اعتبار گزارش شرق شناسان
نويسنده:سعيد رضوي
شرق شناسي، به معناي خاص کلمه، از سويي با مفهوم جديد از تاريخ و از سويي ديگر با تقسيم عالم به دو مفهوم شرق و غرب مناسب دارد.به عبارت ديگر تاريخ در معناي جديد-به ويژه از قرن هيجدهم به اين طرف-انبوهي از رويدادها، حوادث، فتوحات و ذکر سلسله ها و حکومت ها نيست، بلکه در اصل تابعي از آگاهي فاعل شناسا يا به اصطلاح تابعي از سوژه مي شود.در اين تلقي جديد از تاريخ، طرحي تکويني عالم يا طرحي که بر اساس مشيت الهي قوام گرفته بود جاي خود را به طرحي مبتني بر آگاهي و اراده و مشيت بشر و فاعل شناسا مي دهد؛ يعني از قرن هيجدهم به اين طرف «علم تاريخ»يا «فلسفه تاريخ»متولد مي شود.ظهور اين اصطلاحات با نوشته هاي زمان ولتر، ويکو، منتسکيو و هر در کاملاً مناسبت دارد.در اين تصوير غربي از تاريخ، همان گونه که علم، هنر، ادبيات و فرهنگ به تناسب آگاهي بشر ظهور مي کند، تاريخ و حتي طبيعت نيز از آگاهي او استنتاج مي شود و مثلاً در روايت هگلي، تاريخ عبارت است از تجلي مطلق يا روان از معبر آگاهي فاعل شناسا در بستر زمان.در اينجا مدار و کانون عالم و آدم، خود آدمي است و همه چيز از عقل خود بنياد او ناشي مي شود.
اما تقسيم عالم به دو مفهوم شرق و غرب حکايت طولاني تري دارد.ما به درستي نمي دانيم که از کجا و از چه زماني اين تقسيم بندي آغاز شد، ولي به طور مسلم در منابع تاريخ قدما و به ويژه يونيان-و نوشته هاي کساني مانند هرودوت، توسيديد، سوفوکل و به ويژه آشيل -مي توان نشانه هايي از تقابل اين دو عالم را مشاهده کرد.اگر در يونان باستان تلقي غربي ها از شرق؛ به بعضي منازعه ها و رقابت هاي سياسي و نظامي محدود مي شد، در سده هاي ميانه و دوره جديد و معاصر، غرب مظهر آزادي، آگاهي، حقوق انساني و مدنيت، شرق مظهر بي خبري، استبداد، بي نظمي و برتريت تلقي شده است.در همه اين دوره ها، شرق به منزله وضع مقابل و صورت معارض غرب توصيف گرديده و در اينجاست که مجموعه اي از نوشته ها، امکانات علمي، لغت نامه ها، مؤسسه هاي پژوهشي و بالاخره نوشته هاي شرق شناسي در تقويت و حتي توجيه اين تقابل مشارکت داشته اند و دارند.همه اين فعاليت ها نشان مي دهد غرب در رويکرد و تفسير جديد از تاريخ، فقط «خود»را مي بيند و براي تقويم و تثبيت هويت خود، از«غير»و «بيگانه اي»به نام شرق مدد مي جويد.شرق در اين تلقي، چيزي است در رديف اسطوره، خاطره و پيکره اي موميايي شده که براي تمايز و تشخيص غرب در حکم محل جوشش، تحرک، نشاط و مدنيت نه تنها مفيد، بلکه ضروري است.به ياد آوريم که دکارت گفته بود مفاهيم يقيني از دو ويژگي وضوح و تمايز برخوردارند؛ وضوح جنبه ايجابي و تمايز جنبه سلبي مد نظر مفهوم است و شرق براي جنبه سلبي غرب بسيار مناسبت دارد.
عده اي تصور مي کنند که شرق شناسي مجموعه اي از آثار، نوشته ها و پژوهش هاي مختصر و مفصلي درباره تاريخ و ميراث فرهنگي آسيا و آفريقاست و اي بسا در شگفتند که با وجود اين همه پژوهش هاي رنگارنگ و احياناً تمجيد و تجليل شرق شناسان از سنت هاي شرقي، چگونه ممکن است که در ذات شرق شناسي اين ثنويت توأم با تحقير و حتي اراده سياسي و استعماري نهفته باشد، و چه نسبتي ميان شرق شناسان و محافل سياسي و استعماري غرب به ويژه از قرن نوزدهم به اين طرف وجود داشته است و دارد؟ توجه کنيد که فرض نگارنده در اين بحث اين نيست که شرق شناسي لباس علمي استعماربراي اغراض و مقاصد سياسي و اقتصادي است-هرچند که مدت هاست انديشمنداني از اروپا و آمريکا به اين مسئله توجه کرده اند-ولي ساده انگارانه است که تصور کنيم شرق شناسي مجموعه اي محض و گزارش گونه از تاريخ و فرهنگ ممالک شرقي است و هيچ نسبت و ربطي با مراکز و محافل قدرت ندارد يا برعکس فکر کنيم که شرق شناسي از اساس طرحي است استعماري براي تسلط و استيلا بر شرق.تفکيک و تمايزي که کتاب شرق شناسي و نوشته ادوارد سعيد فقيد در معاني و مراتب شرق شناسي عرضه مي کند در اين زمينه اهميت بسياري دارد.
درباره مبدأ توجه غربي ها به مشرق زمين-چنانچه اين توجه را به معاني عام و بسيار وسيع بگيريم-مي توان گفت يونانيان از زمان هاي دور به ويژه از هنگام جنگ هاي سالامين به بعد، به مشرق زمين-به ويژه به ايران-توجه کرده اند.در قرون وسطي با ترجمه آثار علمي و فلسفي مسلمانان و اقتباس از بعضي ها سنت هاي مدني و آموزشي دارالاسلام و به ويژه طي جنگ هاي صليبي اين توجه و تلاقي ظهور مي يابد.از رنسانس به اين طرف نيز نوعي توجه به شرق وجود داشته که ماده تلقي اخير غرب از شرق را فراهم ساخته است، ولي هيچ کدام از دوره هاي گذشته، تلقي معاصر و مدرن از مفاهيم غرب و شرق را چه به لحاظ محتوا و چه به لحاظ صورت نداشته اند.ماده اصلي نگاه شرق شناسي، همين تلقي جديدي است که با رويکردهاي تاريخي قوام بخشنده به هويت غرب ارتباط دارد.در واقع عصر روشنگري اروپا و شرايط فکري-فرهنگي قرن هيجدهم براي تولد شرق شناسي جديد مناسبت داشت و شايد اولين ظهور آن را در نامه هاي ايراني مونتسکيو و نوشته هايي از اين دست بتوان مشاهده کرد.پيدايش گروهي موسوم به شرق شناس، مراکز و مؤسسه هاي پژوهشي با نام شرق شناسي و امکانات و تجهيزات و تبليغات گسترده در يکصد سال اخير براي احراز هويت غرب و القاي نگاه، روش و مسلک شرق شناسي، حتي به خود پژوهندگان شرقي بسيار مؤثر و کارساز بوده است.
منبع:زمانه شماره94
اما تقسيم عالم به دو مفهوم شرق و غرب حکايت طولاني تري دارد.ما به درستي نمي دانيم که از کجا و از چه زماني اين تقسيم بندي آغاز شد، ولي به طور مسلم در منابع تاريخ قدما و به ويژه يونيان-و نوشته هاي کساني مانند هرودوت، توسيديد، سوفوکل و به ويژه آشيل -مي توان نشانه هايي از تقابل اين دو عالم را مشاهده کرد.اگر در يونان باستان تلقي غربي ها از شرق؛ به بعضي منازعه ها و رقابت هاي سياسي و نظامي محدود مي شد، در سده هاي ميانه و دوره جديد و معاصر، غرب مظهر آزادي، آگاهي، حقوق انساني و مدنيت، شرق مظهر بي خبري، استبداد، بي نظمي و برتريت تلقي شده است.در همه اين دوره ها، شرق به منزله وضع مقابل و صورت معارض غرب توصيف گرديده و در اينجاست که مجموعه اي از نوشته ها، امکانات علمي، لغت نامه ها، مؤسسه هاي پژوهشي و بالاخره نوشته هاي شرق شناسي در تقويت و حتي توجيه اين تقابل مشارکت داشته اند و دارند.همه اين فعاليت ها نشان مي دهد غرب در رويکرد و تفسير جديد از تاريخ، فقط «خود»را مي بيند و براي تقويم و تثبيت هويت خود، از«غير»و «بيگانه اي»به نام شرق مدد مي جويد.شرق در اين تلقي، چيزي است در رديف اسطوره، خاطره و پيکره اي موميايي شده که براي تمايز و تشخيص غرب در حکم محل جوشش، تحرک، نشاط و مدنيت نه تنها مفيد، بلکه ضروري است.به ياد آوريم که دکارت گفته بود مفاهيم يقيني از دو ويژگي وضوح و تمايز برخوردارند؛ وضوح جنبه ايجابي و تمايز جنبه سلبي مد نظر مفهوم است و شرق براي جنبه سلبي غرب بسيار مناسبت دارد.
عده اي تصور مي کنند که شرق شناسي مجموعه اي از آثار، نوشته ها و پژوهش هاي مختصر و مفصلي درباره تاريخ و ميراث فرهنگي آسيا و آفريقاست و اي بسا در شگفتند که با وجود اين همه پژوهش هاي رنگارنگ و احياناً تمجيد و تجليل شرق شناسان از سنت هاي شرقي، چگونه ممکن است که در ذات شرق شناسي اين ثنويت توأم با تحقير و حتي اراده سياسي و استعماري نهفته باشد، و چه نسبتي ميان شرق شناسان و محافل سياسي و استعماري غرب به ويژه از قرن نوزدهم به اين طرف وجود داشته است و دارد؟ توجه کنيد که فرض نگارنده در اين بحث اين نيست که شرق شناسي لباس علمي استعماربراي اغراض و مقاصد سياسي و اقتصادي است-هرچند که مدت هاست انديشمنداني از اروپا و آمريکا به اين مسئله توجه کرده اند-ولي ساده انگارانه است که تصور کنيم شرق شناسي مجموعه اي محض و گزارش گونه از تاريخ و فرهنگ ممالک شرقي است و هيچ نسبت و ربطي با مراکز و محافل قدرت ندارد يا برعکس فکر کنيم که شرق شناسي از اساس طرحي است استعماري براي تسلط و استيلا بر شرق.تفکيک و تمايزي که کتاب شرق شناسي و نوشته ادوارد سعيد فقيد در معاني و مراتب شرق شناسي عرضه مي کند در اين زمينه اهميت بسياري دارد.
درباره مبدأ توجه غربي ها به مشرق زمين-چنانچه اين توجه را به معاني عام و بسيار وسيع بگيريم-مي توان گفت يونانيان از زمان هاي دور به ويژه از هنگام جنگ هاي سالامين به بعد، به مشرق زمين-به ويژه به ايران-توجه کرده اند.در قرون وسطي با ترجمه آثار علمي و فلسفي مسلمانان و اقتباس از بعضي ها سنت هاي مدني و آموزشي دارالاسلام و به ويژه طي جنگ هاي صليبي اين توجه و تلاقي ظهور مي يابد.از رنسانس به اين طرف نيز نوعي توجه به شرق وجود داشته که ماده تلقي اخير غرب از شرق را فراهم ساخته است، ولي هيچ کدام از دوره هاي گذشته، تلقي معاصر و مدرن از مفاهيم غرب و شرق را چه به لحاظ محتوا و چه به لحاظ صورت نداشته اند.ماده اصلي نگاه شرق شناسي، همين تلقي جديدي است که با رويکردهاي تاريخي قوام بخشنده به هويت غرب ارتباط دارد.در واقع عصر روشنگري اروپا و شرايط فکري-فرهنگي قرن هيجدهم براي تولد شرق شناسي جديد مناسبت داشت و شايد اولين ظهور آن را در نامه هاي ايراني مونتسکيو و نوشته هايي از اين دست بتوان مشاهده کرد.پيدايش گروهي موسوم به شرق شناس، مراکز و مؤسسه هاي پژوهشي با نام شرق شناسي و امکانات و تجهيزات و تبليغات گسترده در يکصد سال اخير براي احراز هويت غرب و القاي نگاه، روش و مسلک شرق شناسي، حتي به خود پژوهندگان شرقي بسيار مؤثر و کارساز بوده است.
منبع:زمانه شماره94
/ج
