شأن نزول
نويسنده: سيد مهدي علم خواه
قبل از ورود به بيان انواع شأن نزول، کارآيي و فوائد آنها، بايد اصطلاحاتي مورد تعريف قرار گيرد که موجب ابهام نگردد.
1- شأن نزول آيات
2- تفاوت شأن نزول و اسباب نزول
3- فرق شأن نزول با فضا و جو نزول ايات
4- تفاوت تنزيل با تأويل و جايگاه شأن نزول
اما تعريف شأن نزول آيات:
خوادثي است که يک آيه يا چند آيه با سوره اي در پي آن حادثه و بخاطر آن نازل شده است، حال اين حوادث در عصر نبوت رسول اکرم(ص) روي داده است يا اخباري از امت هاي گذشته و حوادث قبل از بعثت باشد.
اما تأويل آيات قرآني يعني بازگشت دادن لفظ است به آنچه مراد اصلي متکلم بوده، پس از آن که خود لفظ بر آن دلالتي نداشته باشد لذا لفظي که بر حسب ظاهر هيچ گونه دلالتي بر مقصود متکلم ندارد تأويل کننده طبق معيارهاي مشخصي از جمله شأن نزول آن آيه، دلالت لفظ بر آن مدلول خاص را بيان مي کند.(3)
از امام باقر (ع) در مورد روايت «ما في القرآن آيه الا ولها ظهرو بطن» پرسيدند، امام فرمودند: «ظهره تنزيله و بطنه تأويله منه ما مضي و منه مالم يکن بعد يجري کما تجري الشمس و القمر ... کلما منه شي وقع»(4)
براي روشن شدن تفاوت ميان تنزيل و تأويل مواردي را ذکر مي کنيم که در آن ظهور آيه، و تأويل آن کاملاً متفاوت است.
مورد اول: آيه«وَلِلّهِ المَشرِقُ وَ المَغرِبُ فَاَينَمَا تُوَلُّو فَثَمَّ وَجهُ الله أِنَّ اللهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ»(5)
تنزيل آيه (همان معناي ظاهري آيه): مشرق و مغرب از آن خداست و به هر سو رو کنيد خدا آنجاست خداوند بي نياز و دانا است.
ظهور اين آيه شريفه که هرجا رو کنيد، خدا آنجاست. با آياتي(6) که وجوب استقبال (رو به قبله بودن) در نماز بسوي مسجدالحرام را مطرح مي فرمايد، متعارض است.
مفسرين با طرح شأن نزول اين آيه که يهوديان شبهه اي در باب تغيير قبله مطرح مي کردند و آيه در مقام جواب از آن شبهه نازل شده است، اين تعارض را پاسخ مي گويند. پس معناي ظاهري آيه اينست که وجه الله تنها مسجد بيت المقدس نيست بلکه هر طرف که رو کنيد آنجا وجه الله است. اما استقبال در نماز يک امر اعتباري محض است که شارع مقدس براي ايجاد مصالح مهمي بر امت اسلامي واجب کرده است که امروز کعبه در مسجدالحرام مي باشد.(7)
نتيجه: به وسيله علم به شأن نزول آيه، ابهام ظاهري آيه برطرف مي شود و تعارض آيات استقبال با اين آيه از بين مي رود.
و اما تأويل آيه شريفه؛ ائمه(ع) در مورد باطن آيه چنين فرموده اند که اگر قبله را نداند يا روي مرکب بخواهد نمازهاي مستحبي بخواند، لازم نيست مراعات قبله را نموده و به هر طرف نماز بخواند کافي است.(8)
استفاده اين معنا از آيه، تأويل آن گفته مي شود و تنها افراد خاص مي توانند تأويل آيه را فهميده و براي ما بيان کنند:« وَمَا يَعلَمُ تَأويلَهُ إِلاَّ اللهُ وَ الرّاسِخُونَ فِي العِلمِ»(9)
1- شأن نزول آيات
2- تفاوت شأن نزول و اسباب نزول
3- فرق شأن نزول با فضا و جو نزول ايات
4- تفاوت تنزيل با تأويل و جايگاه شأن نزول
اما تعريف شأن نزول آيات:
خوادثي است که يک آيه يا چند آيه با سوره اي در پي آن حادثه و بخاطر آن نازل شده است، حال اين حوادث در عصر نبوت رسول اکرم(ص) روي داده است يا اخباري از امت هاي گذشته و حوادث قبل از بعثت باشد.
تفاوت شأن نزول و اسباب نزول:
تفاوت شأن نزول با فضا و جو نزول آيات:
تفاوت تنزيل و تأويل و جايگاه شأن نزول:
اما تأويل آيات قرآني يعني بازگشت دادن لفظ است به آنچه مراد اصلي متکلم بوده، پس از آن که خود لفظ بر آن دلالتي نداشته باشد لذا لفظي که بر حسب ظاهر هيچ گونه دلالتي بر مقصود متکلم ندارد تأويل کننده طبق معيارهاي مشخصي از جمله شأن نزول آن آيه، دلالت لفظ بر آن مدلول خاص را بيان مي کند.(3)
از امام باقر (ع) در مورد روايت «ما في القرآن آيه الا ولها ظهرو بطن» پرسيدند، امام فرمودند: «ظهره تنزيله و بطنه تأويله منه ما مضي و منه مالم يکن بعد يجري کما تجري الشمس و القمر ... کلما منه شي وقع»(4)
براي روشن شدن تفاوت ميان تنزيل و تأويل مواردي را ذکر مي کنيم که در آن ظهور آيه، و تأويل آن کاملاً متفاوت است.
مورد اول: آيه«وَلِلّهِ المَشرِقُ وَ المَغرِبُ فَاَينَمَا تُوَلُّو فَثَمَّ وَجهُ الله أِنَّ اللهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ»(5)
تنزيل آيه (همان معناي ظاهري آيه): مشرق و مغرب از آن خداست و به هر سو رو کنيد خدا آنجاست خداوند بي نياز و دانا است.
ظهور اين آيه شريفه که هرجا رو کنيد، خدا آنجاست. با آياتي(6) که وجوب استقبال (رو به قبله بودن) در نماز بسوي مسجدالحرام را مطرح مي فرمايد، متعارض است.
مفسرين با طرح شأن نزول اين آيه که يهوديان شبهه اي در باب تغيير قبله مطرح مي کردند و آيه در مقام جواب از آن شبهه نازل شده است، اين تعارض را پاسخ مي گويند. پس معناي ظاهري آيه اينست که وجه الله تنها مسجد بيت المقدس نيست بلکه هر طرف که رو کنيد آنجا وجه الله است. اما استقبال در نماز يک امر اعتباري محض است که شارع مقدس براي ايجاد مصالح مهمي بر امت اسلامي واجب کرده است که امروز کعبه در مسجدالحرام مي باشد.(7)
نتيجه: به وسيله علم به شأن نزول آيه، ابهام ظاهري آيه برطرف مي شود و تعارض آيات استقبال با اين آيه از بين مي رود.
و اما تأويل آيه شريفه؛ ائمه(ع) در مورد باطن آيه چنين فرموده اند که اگر قبله را نداند يا روي مرکب بخواهد نمازهاي مستحبي بخواند، لازم نيست مراعات قبله را نموده و به هر طرف نماز بخواند کافي است.(8)
استفاده اين معنا از آيه، تأويل آن گفته مي شود و تنها افراد خاص مي توانند تأويل آيه را فهميده و براي ما بيان کنند:« وَمَا يَعلَمُ تَأويلَهُ إِلاَّ اللهُ وَ الرّاسِخُونَ فِي العِلمِ»(9)
پي نوشت ها :
1) التمهيد/ص254.
2) التسنيم/ج1/ص232.
3) مجله بينات/ج6/ص38.
4)تفسير عياشي/ج1/ص11.
5) بقره/آيه115.
6) بقره/آيات:150 ،149 ،144.
7) التمهيد/ص257.
8) وسائل الشيعه/ج8/ص225تا239.
9) آل عمران/آيه7.
