پرونده اي درباره سنجاب راه راه که مردم جنوب شرق ايران احترام ويژه اي برايش قائلند
تکان خوردن يک دم بلند پشمالو لاي بوته صيفي ها يا بالاي درختان ميوه اين نشانه حضور يک جونده زيباست که در عين حال مي تواند مشکل آفرين هم باشد. اهالي سيستان و بلوچستان «هِردَک» را خوب مي شناسند. اين جونده تيزدندان و پشمالو هميشه به باغ هاي آنها سرک مي کشد. ميوه هايي نيم جويده شده خرما و موز و خربزه، نشانه حضور آنها هستند. هردک يا همان «سنجاب راه راه» يکي از پنج گونه سنجابي است که در ايران زندگي مي کند و زيستگاه آن سيستان و بلوچستان است. پستانداري که آن را «سنجاب بلوچي» و «سنجاب نخلي» هم مي نامند و خوشبختانه هنوز در فهرست بحراني اتحاديه جهاني حفاظت از محيط زيست قرار نگرفته و پراکنش خوبي هم دارد. اگر به جنوب شرق کشور سفر کرديد و توانستيد سراغ باغ ها و مزارع صيفي اهالي آنجا هم برويد، شايد بتوانيد سنجاب راه راه را دور از قفس و در محيط طبيعي زندگي اش ببينيد.
هنگام وصل
مثل بسياري از جانوران، فصل اصلي جفت گيري سنجاب ها هم بهار است، اما اين جوندگان که از 6 تا 11 ماهگي آماده جفت گيري مي شوند، مي توانند در سال دو تا سه بار و با فاصله اي چهار تا پنج ماه جفت گيري کنند؛ چرا که زمان بارداري ماده فقط شش هفته است
هِردک؛ چابک کوچک
سفر به نقاط مختلف سيستان و بلوچستان در کمين سنجاب بلوچي
جوندگان بزرگ ترين راسته پستاندارن هستند، جانوراني که حدود 40 درصد از پستانداران ايران و جهان را در خود جاي داده اند و جمعيت بسيار فراواني دارند. سنجاب راه راه سيستان و بلوچستان ايران يکي از همين هاست، جونده اي با چهار نوار پهن و تيره در زمينه سفيد پشتش که در باور بعضي از محلي ها جاي پنجه فرشتگان است. بعضي از اهالي بلوچستان مي گويند؛ سالي که سنجاب بلوچي زياد باشد، برکت هم زياد و درختان خرما هم پربار مي شوند. ديدن سنجاب بلوچي در نخلستان هاي سيستان و بلوچستان يکي از جذابيت هاي اين منطقه از ايران است. با دانستن اين مقدمه و براي تحقيق درباره اين جونده کوچک به سيستان و بلوچستان آمده ايم تا يکي از زيباترين گونه هاي اين راسته را به نام سنجاب راه راه که البته محلي ها آن را به نام «هِردَک» يعني جانور کوچک مي شناسند، از نزديک ببينيم.
طبيعي است که چند ساعت اول از سنجاب راه راه فقط صداي فرار و جست و خيزش نصيبمان شود. بايد کمي ساکت تر و محتاط تر جست و جويمان را ادامه دهيم و دقت کنيم تا صداي آن را بشنويم. دم پشمالويي که از پشت يکي از برگ هاي بزرگ «نخل» بيرون آمده، حتما براي يک سنجاب راه راه است. بي صدا و آرام نزديک مي شويم. حدسمان درست است. طول 30 تا 35 سانتي متري بدنش نشان مي هد که يک سنجاب بالغ است. پس بايد وزنش هم به حدود 150 گرم برسد. تقريبا نصف طول بدن سنجاب راه راه متعلق به دم بلند و پشمالوي آن است. چهار خط سياه و سفيد روي پشتش که در واقع دليل نامگذاريش هم هست، به خوبي پيداست. چشم هاي سياه هردک آن قدر درشت است که از اين فاصله اي که ما ايستاده ايم هم به خوبي ديده مي شود، چشم هايي که يک بينايي قوي و رنگي را براي سنجاب راه راه فراهم مي کند. يک دانه خرما، بين دو دست سنجاب است و تکان هاي سريع فک در چند ثانيه کار آن را تمام مي کند. جلوتر مي رويم تا گوش هاي مثلثي آن را هم بهتر ببينيم اما در چشم به هم زدني با يک جست سريع از جلوي چشمانمان محو شده و لاي درخت نخل مخفي مي شود. گوش هاي هردک آن قدر تيز است که همين تکان کوچک ما، کار را خراب کند.
سراغ درختي مي رويم که شايد چند سنجاب با هم حضور داشته باشد. يک نخل بلند و پر ميوه. سنجاب ها اجتماعي هستند و مي توان تا 10 عدد از آنها را اگر شرايط زندگي و غذايي مطلوب باشد، يک جا ديد. بعيد نيست بالاي اين نخل هم چند تايي سنجاب پيدا کنيم. زماني که هردک احساس مي کند درختي که روي آن هست محل امني نيست، مي تواند خيلي زود پايين آمده و به سرعت روي درخت ديگري برود و با توجه به نزديکي درختان، به راحتي از درختي به درخت ديگر جابه جا شود. شاخه ها تکان مي خورند و نشاني سنجاب را به ما مي دهند. دو سنجاب با هم دعوا مي کنند؛ نه بر سر غذا و نه بر سر جا؛ حالا وقت جفتگيري است و نرها براي تصاحب ماده اي که همين دور و برهاست، نزاع مي کنند. حتما سنشان به 6 تا 11 ماه رسيده که آماده جفتگيري شده اند. بعد از جفتگيري هم ماده بايد شش هفته اي بارداري را تحمل کند تا يک تا پنج نوزادش را به دنيا بياورد، اگر چه سه نوزاد معمول تر است، نوزادهايي که تا 15 روز خط هاي بدنشان نمودار نمي شود و تا 20 روز چشمانشان بسته است. دو تا دو ماه و نيم هم به شير مادر وابسته اند تا بالا رفتن از درخت و مراقبت از خود را به خوبي ياد بگيرند. سنجاب هاي راه راه دو تا سه بار در هر سال مي توانند جفتگيري کنند و فاصله هر جفتگيري آنها مي تواند چهار تا پنج ماه باشد.
جويدن براي زندگي
نه تنها سنجاب که همه جوندگان بايد بجوند تا زنده بمانند. اين شرط لازم زندگي آنهاست، البته نه فقط براي خوردن و سير شدن که براي جلوگيري از بزرگ شدن دندان هايي که دائم در حال رشدند. مشخصه اصلي همه سنجاب ها داشتن دو جفت از اين دندان هاي بلند جلوي دهان است؛ يک جفت در آرواره بالا و يک جفت پايين؛ دندان هايي که ريشه ندارند و دائم در حال رشد هستند. کافي است جونده اي مثل سنجاب مدتي از جويدن خسته شود يا چيزي براي جويدن پيدا نکند، آن وقت دندان هايش آن قدر بزرگ مي شود که جانش را بگيرد. اگر يکي از اين دندان ها به هر علتي بيفتد، دندان ديگر آن قدر رشد مي کند که موجب مرگش مي شود. سنجاب راه راه با نام علمي Funambulus pennantii هم که به سنجاب بلوچي يا نخلي هم معروف است، از اين قانون مستثنا نيست. او بايد زنده بماند، پس چاره اي ندارد جز جويدن دائم. همين مي شود نقطه شروع نزاع کشاورزها با سنجاب هايي که به هر چه سر راهشان جويدني باشد، ناخنکي مي زنند. ميوه درخت نخل، ميوه کُنار، جوانه و برگ درختان و محصول درختان ميوه بهترين گزينه هاي سنجاب راه راه است اما گاهي اوقات از حشرات و تخم پرندگان هم تغذيه مي کند. آنها حتي به ميوه هاي برداشت يا انبار شده هم دستبرد مي زنند. براي همين کشاورزها حس زياد خوبي به آنها ندارند. پراکنش وسيع آنها و توانايي زندگي در شرايط مختلف، جمعيت آنها را در وضعيت مناسبي قرار داده. در بيشتر مناطق با ارتفاع حدود صفر تا 400 متر از سطح دريا، شرايط براي زندگي آنها ايده آل است. سنجاب راه راه در بسياري از علفزارها، بوته زارها و مناطق کشاورزي در جنگل هاي برگ ريز مناطق حاره اي و زير حاره اي پراکنده است. براي همين ما هم جست و جو را در همين نقاط انجام داديم. آنها بيشتر ساعات روز مخصوصا در فصل گرم، روي درختان مختلف مانند کُنار، نخل، کهور، گزواکاليپتوس که در محل زندگيش وجود دارد، وقت مي گذرانند و غروب و شب بيشتر دنبال غذا مي روند ولي در فصل خنک ميان روز هم مي توان سراغشان را روي زمين گرفت. اين گونه را در ايران تنها در نخلستان ها و باغستان هاي بلوچستان مي توان ديد. هردک ها لانه هاي خود را در سوراخ هايي روي درختان يا حتي شکاف ديوارها مي سازند. اگر چه زيستگاه اصلي آنها در طبيعت و بين درخت ها يا مناطقي با پوشش گياهي است اما گسترش مناطق روستايي و شهري و افزايش ساخت و سازها ناگزير پاي آنها را به شهرها هم باز کرده. مشاهدات بسياري از حضور آن ها روي سوله ها، انبارها و اتاق هاي متروک خانه ها ثبت شده است. در بسياري از شهرها مثل دهلي و کلکته، مانند موش، حضور سنجاب راه راه هم در شهر براي مردم طبيعي شده و از ديدن آن تعجب نمي کنند. روي بسياري از ديوارها و پشت بام ها مي توان لانه آنها را پيدا کرد و جست و خيزشان را روي ديوارها ديد.
بينايي و فرار
سنجاب راه راه چشمان تيز بيني براي يافتن طعمه و کنکاش در محيط اطرافش دارد. بينايي اين جونده، قوي و رنگي است و با آن مي تواند به سرعت متوجه اطراف شده و خود را از مهلکه خطر دور کند. پاهاي بلند او هم در اين فرار کمک خوبي برايش است.
خميازه اول صبح
تمام اندام هاي حسي اين جانور در زندگي اش دخيلند. به گفته عکاس، صبح زود بود و اين سنجاب داشت کش و قوسي به بدنش مي داد. در اين تصوير به خوبي مي توانيد ناخن هاي کوچک ولي بسيار کاربردي دست او را ببينيد.
تعادل در دويدن
جهش هاي بلند و دقيق و سرعت زياد؛ اين دو خصوصيت ويژه، سنجاب راه راه را به خوبي در فرار و از شاخه اي به شاخه ديگر رفتن کمک مي کند. نگاهي به حالت دم و طريقه دويدنش که بيندازيد، متوجه ايجاد تعادل درست بين بدنش مي شويد.
شکارچي هاي زبل تر
جنوب شرقي ايران، منتهي اليه غرب زيستگاه سنجاب راه راه است، زيستگاهي که از نظر مشابهت سرتاسر مناطق حاره اي و شبه قاره هند را در بر مي گيرد و غير از کشورهايي مثل هند و نپال و بنگلادش، در استراليا هم مشاهده مي شود. هردک ها در باغ هاي مردم بلوچستان، آن قدر هستند که اميدوار باشيم با کمي جست و جو پيدايشان کنيم. اگر چه سيستان و بلوچستان از گرم ترين نقاط ايران است و از کم آب ترينشان هم، اما گياهان مقاوم به کم آبي مثل نخل، موز، خرما، انجير، خربزه درختي، کهور (کنار)، گز و به خصوص درختچه اي به نام داز (نخل وحشي) راه و رسم زندگي با اين شرايط را خوب مي دانند، درختاني که هم سايه و شاخ و برگشان، مأمن و زيستگاه سنجاب هاي راه راه است و هم ميوه هايشان، قوت آنها. سنجاب ها که نه به جاي زيادي براي زندگي نياز دارند و نه غذاي زياد و شايد همين دليل زيادي جمعيت اين جوندگان کوچک و پشمالوست.
هر چقدر هم جست و خيز هردک سريع باشد و از چشم آدميزاد سريع دور شود، از پس شکارچيانش به اين راحتي برنمي آيد. پرندگان شکاري مثل عقاب و شاهين و پستانداران شکارچي مثل گربه و راسو، مهم ترين دشمنان طبيعي سنجاب هستند که با وجود استتار حيوان در لاي شاخ و برگ درختان باز هم مي توانند شکارشان کنند اما سنجاب مثل تمام موجودات زنده ديگر در اين کره خاکي، دشمن بسيار مهمي هم دارد؛ انسان. استفاده از سموم دفع آفات و از بين رفتن فضاهاي سبز و باغ ها به دلايل مختلف، عوامل تهديد کننده غير طبيعي براي سنجاب راه راه است. اگرچه هنوز مثل بسياري از موجودات زنده کارش به بحران نرسيده و در طبقه بندي اتحاديه جهاني حفاظت در طبقه «نگراني کم» (Least Concern) قرار دارد. منطقه باهو کلات سيستان و بلوچستان ايران که ما براي مشاهده سنجاب راه راه آنجا را انتخاب کرديم، از نظر حفاظتي جزو مناطق حفاظت شده است و جمعيت مناسبي از سنجاب بلوچي در آن زندگي مي کنند.
جونده پشمالوي دم بلند ما مثل تمام موجودات ديگر نقش هاي مهمي براي ايفا کردن در طبيعت دارد. مثلا به گرده افشاني گياهان و پخش دانه هاي گياهي در سطح منطقه کمک مي کند. از طرفي سنجاب راه راه راه يا هردک، گونه منحصر به فردي است که جز در بلوچستان، جاي ديگري در ايران نمي توان به صورت طبيعي پيدايش کرد و به عنوان يکي از گونه هاي معرف و شاخص اين منطقه و از جذابيت هاي ديدني و در عين حال ناشناخته حيات وحش در منطقه بلوچستان است، حيواني که مي تواند در کنار جاذبه هايي مثل خليج عمان، جنگل هاي حرا و سواحل زيباي جنوب کشور، جاذبه اي ديگر براي گردشگري اين منطقه باشد.
منبع: نشريه ايرانشناسي سرزمين من شماره 5
