ترس از خدا و نقش سازنده آن در زندگى (3)*
نويسنده: آيت الله محمد تقى مصباح
چكيده
برخلاف برخى يافته هاي علم روان شناسي و توصيه هاي بعضى متخصصان علوم تربيتى غربى، كه به طور مطلق ترس را نكوهش كرده، آن را گناهى بزرگ مىدانند، در آموزه هاي قرآنى ترس نقشى سازنده در زندگى انسان ايفا مىكند. در آيات بسيارى بر انگيزه ترس از خدا از طريق يادآورى بلاها و عذاب ها تأكيد شده و مردم از طريق ايجاد بيم و ترس به سوى عمل صالح رهنمون مىشوند.
اين نوشتار به تفصيل به موضوع ترس از خدا و نقش سازنده آن در زندگى پرداخته است.
کليد واژه ها: ترس، ترس از خدا، تبشير، انذار، خشيت.
نقش تربيتى ترس از خدا در رفتار انسان
در امور معنوى نيز ما معتقديم كه خداوند افزون بر جهنم، بهشت نيز دارد و رحمت خداوند بس گسترده و مقدم بر غضب اوست [يا من سبقت رحمته غضبه]،(1) همچنين اندكى از بندگان رهيافته به عالىترين مراتب معرفت و كمال، در سوداى نيل به قرب الهى و رضوان الهى هستند و از اينرو، بشارت به رضوان الهى و جوار او محرك اصلى آنان براى گزينش طريق درستى و سعادت است، اما در بيشتر مردم ترس از عقوبت الهى موجب انجام وظايف و عبادات مىگردد. اگر ترس از عقوبت نبود، اندكى از مردم به اميد ثواب و پاداش الهى، كه به مؤمنان راستين وعده داده شده است، به عبادات و تكاليف خود مىپرداختند. آنجا كه وعده فرمود: «وَعَدَاللّهُ المُؤمِنِينَ وَالمُؤمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجرِي مِن تَحتِهَا الأَنهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدنٍ وَرِضوَانٌ مِنَ اللّهِ أَكبَرُ ذَلِكَ هُوَ الفَوزُ العَظِيمُ» (توبه: 72)؛ خداوند به مردان و زنان مؤمن بوستان هايي وعده داده است كه از زير [درختان] آنها جوىها روان است، در آنها جاويدانند و نيز مسكن هاي خوش و پاكيزه در بهشت هاي پاينده، و خشنودى خدا از همه برتر و بزرگ تر است. اين است رستگارى و كاميابى بزرگ.
البته در برخى از رفتارها، تنها اميد به پاداش محرك است؛ زيرا عقوبتى براى ترك آنها در نظر گرفته نشده است. در اين رفتار، اميد به پاداش، كه مطلوب انسان است تأثير مستقيمى در انجام آنها دارد و در اين ميان، ترس از محروميت از آن پاداش نيز به صورت غيرمستقيم محرك انسان مىگردد. براى خدا باوران و معتقدان به جهان آخرت، ترس از سختى هاي شب اول قبر و عذاب جهنم محرك اصلى انجام تكاليف و وظايف است. اما كسانى كه به عالى ترين مدارج معرفت دست يافتهاند، بزرگ ترين نگرانى شان حرمان از توجه و عنايت خداوند است. اين حرمان عذاب بزرگى است كه اغلب انسانها از آن غافلند و تنها راهيافتگان به معرفت ناب توحيدى كه قدر و ارزش جوار معبود را مىشناسند، بهآن واقفند و باور دارند كه حرمان از گفتگوى معبود، چنان سنگين و گران است كه عذابگرفتارشدن به آتشجهنم دربرابر آن ناچيز مىنمايد.
خداوند درباره تأثير مشاهده نظام حكيمانه حاكم بر عالم و ارتباط آن با نظام تشريع و نقش آن در برانگيختن ترس از عقوبت مخالفت با تكاليف الهى و مخالفت با مقررات تشريعى خود چنين مىفرمايد:«إِنَّ فِي خَلقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرضِ وَاختِلاَفِ اللَّيلِ وَالنَّهَارِ لآيَاتٍ لِّأُولِي الألبَابِ الَّذِينَ يَذكُرُونَ اللّهَ قِيَاما وَقُعُودا وَعَلَىَ جُنُوبِهِم وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرضِ رَبَّنَا مَا خَلَقتَ هَذا بَاطِلاً سُبحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ» (آلعمران: 190ـ191)؛ همانا در آفرينش آسمانها و زمين و در پى يكديگر آمدن شب و روز خردمندان را نشانههاست، همان كسان كه ايستاده و نشسته و بر پهلوها خفته خداى را ياد مىكنند و در آفرينش آسمانها و زمين مىانديشند [و گويند:] پروردگارا، اين را به گزاف و بيهوده نيافريدى، تو پاكى [از اينكه كارى به گزاف و بيهوده كنى] پس ما را از عذاب آتش دوزخ نگاهدار.
وقتى انسان به آفريده هاي خداوند مىنگرد، و بخصوص در شب، كه آرامش و سكون همه جا گسترده شده، به آسمان و ستارگانى كه به زيبايى به جلوهگرى مىپردازند خيره مىشود، مسحور و مبهوت جلال و شكوه خداوندى مىگردد. او پيش خود مىانديشد كه اين نظام شكوهمند و حكيمانه نمىتواند بىهدف و به گزاف آفريده شده باشد. بى ترديد اين نظام داراى حساب، كتاب، قانون و هدف است. آنگاه در پى تأمّل در عظمت آفرينش پديده هاي پيرامون خويش، به خود مىنگرد و به اين حقيقت اعتراف مىكند كه نظام حاكم بر وجود و رفتار او به عنوان جزئى از نظام آفرينش، حكيمانه و از روى حساب و كتاب و داراى هدف است. بنابراين، او در حوزه رفتار اختيارى خود و در قبال نظام تشريع الهى مسئول است و بايد پاسخگوى رفتار خود باشد. اگر وى با نظام و مقررات تشريعى خداوند مخالفت كند و در چارچوب مسيرى كه خداوند براى زندگى او ترسيم كرده گام برندارد و به اخلال در قوانين الهى بپردازد، كيفر و مجازات مىشود.
اهميت ترس از خدا و عذاب هاى اخروى
عامل ترس از خدا و بلاها نقش محورى و اساسى در پذيرش دعوت انبيا و ايمان مردم به خدا داشته است. هيچگاه بدون عامل خوف و خشيت از خدا، زمينهاى براى پذيرش سخنان انبياى الهى فراهم نبوده است. از اينرو، خداوند مىفرمايد: «إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِينَ يَخشَونَ رَبَّهُم بِالغَيبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ...» (فاطر: 18)؛ [تو] تنها كسانى را كه از پروردگارشان در نهان مى ترسند و نماز برپا مىدارند هشدار و بيم مىدهى.
اگر خوف و خشيت در اقوام پيامبران الهى نمىبود، نه فقط سخنان پيامبران، بلكه معجزات آنان نيز در آنها اثر نمىگذاشت. تا آنجا كه در واكنش به سخنان پيامبران، آنها را مسخره مىكردند و معجزه آنها را سحر و جادو تلقّى كرده، با اين اتهام، شانه از زير بار پذيرش دعوت فرستادگان خدا خالى مىكردند. قرآن در اينباره مىفرمايد: «وَلَو فَتَحنَا عَلَيهِم بَابا مِنَ السَّمَاء فَظَلُّوا فِيهِ يَعرُجُونَ لَقَالُوا إِنَّمَا سُكِّرَت أَبصَارُنَا بَل نَحنُ قَومٌ مَسحُورُونَ» (حجر: 14ـ15)؛ و اگر درى از آسمان بر آنان بگشاييم تا پيوسته در آن بالا روند [و قدرت و معجزات ما را بنگرند]؛ هر آينه گويند: چشمان ما را پوششى برنهادهاند [ما را چشمبندى كردهاند] بلكه ما گروهى جادو زدهايم.
* اين مجموعه بازنويسى درس اخلاق استاد در دفتر مقام معظّم رهبرى، قم، سال 1388 مىباشد.
پي نوشت ها :
1ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 94، ب 40، ص 239، ح 9.
