود.به گفته مسئولين، نقشه هاي معماري، تأسيسات و سازه هاي اين موزه و مرکز تحقيقات آماده و کار احداث آن نيز آغاز شده است.
منبع:اطلاعات علمي شماره11
