روزه داري کودکان
مقدمه
بر شما باد روزه گرفتن که سپري است از آتش (محمدي ري شهري، 1362 - 1363، ج 5، ص 467).
با توجه به اهميت روزه، معصومان (عليهم السلام) بر آموزش روزه داري تأکيد داشتند. در اين مبحث سيره معصومان (عليهم السلام) در آموزش روزه داري را بررسي مي کنيم. مطالب اين مبحث ذيل اين عنوان ها ارائه مي شود: 1. سن آموزش روزه داري؛ 2. اصول آموزش روزه داري؛ 3. روش هاي آموزش روزه داري.
1. سن آموزش روزه داري
ما کودکانمان را در هفت سالگي به روزه گرفتن، به اندازه اي که توان دارند، تا نصف روز، بيشتر يا کمتر، دستور مي دهيم... شا کودکانتان را در نُه سالگي به روزه گرفتن، به هر اندازه که مي توانند، امر کنيد.... (1)
براساس اين سيره، معصومان (عليهم السلام) آموزش روزه به فرزندان خود را از هفت سالگي شروع مي کردند، ولي به شيعيان دستور مي دادند از نُه سالگي اين کار را شروع کنند. علت اين تفاوت چيست؟ در پاسخ به اين سؤال، دو مطلب قابل طرح است: نخست اينکه در باب سن شروع آموزش روزه داري، هفت و نه سالگي موضوعيت ندارند، بلکه معيار اصلي شروع آموزش روزه داري اين است که کودک توانايي نسبي روزه داري را به دست آورده باشد. از آنجا که ميان کودکان بر حسب نژاد و زمان و مکان تفاوت هايي در سن کسب اين توانايي وجود دارد، امام (عليه السلام) دستور داده است شيعيان آموزش روزه به فرزندان خود را از نه سالگي آغاز کنند. مؤيد اين مطلب روايتي است از امام صادق (عليه السلام) که، «هرگاه کودک توانايي روزه را به دست آورد، روزه بر او واجب مي شود». (2) و شيخ طوسي در ذيل اين روايت مي فرمايد: مراد از وجوب در اين روايت وجوب فقهي نيست، بلکه مراد از آن، وجوب آموزش روزه به فرزند است (شيخ طوسي، 1365، ج 2، ص 381).
دوم اينکه اين تفاوت از باب سهل گيري است؛ بدين معنا که امام (عليه السلام) براي تسهيل در انجام اين وظيفه به شيعيان دستور داده است که آموزش روزه را از نه سالگي شروع کنند؛ چرا که کودکان در اين سن، توانايي بيشتري براي روزه داري کسب کرده اند و در نتيجه آموزش هاي والدين را آسان تر قبول مي کنند.
2. اصول آموزش روزه داري
تسهيل و تدريج
ما کودکانمان را در هفت سالگي به روزه گرفتن، به اندازه اي که توان آن را دارند، تا نصف روز، بيشتر يا کمتر، دستور مي دهيم. هرگاه تشنگي و گرسنگي بر آنها غلبه کرد افطار مي کنند، تا به روزه عادت کنند و توان روزه داري بيابند. شما کودکانتان را در نُه سالگي به روزه گرفتن، به هر اندازه که مي توانند، امر کنيد و هرگاه تشنگي بر آنها غلبه کرد افطار کنند. (3)
در اين روايت اصل «تدريج» مطرح و رعايت شده است؛ زيرا امامان (عليهم السلام) آموزش روزه به فرزندان خود را از پنج سالگي شروع مي کردند و به تدريج تا سن بلوغ که حدود پانزده سالگي است، آنها را به روزه داري عادت مي دادند. و هم اصل تسهيل رعايت شده است؛ زيرا در اين روايت نه روزه ي کامل، بلکه روزه به اندازه اي که توان آن را دارد، خواسته شده است. کودکي ممکن است تا ساعت ده صبح و کودکي ديگر تا ظهر توان روزه داشته باشد. هر کودک به اندازه ي توان خود روزه مي گيرد و سپس افطار مي کند و به تدريج که توانايي بيشتري به دست آورد ساعت هاي روزه داري خود را افزايش مي دهد.
جلوگيري از افراط
همسر عثمان به مظعون خدمت پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) رسيد و عرض کرد: اي رسول خدا، عثمان روزها را روزه مي گيرد و شب ها را به نماز مي پردازد. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) خشمگين کفش هاي خود را برداشت و بيرون آمد تا به عثمان رسيد و ديد در حال نماز است. عثمان که پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) را ديد نمازش را تمام کرد و پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) به او فرمود: اي عثمان، خداوند مرا به رهبانيت (4) نفرستاده است، بلکه به دين اسلام که آسان و سهل گير است، مبعوث کرده است. روزه مي گيرم و نماز مي خوانم و وظايف همسري خود را انجام مي دهم. پس کسي که دين مرا دوست دارد، به سنت من اقتدا کند و يکي از سنت هاي من انجام وظايف زناشويي است. (5)
مراقبت والدين
3. روش هاي آموزش روزه داري
آشنا کردن با روزه داري در ماه رمضان
پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) [قبل از ماه رمضان] رو به مردم مي کرد و مي فرمود: اي مردم! آنگاه که ماه رمضان طلوع کند، شياطين سرکش دربند مي شوند و درهاي آسمان و درهاي بهشت و درهاي رحمت باز مي شود و درهاي آتش بسته؛ دعا در آن مستجاب است و خداوند، هنگام افطار عده اي را از آتش جهنم آزاد مي کند؛ و منادي هر شب ندا مي کند که: آيا سائلي هست؟ آيا استغفار کننده اي هست؟ (6)
امامان (عليهم السلام) نيز به پيروي از پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) پيش از ماه رمضان، آثار و برکات ماه رمضان و روزه داري را براي فرزندان خويش بيان مي کردند. مسمعي مي گويد:
امام صادق (عليه السلام) هنگام داخل شدن ماه رمضان، فرزندانش را سفارش مي کرد و مي فرمود: خودتان را به زحمت بيندازيد و بکوشيد؛ زيرا در اين ماه روزي ها تقسيم مي شود، اجلها معين مي شود، زائران خانه خدا که به سوي او حرکت مي کنند تعيين مي شوند و در اين ماه شبي است که عمل در آن شب، از عمل هزار ماه برتر است. (7)
ترغيب به روزه داري
معرفي الگوهاي روزه داري
پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) در ابتداي بعثت روزه مي گرفت تا جايي که مي گفتند هيچ روزي را بدون روزه سپري نمي کند و روزه نمي گرفت تا جايي که مي گفتند هيچ روزي را روزه مي گيرد. سپس اين رويه را رها کرد و يک روز در ميان روزه مي گرفت که روزه ي حضرت داود (عليه السلام) است. اين روش را نيز ترک کرد و تنها سه روز اول ماه را روزه مي گرفت. اين روش را نيز ترک کرد و هر ده روز يک روز را روزه مي گرفت: دو پنجشنبه و يک چهارشنبه در ميان آن دو و پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) تا زمان رحلت همين روش را داشت. (11)
امام صادق (عليه السلام) در جاي ديگري حالات زين العالدين (عليه السلام) را در ماه رمضان توصيف مي کند و مي فرمايد:
امام زين العابدين (عليه السلام) هنگامي که ماه رمضان فرا مي رسيد جز به دعا و تسبيح و استغفار سخن نمي گفت. (12)
تمرين و تکرار
مثلي معروف مي گويد: کار نيکو کردن از پر کردن است. مطابق اين ضرب المثل، انسان به واسطه ي تمرين و تکرار مي تواند کارهايي را انجام دهد که در آغاز محال به نظر مي رسد. يکي از اين کارها که در ابتدا محال به نظر مي رسد، ولي با تمرين و تکرار مي توان توانايي آن را در نونهالان ايجاد کرد، روزه داري است. به همين جهت، معصومان (عليهم السلام) براي آموزش روزه داري به فرزندان خود از روش تمرين و تکرار استفاده کرده و آن را به شيعيان نيز توصيه مي کردند؛ امام صادق (عليه السلام) در بيان اين روش مي فرمايد:
ما کودکانمان را در هفت سالگي به روزه گرفتن، به اندازه اي که توان آن را دارند، تا نصف روز، بيشتر يا کمتر، دستور مي دهيم. هرگاه تشنگي و گرسنگي بر آنها غلبه کرد افطار مي کنند، تا به روزه عادت کنند و توان روزه داري بيابند. شما کودکانتان را در نُه سالگي به روزه گرفتن، به هر اندازه که مي توانند، امر کنيد و هرگاه تشنگي بر آنها غلبه کرد افطار کنند (کليني، 1365، ج 3، ص 409).
بر پايه ي سخنان امام صادق (عليه السلام)، در اين روش از يک کودک که به هفت يا نه سالگي رسيده و توانايي نسبي روزه داري را کسب کرده، مي خواهند به اندازه اي که مي تواند روزه بگيرد. بدين صورت که همراه با پدر و مادر خود سحري مي خورد و تا زماني که مي تواند گرسنگي و تشنگي را تحمل کند، روزه مي گيرد و هرگاه گرسنگي يا تشنگي بر او فشار آورد گرسنگي و تشنگي را تحمل کند، روزه مي گيرد و هرگاه گرسنگي يا تشنگي بر او فشار آورد افطار مي کند و اين کار را در روزهاي ديگر ماه رمضان و نيز در سال هاي آينده تکرار مي کند تا به تدريج به روزه داري عادت کرده و توانايي روزه داري کامل را به دست بياورد. بنابراين، از اين سيره فهميده مي شود که از نظر امامان (عليهم السلام) نيز تمرين و تکرار موجب مي شود توانايي روزه داري کامل در کودک به وجود آيد. سعدي در گلستان داستاني نقل مي کند که مؤيد اين مدعاست؛ او مي گويد:
دو درويش خراساني ملازم صحبت يکديگر سفر کردندي. يکي ضعيف بود که هر دو شب، افطار کردي و دگري قوي که روزي سه بار خوردي، قضا را بر در شهري به تهمت جاسوسي گرفتار آمدند. هر دو را به خانه اي و در به گِل بر آوردند. بعد از دو هفته معلوم شد که بي گناه اند. قوي را ديدند که مرده و ضعيف، جان سالم به در برده. درين عجب ماندند. حکيمي گفت: خلاف اين عجب بودي؛ يکي بسيار خوار بود، طاقت بينوايي نياوَرْد و به سختي هلاک شد؛ وين دگر خويشتندار بود، لاجرم بر عادت خويش صبر کرد و به سلامت ماند» (سعدي، 1374، ص 135).
مؤاخذه و تنبيه
در سيره ي معصومان (عليهم السلام) مواردي از تنبيه و مؤاخذه در مورد روزه به دست نيامد؛ گرچه رواياتي از معصومان (عليهم السلام) نقل شده است مبني بر اينکه تنبيه و مؤاخذه به سبب انجام ندادن برخي واجبات و ارتکاب برخي محرمات در حد محدود جايز است.
کودکان مکتبي لوحه هاي خود را خدمت اميرمؤمنان علي (عليه السلام) آوردند تا ايشان بهترين آنها را انتخاب کند. حضرت فرمود: همانا اين کار نوعي داوري است و ستمکاري در اين موضوع مانند ستمکاري در حکومت بر مردم است. به معلمتان بگوييد که اگر شما را در مقام تأديب بيش از سه ضربه بزند، او را قصاص مي کنم. (14)
برخي فقها در توضيح اين روايت گفته اند: براساس اين روايت، تنبيه جايز است و تفاوتي ندارد که متربي کاري خلاف شرع يا خلاف برنامه هاي آموزشي و تربيتي مدرسه انجام داده باشد (گلپايگاني، 1412 ق، ج 2، ص 785).
تبيين آفات روزه داري
روزه تنها [پرهيز] از خوردن و آشاميدن نيست. سپس فرمود: «مريم فرمود: نذر خداي رحمان کرده ام که روزه بگيرم» يعني روزه ي سکوت. هرگاه روزه گرفتيد زبانتان را حفظ کنيد و چشمتان را [از گناهان] ببنديد و نزاع نکنيد و حسد نورزيد. رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) شنيد که زني با زبان روزه کنيز خود را دشنام داد. پس او را به غذائي دعوت کرد و به او فرمود: بخور. زن گفت: من روزه دارم. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: چگونه روزه داري در حالي که کنيزت را دشنام داده اي. روزه تنها از خوردن و آشاميدن نيست. امام (عليه السلام) فرمود: هرگاه روزه گرفتي، بايد گوش و چشمت را از حرام و زشت باز داري و مجادله و آزار خادم را رها کني و بر تو وقار روزه نمايان باشد و روزي را که روزه داري مانند روزي نباشد که روزه نيستي. (15)
خلاصه مبحث
پي نوشت ها :
1. عن أبي عبدالله (عليه السلام) قال:... و نحن نأمر صبياننا بالصوم إذا کانوا بني سبع سنين بما أطاقوا من الصيام اليوم؛ إن کان إلي نصف النهار أو أکثر أو أقل، فإذا غلبهم العطش و الفرث أفطروا حتي يتعودوا الصوم و يطيقوه؛ فمروا صبيانکم إذا کانوا بني تسع سنين بالصوم ما استطاعوا من صيام اليوم، فإذا غلبهم العطش أفطروا (کليني، 1365، ج 3، ص 409).
2. إسحاق بن عمار عن أبي عبدالله (عليه السلام) قال: إذا أتي علي الصبي ست سنين وجبت عليه الصلاه و إذا أطاق الصوم وجب عليه الصيام (شيخ طوسي، 1365، ج 2، ص 381).
3. عن أبي عبدالله (عليه السلام) قال:... و نحن نأمر صبياننا بالصوم إذا کانوا بني سبع سنين بما أطاقوا من الصيام اليوم؛ إن کان إلي نصف النهار أو أکثر أو أقل، فإذا غلبهم العطش و الفرث أفطروا حتي يتعودوا الصوم و يطيقوه؛ فمروا صبيانکم إذا کانوا بني تسع سنين بالصوم ما استطاعوا من صيام اليوم، فإذا غلبهم العطش أفطروا (کليني، 1365، ج 3، ص 409).
4. رهبانيت به معناي ترک دنيا است که در مسيحيت رواح داشته است.
5. عن أبي عبدالله (عليه السلام) قال جاءت امرأه عثمان بن مظعون إلي النبي (صلي الله عليه و آله و سلم) فقالت: يا رسول الله، إن عثمان يصوم النهار و يقوم الليل. فخرج رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) مغضباً يحمل نعليه حتي جاء إلي عثمان فوجده يصلي فانصرف عثمان حين رأي رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) فقال له: يا عثمان، لم يرسلني الله تعالي بالرهبانيه ولکن بعثني بالحنيفيه السهله السمحه أصوم و أصلي و ألمس أهلي فمن أحب فطرتي فليستن بسنتي و من سنتي النکاح (کليني، 1365، ج 5، ص 495).
6. کان رسول الله يقبل بوجهه إلي الناس فيقول: يا معشر الناس، إذا طلع هلال شهر رمضان غلت مرده الشياطين و فتحت أبواب السماء و أبواب الجنان و أبواب الرحمه و غلقت أبواب النار، و استجيب الدعاء، و کان لله فيه عند کل فطر عتقاء يعتقهم الله من النار، و ينادي مناد کل ليله: هل من سائل؟ هل من مستغفر؟ (کليني، 1365، ج 4، ص 67).
7. إنه سمع أباعبدالله (عليه السلام) يوصي ولده إذا دخل شهر رمضان: فاجهدوا أنفسکم؛ فإن فيه تقسم الأرزاق و تکتب الآجال، و فيه يکتب وفد الله الذين يفدون إليه، و فيه ليله، العمل فيها خير من العمل في ألف شهر (همان، ص 66).
8. عن أبي جعفر (عليه السلام) قال... و قال رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم): الصوم جنه من النار (همان، ص 62).
9. عن أبي عبدالله عن آبائه (عليهم السلام) أن النبي (صلي الله عليه و آله و سلم) قال لأصحابه ألا أخبرکم بشيء إن أنتم فعلتموه تباعد الشيطان منکم کما تباعد المشرق من المغرب؟ قالوا: بلي. قال: القوم يسود وجهه (همان جا).
10. و عن علي (عليه السلام): أن رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) قال: صوموا تصحوا (تميمي، 1385 ق، ج 1، ص 42).
11. عن أبي عبدالله (عليه السلام) قال: کان رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) أول ما بعث يصوم حتي يقال: ما يفطر حتي يقال: ما يفطر و يفطر حتي يقال: ما يصوم ثم ترک ذلک و صام يوماً و أفطر يوماً و هو صوم داود (عليه السلام) ثم ترک ذلک و صام الثلاثه الأيام الغر ثم ترک ذلک و فرقها في کل عشره أيام يوماً خميسين بيهما أربعاء فقبض عليه و آله السلام و هو يعمل ذلک (کليني، 1365، ج 4، ص 90).
12. عن ابي عبدالله (عليه السلام) قال: کان علي بن الحسين (عليه السلام) إذا کان شهر رمضان لم يتکلم إلا کان شهر رمضان لم يتکلم إلا بالدعاء و التسبيح و الاستغفار و التکبير (همان، ص 89).
13. عن أبي عبدالله (عليه السلام) قال: إن الله تبارک و تعالي يقول الصوم لي و أنا أجزي عليه (همان، ص 63).
14. و بهذا الاسناد أن أميرالمؤمنين (عليه السلام) ألقي صبيان الکتاب آلواحهم بين يديه ليخير بينهم فقال: أما إنها حکومه و الجور فيها کالجور في الحکم، أبلغوا معلمکم إن ضربکم فوق ثلاث ضربات في الادب اقتص منه (همان، ج 7، ص 268).
15. عن جراح المدائني عن أبي عبدالله (عليه السلام) قال: إن الصيام ليس من الطعام و الشراب وحده ثم قال قالت مريم إني نذرت للرحمن صوماً أي صوماً صمتاً و في نسخه أخري أي صمتاً فإذا صمتم فاحفظوا ألسنتکم و غضوا أبصارکم و لا تنازعوا و لا تحاسدوا. قال: و سمع رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) امرأه تسب جاريه لها و هي صائمه فدعا رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) بطعام فقال لها: کلي. فقالت: إني صائمه. فقال: کيف تکونين صائمه و قد سببت جاريتک إن الصوم ليس من الطعام و الشراب. قال: و قال أبوعبدالله (عليه السلام): إذا صمت فليصم سمعک و بصرک من الحرام و القبيح و دع المراء و أذي الخادم وليکن عليک وقار الصيام و لا تجعل يوم صومک کيوم فطرک (همان، ج 2، ص 88).
