معرفي برخي از منابع
نويسنده:سيدناصر حسيني
تاريخ، فرهنگ و هويت شيعيان عربستان
به جز متون تاريخي قديمي، که آن هم به طور پراکنده، به شيعيان عربستان اشاره کرده اند منبع خاصي را نمي توان در اين زمينه يافت.با توجه به فقر منبع در اين باره در کتابشناسي زير نگارنده کوشيده است فهرستي از ماخذي را تهيه کند که نويسندگان آنها توجه خود را به موضوع شيعه در عربستان متمرکز کرده و ترسيم کننده گوشه از ناگفته هاي آن جامعه بوده اند.
1.«انوار البدرين في تراجم علما القطيف و الاحساء و البحرين».(روشنايي هاي دو ماه در زندگي نامه هاي دانشمندان قطيف، احساء و بحرين)، اين اثر ارزشمند زندگي نامه عده اي بسياري از علما، مراجع و انديشمندان شيعه در آن مناطق به شمار مي آيد که علي بن حسين بلادي بحراني اطلاعات مربوط به آن را جمع آوري کرده و در سال 1327ق نگاشته است.اين کتاب از منابع اصلي براي شرح احوال بزرگان و تاريخ منطقه اي شيعيان عربستان است که در دارالاعلمي بيروت چاپ شده است.اين کتاب که در شرح حال علماي بحرين است در يک مقدمه و سه باب و يک خاتمه تدوين شده است.باب اول:در شرح علماي بحرين، باب دوم:در شرح علماي قطيف و باب سوم:در شرح حال علماي احساء است.اين کتاب يک خاتمه که چهل حديث از پيامبر(ص)درفضيلت اهل يت به روايت اهل سنت است شامل مي شود.
2.«الشيعه في المملکه العربيه السعوديه»:اين کتاب را حمزه الحسن، يکي از اعضاي اصلي جنبش اصلاحيه و سردبيرالجزيره العربيه، در دو جلد نگاشته است.در اصل اين کتاب تاريخ، فرهنگ و هويت شيعيان عربستان را توصيف کرده و بي گناهي شيعيان در زمينه فرقه گرايي را بيان و اثبات نموده است.اين کتاب از مأخذ اصلي مطالعاتي در حوزه شيعه در عربستان به شمار مي آيد و در آن به جامعه شيعه در عربستان به صورت کلي و نه منطقه اي نگاه شده است.
3.«ساحل الذهب الاسود»:(ساحل طلاي سياه-نفت)، اين کتاب را در سال 1962 توسط محمد سعيد المسلم شيعي نگاشت.در اين کتاب به ميراث اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و ادبي شيعيان در استان شرقي توجه ويژه اي شده است.کتاب ياد شده در عربستان توقيف، و نويسنده آن بازداشت شد، اما در ميان شيعيان عربستان رواج گسترده اي يافت.اين کتاب را مؤسسه دراسه تاريخيه انسانيه المنطقه الخليج العربي (الفارسي)چاپ کرده و هر پژوهشگري در حوزه شيعيان عربستان ناگزير از استفاده از آن است؛ زيرا نگارنده با ديدي بازرويدادها را شرح داده و افزون بر آن بسياري از اين اتفاقات در دهه هاي معاصر با زمان وي رخ داده است.
4.«الازهار العربيه في آثار الفرجيه»:(شکوفه هاي معطر ميراث فرجي)، اين کتاب را شيخ فرج العمران، از روحانيان مشهور، در اواخر دهه 1950م در چهارده جلد نوشته است.اين کتاب وقايع نگاري روزمره نويسنده در منطقه قطيف است.
5.«المذهب و الوطن»:اين کتاب در واقع گفت و گوي شيخ حسن الصفار، امام جمعه و رهبر شيعيان قطيف و حرکت الاصلاحيه، با عبدالعزيز سالم، روزنامه نگار سعودي، درباره شيعيان عربستان با محوريت مذهب و وطن است.در اين گفت و گو موضوع شيعيان سعودي درباره وطنشان شرح داده شده است.گفت و گوها نخست به صورت تسلسل وار در روزنامه المدينه عربستان چاپ شد، اما بعدها به صورت کتاب در پنج قسمت جمع آوري گرديد و با نام حسن الصفار در سال 2006 م در المؤسسه العربيه للدراسات چاپ شد.حرف اصلي اين کتاب با توجه به عنوان آن اين است که مذهب نافي وطن مشترک نيست.اين کتاب در زمينه فهم جريان هاي دروني آنجامعه و همچنين زندگي نامه شيخ حسن الصفار و بستر شکل گيري افکار و انديشه او مي تواند به پژوهشگران اين حوزه کمک شاياني بکند.
6.«شيعه القطيف و الاحساء عراقه الماضي و تطلعات المستقبل»شيخ فوزي آل سيف نويسنده اين کتاب ريشه هاي تاريخي تشيع درمنطقه قطيف و احساء را بررسي کرده و پس از آن به طور خلاصه چگونگي تحول اين جامعه درفراز و فرودهاي زمان را شرح داده است.هدف وي از گزارش اين تحول و تطور تاريخي، اثبات وجود معتقدان به مذهب شيعه در منطقه احساء و قطيف از همان بدو پيدايش تشيع، تأثير آنها در حکومت ها بوده است.آل سيف در فصل هاي کتاب خود کوشيده است به اين پرسش که چرا شيعه در جامعه جايگاهي ندارد و چرا جامعه نياز دارد اين گروه را به رسميت بشناسد پاسخ دهد.اين کتاب را در سال 1426 ق(2005 م)انتشارات للطباعه والنشر و التوزيع در بيروت چاپ کرد.
7.«شيعيان عربستان»اين کتاب را فؤاد ابراهيم، از فعالان شيعي در جنبش اصلاحيه و نويسنده فعال حوزه شيعه، نوشته است.آشنايي او با زبان هاي عربي،فارسي،انگليسي و نيزحضور او در درگيري هاي مخالفان شيعه با حکومت سعودي و دسترسي اش به رهبران و اسناد جنبش، پژوهش حاضر را از روش روايي چشمگيري برخوردار کرده است.دوره زماني پژوهش او سي سال اخير، يعني از سال 1975 م (شکل گيري سازمان انقلاب اسلامي و بعد جنبش اصلاح)تا سال 2005 م است.فؤاد ابراهيم در اثر خود فعاليت هاي جنبش اصلاحيه (جنبش سياسي اپوزيسيون شيعه)را در دارمي و مير رضوي ترجمه کردند و انتشارات موسسه فرهنگي مطالعات و تحقيقات بين المللي ابرار معاصر در سال 1386 چاپ نمود.
8.«جامعه شيعه نخاوله در مدينه منوره»:اين کتاب از جمله مآخذ ديگري است که در حوزه شيعه در عربستان از ديدگاهي بيروني نگاشته شده است.اين اثر در زمينه شناخت جامعه شيعه در مدينه بي بديل است.انده ورنر، نويسنده کتاب گذشته تاريخي، هويت اجتماعي و تطور تاريخي شيعيان در مدينه را شرح داده و پس از آن به وضعيت اين جامعه در مدينه و مناطق همجوار آن طي قرن نوزدهم توجه کرده است.اين اثر چهار گزارش و گفت و گو پيوست شده که به آن ارزش ويژه اي بخشيده است.کتاب آندره ورنر را آقاي رسول جعفريان ترجمه کرده و انتشارات دليل در چاپ و نشر آن اهتمام نموده است.
9.«شيعيان عرب مسلمان فراموش شده»:اين کتاب اثر گراهام فورلر و رند رحيم فرانکه است که به سال 1999 م در نيويورک به زبان انگليسي منتشر شد.فولر تحليلگر سياسي است که مدت هفت سال در خاورميانه در مقام ديپلمات حضور داشته و پس از آن نيز در مقام نائب رئيس سيا به فعاليت خود ادامه داده است.کتاب يازده فصل دارد که فصل هشتم آن درباره شيعيان عربستان است.نويسندگان اذعان دارد که از بين همه شيعيان عربستان است.نويسندگان اذعان دارد که از بين همه شيعيان جهان عرب، شيعيان عربستان سعودي به حق مسلمانان فراموش شده اند.اين کتاب جزء نخستين آثار غربيان است که به طور مستقل به وضعيت شيعيان عرب اختصاص يافته است.اثر حاضر به اهتمام مؤسسه شيعه شناسي به وسيله خانم خديجه تبريزي ترجمه و در زمستان 1384 چاپ شده است.شايد يکي از ويژگي هاي مهم اين کتاب شيعه نبودن نويسنده آن و وابسته نبودن او به جرياني شيعه است؛ اين ويژگي باعث شده است نويسنده به جايگاه و تحولات جامعه شيعه با نگاهي به طور مستقل و بدون پيش داوري بنگرند؛ هرچند باز هم خالي از اطلاعات نادرست نيست.
منبع:زمانه شماره94
به جز متون تاريخي قديمي، که آن هم به طور پراکنده، به شيعيان عربستان اشاره کرده اند منبع خاصي را نمي توان در اين زمينه يافت.با توجه به فقر منبع در اين باره در کتابشناسي زير نگارنده کوشيده است فهرستي از ماخذي را تهيه کند که نويسندگان آنها توجه خود را به موضوع شيعه در عربستان متمرکز کرده و ترسيم کننده گوشه از ناگفته هاي آن جامعه بوده اند.
1.«انوار البدرين في تراجم علما القطيف و الاحساء و البحرين».(روشنايي هاي دو ماه در زندگي نامه هاي دانشمندان قطيف، احساء و بحرين)، اين اثر ارزشمند زندگي نامه عده اي بسياري از علما، مراجع و انديشمندان شيعه در آن مناطق به شمار مي آيد که علي بن حسين بلادي بحراني اطلاعات مربوط به آن را جمع آوري کرده و در سال 1327ق نگاشته است.اين کتاب از منابع اصلي براي شرح احوال بزرگان و تاريخ منطقه اي شيعيان عربستان است که در دارالاعلمي بيروت چاپ شده است.اين کتاب که در شرح حال علماي بحرين است در يک مقدمه و سه باب و يک خاتمه تدوين شده است.باب اول:در شرح علماي بحرين، باب دوم:در شرح علماي قطيف و باب سوم:در شرح حال علماي احساء است.اين کتاب يک خاتمه که چهل حديث از پيامبر(ص)درفضيلت اهل يت به روايت اهل سنت است شامل مي شود.
2.«الشيعه في المملکه العربيه السعوديه»:اين کتاب را حمزه الحسن، يکي از اعضاي اصلي جنبش اصلاحيه و سردبيرالجزيره العربيه، در دو جلد نگاشته است.در اصل اين کتاب تاريخ، فرهنگ و هويت شيعيان عربستان را توصيف کرده و بي گناهي شيعيان در زمينه فرقه گرايي را بيان و اثبات نموده است.اين کتاب از مأخذ اصلي مطالعاتي در حوزه شيعه در عربستان به شمار مي آيد و در آن به جامعه شيعه در عربستان به صورت کلي و نه منطقه اي نگاه شده است.
3.«ساحل الذهب الاسود»:(ساحل طلاي سياه-نفت)، اين کتاب را در سال 1962 توسط محمد سعيد المسلم شيعي نگاشت.در اين کتاب به ميراث اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و ادبي شيعيان در استان شرقي توجه ويژه اي شده است.کتاب ياد شده در عربستان توقيف، و نويسنده آن بازداشت شد، اما در ميان شيعيان عربستان رواج گسترده اي يافت.اين کتاب را مؤسسه دراسه تاريخيه انسانيه المنطقه الخليج العربي (الفارسي)چاپ کرده و هر پژوهشگري در حوزه شيعيان عربستان ناگزير از استفاده از آن است؛ زيرا نگارنده با ديدي بازرويدادها را شرح داده و افزون بر آن بسياري از اين اتفاقات در دهه هاي معاصر با زمان وي رخ داده است.
4.«الازهار العربيه في آثار الفرجيه»:(شکوفه هاي معطر ميراث فرجي)، اين کتاب را شيخ فرج العمران، از روحانيان مشهور، در اواخر دهه 1950م در چهارده جلد نوشته است.اين کتاب وقايع نگاري روزمره نويسنده در منطقه قطيف است.
5.«المذهب و الوطن»:اين کتاب در واقع گفت و گوي شيخ حسن الصفار، امام جمعه و رهبر شيعيان قطيف و حرکت الاصلاحيه، با عبدالعزيز سالم، روزنامه نگار سعودي، درباره شيعيان عربستان با محوريت مذهب و وطن است.در اين گفت و گو موضوع شيعيان سعودي درباره وطنشان شرح داده شده است.گفت و گوها نخست به صورت تسلسل وار در روزنامه المدينه عربستان چاپ شد، اما بعدها به صورت کتاب در پنج قسمت جمع آوري گرديد و با نام حسن الصفار در سال 2006 م در المؤسسه العربيه للدراسات چاپ شد.حرف اصلي اين کتاب با توجه به عنوان آن اين است که مذهب نافي وطن مشترک نيست.اين کتاب در زمينه فهم جريان هاي دروني آنجامعه و همچنين زندگي نامه شيخ حسن الصفار و بستر شکل گيري افکار و انديشه او مي تواند به پژوهشگران اين حوزه کمک شاياني بکند.
6.«شيعه القطيف و الاحساء عراقه الماضي و تطلعات المستقبل»شيخ فوزي آل سيف نويسنده اين کتاب ريشه هاي تاريخي تشيع درمنطقه قطيف و احساء را بررسي کرده و پس از آن به طور خلاصه چگونگي تحول اين جامعه درفراز و فرودهاي زمان را شرح داده است.هدف وي از گزارش اين تحول و تطور تاريخي، اثبات وجود معتقدان به مذهب شيعه در منطقه احساء و قطيف از همان بدو پيدايش تشيع، تأثير آنها در حکومت ها بوده است.آل سيف در فصل هاي کتاب خود کوشيده است به اين پرسش که چرا شيعه در جامعه جايگاهي ندارد و چرا جامعه نياز دارد اين گروه را به رسميت بشناسد پاسخ دهد.اين کتاب را در سال 1426 ق(2005 م)انتشارات للطباعه والنشر و التوزيع در بيروت چاپ کرد.
7.«شيعيان عربستان»اين کتاب را فؤاد ابراهيم، از فعالان شيعي در جنبش اصلاحيه و نويسنده فعال حوزه شيعه، نوشته است.آشنايي او با زبان هاي عربي،فارسي،انگليسي و نيزحضور او در درگيري هاي مخالفان شيعه با حکومت سعودي و دسترسي اش به رهبران و اسناد جنبش، پژوهش حاضر را از روش روايي چشمگيري برخوردار کرده است.دوره زماني پژوهش او سي سال اخير، يعني از سال 1975 م (شکل گيري سازمان انقلاب اسلامي و بعد جنبش اصلاح)تا سال 2005 م است.فؤاد ابراهيم در اثر خود فعاليت هاي جنبش اصلاحيه (جنبش سياسي اپوزيسيون شيعه)را در دارمي و مير رضوي ترجمه کردند و انتشارات موسسه فرهنگي مطالعات و تحقيقات بين المللي ابرار معاصر در سال 1386 چاپ نمود.
8.«جامعه شيعه نخاوله در مدينه منوره»:اين کتاب از جمله مآخذ ديگري است که در حوزه شيعه در عربستان از ديدگاهي بيروني نگاشته شده است.اين اثر در زمينه شناخت جامعه شيعه در مدينه بي بديل است.انده ورنر، نويسنده کتاب گذشته تاريخي، هويت اجتماعي و تطور تاريخي شيعيان در مدينه را شرح داده و پس از آن به وضعيت اين جامعه در مدينه و مناطق همجوار آن طي قرن نوزدهم توجه کرده است.اين اثر چهار گزارش و گفت و گو پيوست شده که به آن ارزش ويژه اي بخشيده است.کتاب آندره ورنر را آقاي رسول جعفريان ترجمه کرده و انتشارات دليل در چاپ و نشر آن اهتمام نموده است.
9.«شيعيان عرب مسلمان فراموش شده»:اين کتاب اثر گراهام فورلر و رند رحيم فرانکه است که به سال 1999 م در نيويورک به زبان انگليسي منتشر شد.فولر تحليلگر سياسي است که مدت هفت سال در خاورميانه در مقام ديپلمات حضور داشته و پس از آن نيز در مقام نائب رئيس سيا به فعاليت خود ادامه داده است.کتاب يازده فصل دارد که فصل هشتم آن درباره شيعيان عربستان است.نويسندگان اذعان دارد که از بين همه شيعيان عربستان است.نويسندگان اذعان دارد که از بين همه شيعيان جهان عرب، شيعيان عربستان سعودي به حق مسلمانان فراموش شده اند.اين کتاب جزء نخستين آثار غربيان است که به طور مستقل به وضعيت شيعيان عرب اختصاص يافته است.اثر حاضر به اهتمام مؤسسه شيعه شناسي به وسيله خانم خديجه تبريزي ترجمه و در زمستان 1384 چاپ شده است.شايد يکي از ويژگي هاي مهم اين کتاب شيعه نبودن نويسنده آن و وابسته نبودن او به جرياني شيعه است؛ اين ويژگي باعث شده است نويسنده به جايگاه و تحولات جامعه شيعه با نگاهي به طور مستقل و بدون پيش داوري بنگرند؛ هرچند باز هم خالي از اطلاعات نادرست نيست.
منبع:زمانه شماره94
/ج
