مقدمه اي بر کتاب عالم و آدم
مقدمه
اگر خلد خواهي به ديگر سراي
به نزد نبي و وصي گير جاي
فردوسي
و پيغمبر فرمايد: «انا مدينه العلم و علي بابها».
دانشمندان و بزرگان دين و بخصوص شيعه در همه اعصار به شرح و ترجمه آن اثر همت گماشتند، و بعد از شکوفايي انقلاب اسلامي اين کوشش با وسعت بيشتري دنبال شد، و بزرگان و پيروان اهل بيت عصمت و طهارت با ترجمه و طرحهاي جديد و صحيح و با ايجاد مراکز انتشاراتي آل علي (ع) (ايجاد مرکز بزرگ فرهنگي و علمي بنياد نهج البلاغه که به همت حجه الاسلام و المسلمين دين پرور با ياد و کمک امام بر حق شيعيان شکل گرفت به ترويج آثار رحمت آفرين مولا علي (ع) و کلمات قصار آن حضرت در مکاتبات رسمي بخصوص در سالهاي اخير که سالهاي امام علي (ع)و سال سيره علي (ع)(1380)بود پرداختند که خداوند طاعات همه آنان را قبول فرمايد. انشاء الله.
همگان واقفند که نهج البلاغه شامل:(241)خطبه است که به مناسبت هاي مختلف از طرف آن حضرت ايراد شده است، و (79)نامه آن حضرت به حکام و اميران و از جمله به مالک اشتر (نامه 53)نوشته شده است، و (480)بحث در احکام ديني - اجتماعي و فلسفي با حکمت هاي علي (ع) مي باشد.
اما به تصديق بسياري از دانشمندان در مورد بسياري از خطبه ها و نامه ها و حکمت ها و بحثها و تفسيرهاي متعددي وجود دارد، ولي در مورد خطبه اول نوشته و تفسير و شرح بسيار محدود است... شايد بتوان اين مساله را با اين ترتيب عنوان کرد که احکام و دستورات حضرت امام براي سياستمداران و نظاميان و قضات و معلمين و پيشه وران و افراد خانواده انساني به صورت عملي و روزانه و مستمر مورد استفاده قرار مي گيرد، ولي بحث در شناخت خداوند و دين خدا و عظمت ذات الهي، راههاي رسيدن به شناخت خداوند قادر از راه آفرينش جهان و شگفتي هاي آفرينش ملائک و انسان با تاکيد بر خلقت حضرت آدم و هبوط او از بهشت بر زمين،
با هدف غايت مبعوث کردن رسولان خداوند بزرگ
و بخصوص فلسفه مبعوث نمودن حضرت خاتم الانبياء
- و وجود امام پس از بعثت پيامبران
- عظمت قرآن کريم و احکام شرعي
- و بالاخره فلسفه حج ابراهيمي.
که موضوعهاي اصلي بحث خطبه امام همام است، احتياج به مقدمات عظيم اطلاعاتي و آمادگي علمي دارد که فهم بخشي از آن يا بيشتر با پيشرفتهاي فناوري تحقق مي يابد، و اطلاعات ماهواره اي، ارتباطات يافته هاي عظيم زمين شناسي، بيولوژي، رياضي، فيزيک، شيمي و نجوم را با محاسبات غيرقابل تصور براي تجسم و درک فواصل سرعت انتشار امواج، بر هم کنشهاي شيميايي و ... را طلب مي کند که در عهده همگان با اشتغالات شديد زندگي نيست خداوند متعال هم در سوره المؤمن آيه (16)مي فرمايد:
«لخقل السماء اکبر من خلق الانسان».
و لذا اکثر دانشمنداني که به تفسير و شرح مباحث کتاب بزرگ نهج البلاغه پرداختند، از توجه زياد به اين قسمت خودداري کردند.
با کمي دقت در اين خطبه مي توان فهميد که اين خطبه پاسخي صريح، مستدل و علمي به همه چراهاي است که براي همه افراد انساني بطور نظري و ضروري از مسائل بزرگ و رويدادهاي مهم خلقت در گذشته و در حال مطرح مي شود. مطرح شدن اين «چراها» نتيجه عظمت کار خداوندي و عدم امکان دسترسي توده هاي مردم به آگاهيهاي لازم و داده هاي ضروري است.
مثلاً در مورد خلقت جهان مساله اين است که چگونه جهان خلق شد، محدوده جهان چيست؟ ابتدا و انتهاي آن را کجا بايد در نظر گرفت قبل از خلق جهان چه شرايطي حاکم بود؟ دور و نزديک شدن و حرکت سيارات و ثوابت و يا اتساع و انقباض در توده هاي کهکشاني در چيست، انرژي هاي لازم چگونه ظاهر مي شوند، و نقش ماده در اين پديده ها کدام است و بالاخره مقياس ما در زمان و فواصل چيست؟ و هزاران سؤال ديگر در مورد خلقت هستي و صفات خداوندي و عظمت کار خالق همه اين سؤالها نمي توانند جز با کلام وحي و کلام بزرگاني که از خداوند بزرگ الهام مي گيرند به آنها پاسخ داده شود تا پاسخهاي ناصواب در بين مردم ظاهر نشود.
اهميت اين خطبه در اين است که حضرت امام خود اين سؤالها را مطرح مي فرمايد، و پاسخ لازم را مثلاً در مورد صفات و عظمت الهي به آن مي دهد، و اين همان جنبه آزاديگي فکري امام بزرگوار است که حق سؤال را براي همه منظور مي دارد، ولي براي جلوگيري از افتادن افکار مردم در دست نامحرمان خود پاسخ لازم را هم براي آن فراهم مي کند، و با بياني که تفسير آن بايد با کمک فن آوري جديد و داده هاي عميق و محاسبات گسترده و مشاهداتي خارج از حواس عادي صورت گيرد، براي آنها که آمادگي پذيرش و يا طرح سؤال را دارند مطرح شود. مثلاً در مورد قضاوت و عدالت رفتار بين انسانها و پديده هاي اجتماعي ديگر شايد مسائل براحتي قابل بررسي باشد، ولي آيا مي توان از تبديل ماده به انرژي و از سرعت سير نو و از امواج الکترومغناطيس و نيروهاي گرانشي به راحتي با مردم صحبت کرد؟ و يا از واکنشهاي دروني زمين و برهم کنشهاي شيميايي در اجرام سماوي در شرايط حرارتي و فشاري گوناگون و تشکيل عناصر جديد پيچيده از مواد سبکتر و ساده تر و چگونگي تراکم مواد معدني يا از شناخت حيات و اثر متقابل عناصر و اندامها و پيدايش ژن و کلوئيدها و DNA در بحث وراثت امروزي و بدون داشتن شواهد عيني سخن به ميان آورد؟
نتيجتاً شايد به اين دليل مباحث خطبه اول کمتر مورد شرح و تفسير قرار گرفت، و لازم بود که اين مباحث از ديدگاه اطلاعاتي جديد و در ارتباط با پيشرفت علوم مورد بحث قرار گيرد تا مبادا مشکلات تفهيمي پيش آيد و آموزشهاي ناصواب ظاهر شود. به اين ترتيب مشاهدات رصدخانه ها، تفسير طيفهاي الکترومغناطيسي سيارات و ماهواره ها و نتايج کارهاي تحقيقاتي دانشگاهها و مراکز تخصص بايد مورد تجزيه و تحليل قرار گيرند، و اين امر به کار گروهي و همکاري علمي و تقويت پايه فناوري همه جانبه در سطوح ملي و بين المللي نياز دارد تا اظهار نظرها فقط در حيطه حدس و گمان و شايدها و بايدها يا به قول معروف ليت و لعل نباشد.ممکنست گفته شود که بعضي از دانشمندان در بيان نظريه ها و يا کارهاي خود از تخيل و تصورات هم استفاده کردند مثلاً ژول ورن نويسنده و متفکر فرانسوي قرن (18)داستانهاي علمي - تخيلي زيادي دارد که به فارسي هم ترجمه شده است (مانند: سفر به کره ماه، دور دنيا در (80)روز، يا (20)فرسنگ زير دريا)، امّا اين نويسنده از چنان اطلاعات علمي و مهارتي در بين بهره مند بود که در (200)سال پيش محاسباتش براي تعيين فاصله زمين با ماه با آنچه که امروز محاسبه مي شود فقط (2)کيلومتر اختلاف دارد.
بعلاوه براي اينکه نشان دهد که هميشه يک طرف ماه، با وجود حرکت اتقالي و وضعي آن، به طرف زمين است مثال خوبي مي زند او مي گويد: ميزي را با غذاهاي لذيذ در نظر بگيريد. مهماناني گرسنه به دور آن راه مي روند و همه چشمها هم به اين خوان دوخته است و ماه هم بدون اينکه نگاه خود را از زمين بردارد در يک حالت به دور آن مي گردد، و در همان گردش و حرکت انتقالي است يک بار هم به دور خودش (محور فرضي ها) مي چرخد پس حرکت وضعي از نظر زماني براي زمان حرکت انتقالي که برابر يک ماه قمري است: بعلاوه در مورد نحوه رسيدن به ماه و پرتاب موشک و تصحيح مسير پرواز آنچنان دقيق محاسبه کرده است که امروزه اساس پرتاب موشکهاي پرقدرت براي پرواز به کره ماه است.
پيرامون کتاب عالم و آدم
شناخت محيط زندگي خود از غرايز فطري هر جاندار است. گستره اين محيط با درجه تکاملي جسمي و فکري موجود متغيّر است اين شناخت آرامش را به موجود باز مي گرداند و او را در ادامه حيات و گسترش دامنه فعاليت و بهره برداري از امکانات بالقوه محيط آماده مي سازد. شناخت جهان آفرينش و دستيابي به راز خلقت براي انسانها (اين اشرف مخلوقات) که در نامگذاريهاي جديد علمي از او به عنوان انسان هوشمند (1) نام برده مي شود. از همان آغاز در فطرت کنجکاوانه او به وديعه گذاشته شده بود، و ضرورتهاي مادي و معنوي، لزوم شناسايي از جهان و خلقت را براي او بيشتر کرده است.
در عصر پر شتاب امروز، فناوريهاي گوناگون علمي، هر روز ديد ما را از جهان عميق تر و وسيع تر مي کند اگر بشر اوليه خود را در اختيار طبيعت قرار مي داد، بشر امروزي سعي در تشخيص و مهار طبيعت دارد، و لذا شناخت نيروها، حرکت ها يا جابجايي ها در مقياس زمين و آسمان براي او مفهومي ديگر هم از نظر مادي و هم از نظر معنوي دارد، چه هم به منابع تازه حياتي مي تواند دست يابد، و هم دراين حرکتها و گستره حيات خويش نقش خالقي را مي جويد که اين چنين آرامش او را تامين کرده است، اما با وجود هزاران سالي که از خلقت بشر مي گذرد شناخت ما از تکوين عالم و آدم مراحل اوليه را طي مي کند، و تفسير در آگاهيها، که نتيجه تغيير در نوع مشاهدات و برخورد ما با پديده ها و ايجاد ابزار و آلات مادي جديد براي ديدن و بررسي آنهاست خود نشان مي دهد که بشر هنوز در مرحله طفوليت علمي يا لااقل در مرحله ابتدايي آگاهي از تکوين و خلقت عالم است، و هرچه بر ابهامات او افزوده مي شود در پذيرش بعضي از نظريه ها و فرضيه ها دچار ترديد و ابهام بيشتر مي شود، چه خداوند متعال قدرت تفکر را به ما عطا فرموده تا هر نظريه را بدون دليل نپذيريم و با ايجاد ترديد در مسائل علمي که خود زمينه ساز يقين است کوشش خود را براي فهم پديده ها بيشتر کنيم.
براي ما شيعيان و پيروان مولاي متقيان، امام علي (ع) با سخنان گهربارشان دريچه اي فراتر از فناوري جديد گشوده شد که از چهارده قرن پيش با عنوان خلقت السماء و الارض در خطبه اول خود همه جنبه هاي تکويني و تکاملي را به طور جامع مدنظر قرار داده است.
در اين مورد شاهد بوديم که متقدّمان علم ودانش چون: ارسطو و متأخّرين فيلسوف چون لاپلاس و کانت و متّحديني چون ليلتون و جفري و ديگران از غرب و بزرگان اسلامي چون: بوعلي سينا، رازي، فارابي، عبده، مجلسي و ديگران مطالبي عنوان کردند که همگي به صورت فرضيه هايي با در نظر گرفتن يک جنبه تکويني (نظريه هاي ابر بودن، برخوردها، اثرجاذبه متقابل و غيره) بود که در محيط و شرايط خاصي اشاعه مي يافت و بعدها مقبوليت کلي خود را از دست مي داد.
اما نظريات ابراز شده توسط مولا علي (ع) از حد اين فرضيات و فناوريها در طول زمان فراتر بوده، و کاملاً مشهود است که با پيشرفتهاي فناوري جديد و افزايش آگاهي ها عمق اين فرمايشات بيشتر مشهود خواهد شد.
البته چون هدف از اين نوشته بررسي جنبه هاي علمي در نظام تکويني خلقت عالم است بيشتر از اين نظر، مساله مورد دقت قرار مي گيرد، و طبيعي است که نهج البلاغه در همه زمينه ها حرف اول را دارد، و حتي همه بزرگان دين اعتقاد دارند که با مطالعه نهج البلاغه تمايلات علمي در مسلمانان ايجاد شد، و مسلمانان (اعراب و ايرانيان) بعدها به ترجمه فلسفه يونان پرداختند. به عبارت ساده تر اين تعليمات اسلامي و فرمايشات حضرت در نهج البلاغه به صورت خطبه ها و نامه ها و حکمت بود که باعث تقويت بنيه علمي در اعراب شد، و خوي جنگجويي و لشکرکشي عرب ها را با فلسفه و علم و ادب بتدريج جايگزين کرد.(2)و در نتيجه گفتار علي (ع)نه براي طبقه اي خاص (عالم و عالي) و نه براي ملتي خاص و نه براي زماني محدود، بلکه در سرتاسر تاريخ و زمانه براي همه اقشار و حکومتها سرمشق بوده و محترم خواهد ماند، لذا اگر خطبه اي علمي... الهي است نه براي تنها مسلمين مسجد کوفه بلکه براي همه دانشمندان و علاقمندان به معرفت کائنات است، و اگر نامه اي به مالک اشتر است نه براي آن فرماندار بزرگ بلکه براي همه حکام در همه جا و در هر زمان و اگر موضوع حکمت است براي همه جهان و اعصار پايدار است.
با استعانت از خداوند بزرگ در شروع سال (80)مقاله مرحوم آيت الله خليل کمره اي دانشمند و شخصيت بزرگ و متفکر والا، کتاب شرح تفسير و ترجمه نهج البلاغه خطبه اول با نام خلقت جهان و آدم بدست رسيد که از مطالعه آن مجذوب شدم، و دقايق علمي و مباحث فلسفي مطرح شده در اين کتاب جهاني ديگر از عظمت امام بزرگوار را برايم گشود، و اگر تا آن روز فقط بر اساس بدعتهاي خانوادگي و مذهبي خود را غلام آن حضرت مي دانستم، با مطالعه اين کتاب عظمت تفکر آن امام همام آن چنان خود را دگرگون ديدم که حيفم آمد ديگر شيعيان علي (ع)از مطالعه آن محروم باشند، و دقايق پر عظمت خلقت و مسائل علمي مربوط به آن را در نيابند. لذا با پيشنهاد حجت الاسلام و المسلمين دين پرور رياست محترم بنياد نهج البلاغه در سال امام علي (ع)مقرّر شد که اين کتاب بازنگري شده و بعضي محاسبات و اشکال و مطالب آن بر اساس مادّه هاي امروزي تجديد نظر شود، و به صورت کاملاً گسترده در اختيار عموم قرار گيرد.
توضيح اينکه اين کتاب دوبار در سالهاي (35 و 44)، توسط مراکز نشر علمي و انتشارات جاويدان در يک هزار نسخه به چاپ رسيده بود و طبيعي است که اگر چه در همان سالها پيشرفت علوم فضايي گستردگي زياد يافته بود ولي بررسي فضايي بيشتر بصورت پرتاب موشکها و يا ماهواره هاي بدون سرنشين انجام مي شد، و بشر به تدريج آماده براي سفر فضايي گاگارين روسي و آرمسترانگ آمريکايي مي گشته، و من از اينکه دانشمندي چون: مرحوم آيت الله کمره اي اين همه اطلاعات دقيق علمي و محاسباتي را جمع آوري کرده، و در جنب اشارات بيانات مولاي متقيان بکار برده بود، به ايشان تحسين گفتم، و از اينکه اين امر در پرده محاق بماند ناراحت بودم که خوشبختانه با استقبال حجت الاسلام دين پرور و همکاري بي دريغ بنياد نهج البلاغه خداوند اين توفيق را به من داد که در انتشار مجدد وسيع اين نوشته سهم کوچکي ادا کنم.
شرح مرحوم کمره اي با عنوان نهج البلاغه و خلقت آسمان، و جهان يا عالم و آدم (السماء و العالم) است. که در ابتدا با تقريظ هاي مصلح کبير عالي حضرت آيه الله سيد هبه الدين شهرستاني و حضرت آيه الله حاج شيخ محمدحسين آل کاشف الغطاء (قدس ره المعلي) شخصيتهاي بي نظير عالم اسلامي به تاريخ (1368 و 1367)قمري خطبه سيدرضي «قده» جامع مقدس آن همراه است، و مقدمه عالمانه اي از مرحوم کمره اي دارد، و شروع کتاب را با ابياتي از نظامي حکيم در مورد پرسشهايي از خسرو پرويز، حکيم جهاني شروع مي کند.
ديگر گفتش که بعد از زندگاني
به ياد آرم حديث اين جهاني؟
جوابش داد پير دانش آموز
که اي روش چراغ عالم افروز
تو آن نوري که پيش از صحبت خاک
ولايت داشتي بر بام افلاک
سپس خطبه امام در هشت بخش اصلي آن در مقدّمه آمده عنوان شده، و ترجمه کلي آن عرضه شد.
با بياني از صبح ازل در بحث «وتد بالصخور» و به مسائل زمين و آنچه در داخل آنست مي پردازد. آنگاه بحث را در مسائل تکويني ادامه داده، و ضمن بيان چند نظريه جديد در پيدايش زمين مسائل عنوان شده در مورد تکوين را با شواهدي از قرآن مجيد همراه مي کند، و چهارده حديث در اين مورد بيان مي کند.
سپس به مسأله اختران بعنوان تزئينات بارگاه هستي مي پردازد، و از منظومه شمسي و خورشيد و حرکت وضعي و انتقالي سيارات سخن مي گويد، و از خورشيد و بخشهاي مختلف آن و پديده هاي کسوف و خسوف و شفق قطبي مطالبي به ميان مي آورد، و از آنجا نتيجه مي گيرد که هيچ کاري بدون اجازه و بدون نظر خدا نيست.
قطره اي کز جويباري مي رود
از پي انجام کاري مي رود
و از ماه و نقش آن در زمين با ايجاد جزر و مد در درياها مي گويد، و سر آخر به اين نتيجه قرآني مي رسد که:
«اِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ وَ اِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ». (3)
و بابي در مورد معتقدات مردم در مورد ستاره ها بازگو مي کند مي گويد: سعد و نحس بر اين کار ستاره پرستان مصر و بابل است!
سپس نويسنده به بخش پديد آمدن ملک و انسان مي پردازد که در معابر ملکي آسمان آثار فرشته ها جريان مي يابند.
در بخش آخر به هبوط حضرت آدم و مقايسه آن با هبوط ساير بشر مي پردازد در همه اين بحثها موارد اخلاقي و اجتماعي و کاربردي براي انسانها را از قول حضرت و ائمه عليه السلام يادآوري مي کند، و چنان با حلاوت و شيريني موارد مشکل را حل و معضلات را آسان مي کند، و با قلم شيواي خود خواننده را چنان مسحور مي کند که هر کس پس از مطالعه و لو بخشي از آن احساس آرامش مي کند، و خود را با آنچه که در سابق بود فرق مي دهد يکي از موارد اساسي و قابل توجه اين کتاب، اختصاص يک فرهنگنامه بر اساس انسپکلوپدي هاي فرنگي است که کلمات و جملات و استعارات موجود در نهج البلاغه و در هر فصل آن را (مربوط به خطبه اول) با شرح و توضيح و ذکر منابع و نظريات ديگران عنوان کرده، و ما از نظر سهولت بررسي و مطالعه آن را در بخشي آخر تحت عنوان فرهنگنامه به دو صورت تنظيم کرديم.
1- برحسب تشکيل طبيعي در متن خطبه ها و تفريق آن براي هر يک از بخشهاي هشتگانه خطبه.
2- بر حسب نظام الفباي عربي که پيدا کردن مفهوم يک کلمه را براي خواننده علاقمند آسانتر مي کند.
در خاتمه بايد آرزوي نويسنده محترم مرحوم کمره اي را براي بيداري امت اسلام و تزکيه جوانان و مرمان با ايجاد عشق به خاندان نبوت و امامت و علاقه به مطالعه و تحصيل علم و خودداري از خودباختگي در مقابل علوم نو با مسلح شدن به دانش جديد و استفاده از اوقات و استعداد خدادادي براي خودسازي و نشر علم و هنر و حکمت با الهام از پيشواي بزرگ خود علي (ع) در تمام بخشهاي کتاب يادآوري کنم و اميدوارم که نسل جوان ايران در زير لواي امام عظيم الشان خود و با الهام از آن پيشواي بزرگ راه خود را با راه علي (ع) به صورت هماهنگ، آگاهانه و پرانرژي دنبال کند و سيرت پاک اهل بيت (ع) را سرمشق خود قرار دهند.
آشنايي به تحقيقات نويسنده محترم مرحوم آيه الله حاج ميرزا خليل کمره اي نويسنده محترم کتاب، و امام جماعت مسجد فخر الدوله، از نويسندگان و محققين بيان، و از مبارزان بنام اسلام و در زمره دانشمنداني بود که عمري را با احترام (در دانشگاه هاي حکومتي) به مطالعه و تدريس و تحقيق و تأليف گذرانده، و کتابهاي پرارزشي از خود به يادگار گذاشته است که فهرست وارد در آخر اين بخش عرضه مي شود.
ايشان غير از دروس ضروري که شرح آن نيز آمده است با عطشي که براي فراگيري علوم جديد داشتند در علم نجوم و زبان شناسي و بيولوژي هم مطالعات فراواني داشته و ضمن آشنايي با زبانهاي عربي و انگليسي و فرانسه در فهم مطالب علمي جديد بسيار کوشيد و ضمن مسافرتهاي متعدد به کشورهاي مختلف با شخصيتهاي بزرگي چون: شيخ شلتوک در الازهر مصر جهان بيني اسلامي خود را قوّت بخشيد. البته شرح زندگي و خلاصه آثار اين دانشمند بزرگ به صورت جداگانه به زيور طبع درخواهد آمد لکن مختصري از شرح حال وي را براي آشنايي بيشتر خوانندگان محترم در ذيل بيان مي کنيم:
«خليل» متولد (1317)ه.ق در منطقه حاصلخيز و خوش آب و هواي کوهستاني کمره در خانداني زراعت پيشه خود را شناخته، و عليرغم عشقي که به طراوت باغستان و فلاحت داشت طراوت تحصيل را ترجيح داده و چنين گويد هرچند اين راه براي من سنگلاخ بود، زيرا امکانات من براي تحصيلات عاليتر به شهرهاي علمي نزديک، خوانسار، اراک و قم مصادف با تأسيس حوزه علميه قم به دست تواناي مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالکريم حائري اعلي الله مقامه از اراک رهسپار قم شده، و به سهم خود در تأسيس حوزه علميه قم از آغاز سال (1340)ه.ق سهيم بوده، و اين افتخار نصيب شد که تکميل رشته خارج فقه و اصول را چند دوره نزد مرحوم مغفور آيت الله حائري و اندکي هم به حوزه آيت الله نائيني و بيشتري به حوزه آيت الله ميرسيد علي يثربي و در همين اوان تکميل رشته عقليات و رياضيات و فلسفه را نزد استاد بزرگوار آقاي ميرزا علي اکبر مدرس يزدي گذرانده رشته ادبيات را تا مقداري نزد آيت الله رفيعي و رشته حديث را در نزد مرحوم آيت اله رفيعي و رشته حديث را در نزد مرحوم آيت الله آقاي شيخ محمدرضا مسجدشاهي اصفهاني و رشته اخلاق و عرفان را نزد مرحوم آيت الله حاج ميرزا جواد آقا ملکي تبريزي تکميل نموده، و بعد به تهران منتقل شدم، (55-1354 ه.ق) و در تهران به تدريس طلاب ديني و حوزه هاي تفسير و اقامه آداب مذهبي و تدريس متون احاديث در مؤسسه وعظ و تبليغ و در دانشکده دوره دکتراي آن پرداخته، و در تمام اين ادوار کتبي طبق کمال مطلوب و آرمانهاي بلند خود تأليف کردند، اما کتب تأليفي:
1- کتاب قبله اسلام کعبه يا مسجد الحرام: اين کتاب را جامع الازهر مصر و همچنين کنگره رابطه عالم الاسلام مکه معظمه در صدد ترجمه مي باشد.
2-کتاب تحول قبله از بيت المقدس به مسجد الحرام:اين کتاب در آيينه بيت المقدس مقايسه بين قواي فاتحين يهود و صليبي هاي مسيحي و فاتحين اسلام را (در دو عهد، عهد اول و عهد صلاح الدين) وانموده راز هر سه را فاش مي کند.
3- پنج رساله در حج و قبله: رساله پنجمين آن کتاب جواب سؤال از قبله است که از آمريکا وارد شده.
4- کتاب اسرار حج.
5- کتاب مناسک حج.
6- کتاب ادعيه حج مکه و مدينه.
7- کتاب پيام ايران به نجد و حجاز و مصر: اين کتاب را در مصر دارالتقريب قاهره به نام (اراء ائمه الشيعه الاماميه في الغلاه) به عربي نشر مي کند.
8- کتاب پيام به مفتي اعظم سعودي.
9- کتاب کليد امن جهان.
10- کتاب کليد امن جهان.
11- کتاب نهيب پيغمبر (ص) از آسمان خيف و مني به ملوک و امراء و طبقات فقهاء.
12- نشريه مختصر راجع به کنگره رابطه اسلامي مکه.
13- کتاب ندايي از شهريت المقدس و نگاهي به سرزمين بيت المقدس.
14- کتاب غروب آفتاب در اندلس.
15- کتاب تفسير سوره نور در دو جلد.
16- کتاب آسمان و جهان زائد بشرح نهج البلاغه بر قسمت «السماء و العالم» که همين کتاب است.
17- نهج البلاغه و جنگ.
18- کتاب ملکه اسلام فاطمه زهرا اولين محکمه قضايي بعد از رسول خدا و محاکمه از رئيس دولت.
19- کتاب سرچشمه آب حيات (علي الزهراء) در نقشه حکومت اسلام.
20 و 21 و 22- کتاب عنصر شجاعت (جلد اوّل و دوّم و سوّم).
23- کتاب مسلم بن عقيل و پايتخت طوفاني.
24- کتاب لحظه اي از عمر سه رهبر: اميرالمؤمنين و امام صادق و پيغمبر(ص).
25- کتاب امام رضا (ع) در مباحثه با عمران صابي.
26- کتاب تاج مامون الرشيد دفاع مامون از ولايتعهدي حضرت رضا (ع).
27- کتاب فلسفه غيبت امام زمان (ع) و نويد اسلام.
28- کتاب اذان و نداي آسمان در سه قالب.
29- کتاب مادر و شرح حديث ام سلمه و بانوان در سه مرحله.
30- کتاب فتح مکه و شرح حديث بني جذيمه.
31- کتاب زندگاني امامزاده عبداله و تاريخچه شهر ري.
32- ترجمه قصيده النبي محمد (ص).
33- کتاب طبقات الحديث و المحدثين.
34- احاديث وحي دروس دانشگاه.
35- کتاب خواب ديدن ائمه اطهار.
36- کتاب الصراط المستقيم سلمان فارسي در همه اطوار و احوال.
37- رساله توضيح المسائل جامع عليه.
38- تحشيه و تعليق رساله لقاء اله.
39- کتاب محمد بن ابي بکر و مادرش اسماء بنت عميس.
40- تحشيه و تصوير کتاب مواقع النجوم سلسله مشايخ حديث و اجازه تاليف آيت الله مرحوم حاج ميرزا حسين نوري.
41- تحشيه و تعليق برکتاب «مراقبات السنه».
42- کتاب عنصر ممتاز و شهريار اسلام ابوعبداله الحسين (ع) جلد پنجم هفتاد و دو تن.
43- چند مرحله از زندگاني امام حسين (ع).
44- يک دوره زندگاني اجتماعي اميرالمؤمنين (ع) بقلم امام (ع).
45- کتاب پيام بلال مؤذن اسلام. (توضيح، شرح زندگاني و تأليفات در مجله منقلي به چاپ رسيده است).
منابع مختصرشده
2- برگرفته از کلام آيت الله کمره اي.
3- قرآن کريم، سوره تکوير، 1 و2.
4- دشتي محمد 1379، (ترجمه) نهج البلاغه، انتشارات آل علي (ع)، قم.
5- دين پرور، حاج جمال، 1380، مذاکرات شفاهي.
6- کمره اي، حاج ميرزا خليل، 1344 (ترجمه).
7- معتمد، احمد، 1379، زمين شناسي عمومي، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم.
8- نهج البلاغه: اسماء و العالم، انتشارات شرکت سهامي طبع کتاب، تهران.
منبع: سالنماي النهج 1-5
