بررسي روش شناسي تفسير المنار در نگاه مهم ترين مفسر شيعي معاصر، علامه طباطبايي(1)
نويسنده: دکتر سيد علي اکبر ربيع نتاج
دانشيار دانشگاه مازندران
دانشيار دانشگاه مازندران
چکيده
کليد واژه ها: محمد حسين طباطبايي، محمد عبده، رشيد رضا، الميزان، المنار، روش هاي تفسيري، مباني تفسيري.
مقدمه
يکي از منابعي که علامه در الميزان از آن سود جسته، تفسير القرآن الحکيم، مشهور به تفسير المنار است. اين تفسير معاصر، به سبک ادبي و اجتماعي است که نخست در تفسير آياتش، به تفسير آيه به آيه پرداخته، سپس آنها را با اسلوبي زيبا و ادبي منطبق با سنن اجتماعي موجود، بيان کرده است.
تفسير المنار، تفسيري ناتمام در داوازده مجلد است که موفق به تفسير همه ي آيات قرآن نشده است. مؤلف اصلي آن شيخ محمد عبده است. وي از مصلحان اجتماعي عصر خويش و از شاگردان سيد جمال الدين اسد آبادي و از احياگران فکر ديني در عالم اسلامي به شمار مي رود. تفسير او تحولي عظيم در دنياي اسلام به وجود آورد. شيخ محمد عبده (1323ق) اين تفسير را از اول قرآن تا آيه 126 سوره نساء، به شاگردش رشيد رضا (متوفاي 1354ق) املا کرده است. پس از رحلت عبده، شاگردش به پيروي از سبک استاد خويش، آن را تا آيه ي 53 سوره يوسف ادامه داد (ذهبي، [بي تا]، ج2، ص553/معرفت، 1385، ج2، ص 483-484). رشيد رضا گرچه تلاش کرد از جنبه ي اجتماعي و عقل گرايي و بسيار جهات ديگر، سبک استاد خويش را در تفسير ادامه دهد؛ ولي از جهت سبک با استادش اختلاف کمي پيدا کرد؛ عبده، عقل گرا و روش او تحليل است، اما رشيد رضا نص گرا و اعتماد او به احاديث و مأثورات، چشمگير است. عبده از دامن زدن به اختلاف پرهيز مي کرد، اما رشيد رضا تحت تأثير عقايد وهابيت و کتب ابن تيميه نوعي سلفي گري را ترويج کرده است (ايازي، 1378، ص 261-262). شيخ محمد عبده تلاش کرد اصلاح اجتماعي و اعتقادي و سياسي و اخلاقي را سرلوحه ي تفسير خويش قرار دهد. او به مفسران پيشين خرده مي گيرد که چرا از اهداف اصلي قرآن که هدايت است، به دور مانده اند و خود را سرگرم مباحثي کرده اند که به دنبال هيچ گونه فايده ي هدايتي نيست و در جنبه هاي مختلف اخلاقي و اجتماعي تحول آفريني ندارد(همان، ص260).
دکتر ذهبي مي گويد: «استاد عبده کسي بود که به تنهايي در ميان بزرگان الأزهر قيام کرد و آنها را به تجدد و تحول در اسلام فرا خواند و عقل آزادانديش خود را در نوشته ها و مباحثات خود به کار گرفت و با افکار بسته ي گذشتگان همراهي نکرد و انديشه اي متفاوت از آنها داشت، به همين جهت عده اي از اهل علم بر او غضب کردند و برعکس آن، تعدادي از مريدان به دور او حلقه زدند (ذهبي، [بي تا] ج2، ص554).
مؤلفان تفسير المنار و تفسير الميزان، گرچه از نظر باورهاي اعتقادي و نحله هاي فکري متفاوت اند، ولي تفسيرهاي آنها در امور ذيل مشترک است:
1. هر دو تفسير، تفسير قرآن به قرآن است؛ يعني در آغاز، آيه را مي آورند و تلاش مي کنند به کمک آيات متحدالمعني که نظير و شبيه آن است، به شرح و توضيح آيه بپردازند.
2. مؤلفان هر دو تفسير به گرايش عقلي باور دارند؛ اما تفسير المنار به گفته ي ذهبي در اهميت دادن به عقل، زياده روي کرده؛ در بعضي از موارد، در تعاليم و عقايد معتزله فرو رفته است (همان، [بي تا]، ج2، ص550).
3. هر دو تفسير مسائل اجتماعي و اخلاقي مسلمانان را فراموش نکرده اند و به مشکلات کنوني مسلمانان، بررسي علل عقب ماندگي جامعه ي اسلامي، امکان ساخت جامعه ي قوي، برانگيختن امت به يک انقلاب قرآني عليه اوضاع عقب مانده ي خويش، برخورد درست علمي با زندگي، پاسخگويي به تهاجمات فکري استعمارگران و ... توجه کرده اند(معرفت، 1385، ج2، ص 484).
4. مولفان هر دو تفسير بر اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه و آله) ارزش و احترام قائل اند، ولي در تفسير بعضي از آيات مربوط به اهل بيت، ميان مؤلفان دو تفسير اختلاف آرا ديده مي شود.
5. مولفان هر دو تفسير تلاش کرده اند با شاخص قرآن و عقل، احاديث را بسنجند و از پرداختن به احاديث غيرمعقول و اسرائيلي خودداري کنند (همان، ج2، ص 558).
6. هر دو تفسير به مسائل کلامي، مانند جبر و اختيار، قضا و قدر و صفات خدا، اهتمام ورزيده اند؛ ولي المنار در اين خصوص در دامن انديشه ي معتزله غلطيده است؛ اما الميزان «جبر» و «آزادي مطلق» را تأييد نمي کند، بلکه نظريه ي شيعه که همان (امر بين امرين) است را مي پسندد (طباطبايي، [بي تا]، ج1، ص 81-99).
7. مؤلفان هر دو تفسير، قرآن را اصل قرار داده اند و عقايد مختلف را از قرآن استخراج کرده اند؛ نه اينکه قرآن را بر مذاهب مختلف تحميل نمايند (ذهبي، همان/ معرفت، همان، ص 484-485).
با اين همه، اين دو مفسر، در تفسير بسياري از امور مانند شياطين و جن و تعداد معجزه پيامبر(صلي الله عليه و آله) و جانشيني اهل بيت(عليه السلام) پس از پيامبر(صلي الله عليه و آله) و ... اختلاف نظر دارند (نفيسي، 1373، صص 193و 303-304)؛ اما اين اختلاف به گونه اي نيست که طباطبايي خود را از رجوع به تفسير المنار بي نياز ببيند. نگارنده در بررسي منابع الميزان از نظر آماري به اين نتيجه رسيده است که در ميان منابع تفسيري، بيشترين مراجعات علامه؛ به تفسير مجمع البيان طبرسي و در ميان منابع حديثي، کتاب اصول کافي شيخ يعقوب کليني است. علامه حدود صد بار به تفسير المنار مراجعه کرده و به صورت مستقيم و يا غير مستقيم مطالبي از آن نقل کرده است و يا مطالب آن را به نقد کشيده، ديدگاه شيعه را بيان کرده است. در اين پژوهش، محقق تلاش دارد با مقايسه ي دو تفسير، به سؤالات ذيل پاسخ دهد:
1. جايگاه تفسير المنار در تفسير الميزان چگونه است؟
2. روش ها و شاخص هاي نقد علامه از آراي نويسندگان المنار چيست؟
نگارنده در اين پژوهش، ضمن مقايسه ي دو تفسير، به ذکر مهم ترين نقل ها و نقدها پرداخته است.
1. جايگاه تفسير المنار در الميزان
از تمام مواردي که علامه از المنار نقل کرده است، حدود 27 درصد به نقل آراي صاحب المنار اختصاص دارد؛ و اين نقل ها در بهره جويي از نکات تفسيري ادبي، بلاغي، نحوي و ... است. در اين جا به ذکر چند نمونه از نقل هاي علامه از المنار اشاره مي شود تا چگونگي بهره جويي تفسير الميزان از تفسير المنار روشن شود؛ هرچند از آوردن تمام موارد به دليل رعايت اختصار صرف نظر مي کنيم.
1-1. بهره جويي از اسباب نزول آيه
ابوالشيخ از ابي بن کعب روايت کرده که گفت: اسيراني را به حضور رسول خدا آوردند. حضرت فرمود: آيا به اسلام دعوت شده ايد؟ گفتند: نه. حضرت ايشان را رها کرده، سپس آيه ي نوزده را تلاوت فرمود. آن گاه فرمودند: اينان را رها کنيد تا به مأمن و ديار خود بازگردند؛ چون هنوز دعوت اسلام به گوش شان نخورده است (رشيد رضا، [بي تا]، ج7، ص 42، ذيل آيه).
2-1. بهره جويي از قواعد نحوي
مفسرالميزان در آيه ي «وقال موسي ربنا إنک آتيت فرعون و ملاه زينه و اموالا في الحياه الدنيا ربنا ليضلوا عن سبيلک ربنا اطمس علي اموالهم و اشدد علي قلوبهم فلا يومنوا حتي يروا العذاب الاليم» (يونس: 88)،(1) بدون اشاره به نام مولف المنار و با ذکر کلمه «وقيل اللام للعاقبه» (رشيد رضا، [بي تا]، ج11، ص 472) از اين اثر بهره مي جويد و به نقل از آن مي گويد:
لام در جمله «ليضلوا» لام عاقبت است و معناي آيه اين است: خدايا تو به فرعون و فرعونيان زينت و اموال داده اي، نتيجه و عاقبتش اين شد که بندگانت را از راهت گمراه کنند. نه لام تعليل و يا به عبارتي لام غرض، تا معنايش اين شود که «تو به همين منظور مال و زينت به آنان داده اي»، چون ما با ادله اي روشن مي دانيم خداي تعالي، چنين کاري نمي کند؛ يعني به غرض گمراهي بندگانش به دشمنانش مال و زينت نمي دهد. همان طور که مي دانيم، هيچ رسولي را مبعوث نمي کند، به اينکه مردم را به ضلالت وادار کند و نيز مي دانيم که خداي تعالي از مردم ضلالت را نخواسته و به اين منظور مال دنيا به آنان نمي دهد (همان، ج1، ص115، ذيل آيه)
3-1. بهره جويي از نکات تفسيري
عبادت نصارا نسبت به مريم، مادر عيسي(عليه السلام) چند قسم است. نماز و دعا و استغاثه و روزه ي حضرت مريم(عليه السلام) و همه ي عبادت ها را با خضوع و خشوع در برابر مجسمه ي آن حضرت يا صورت خيالي مريم انجام مي دادند و اعتقاد به سلطنت غيبي او، بدون وساطت فرزندش داشتند. هيچ يک از فرقه ها«اله» را بر مريم اطلاق نکردند، وليکن بر وجوب پرستش او تصريح کرده اند. از اينکه قرآن کريم هم فرموده: «نصارا مريم و فرزندش را دو «اله» قرار داده اند»، با گفته اي که بيان شده، منافات ندارد؛ چون آنها عملاً با مريم هم به طور قطع معامله ي اله مي کنند؛ اگر چه اين اسم را بر او اطلاق ننمايند؛ همان طور که رسول خدا(صلي الله عليه و آله) آيه «اتخذوا احبارهم و رهبانهم اربابا من دون الله» را چنين تفسير فرموده که اهل کتاب در حلال و حرام و خلاصه در عمل، پيروي احبار و رهبان خود را کرده اند و عملاً با آنان معامله ارباب نموده اند؛ اگرچه آنان را ارباب نخوانند (طباطبايي، [بي تا]، ج7، ص242، ذيل آيه).
وي در ادامه به نقل از صاحب المنار مي گويد: «اولين نص صريحي که از علماي نصارا راجع به اين مطلب که نصارا در حقيقت مريم را مي پرستيدند، ديدم، عبارتي بود که در کتاب السواعي از کتاب هاي روم ارتودوکس به چشم مي خورد؛ همچنين در دير تلميد، به کتابي دست يافتم که طوايف کاتوليک هم تصريح به اين معنا دارند و [به همين پرستش] افتخار مي کنند و نيز از جمله نصوصي که در اين باره ديده ام، گفتار پدر «لوس شيخو» در گفتاري درباره ي کنيسه شرقي است که: عبادت کنيسه ارمني براي مريم مقدس، مادر خداوند امر مشهور است. کليساي قبطيه نيز به همين امتياز که براي آن بتوله مغبوطه مادر خداوند عبادت هايي انجام مي شود، ممتاز گرديد» (همان، ص 243، ذيل آيه).
علامه ذيل آيه ي 40 سوره يوسف: «ما تعبدون من دونه الا اسماء سميتموها انتم و آباوکم ما انزل الله بها من سلطان ان الحکم الا لله امر الا تعبدوا الا اياه ذلک الدين القيم ولکن اکثر الناس لا يعلمون» از تفسير المنار، چنين آورده است: «علاوه بر اينکه خداياني که شما آنها را خدا خوانده ايد و آنها را مي پرستيد، از خدايي، جز اسم، چيز ديگري ندارند و در خارج نه به دليل نقل و نه به دليل عقل از مسماي آن اسماء خبري و اثري نيست. چون عقل جز بر توحيد راهنمايي نمي کند؛ نقل هم که همان گفتار انبياست، پرستش نشود (همان، ج11، ص 244، ذيل آيه / رشيد رضا، [بي تا]، ج12، ص 307-308).
با اين تفصيل روشن مي شود نگاه علامه نسبت به تفسير المنار کاملاً منتقدانه نبوده و در بسياري از موارد، براي تقويت آراي خويش و بيان معاني و مفاهيم قرآن، از آن بهره مي جويد.
پي نوشت ها :
1. و موسي گفت: پروردگارا! تو به فرعون و اشرافش در زندگي دنيا زيور و اموال داده اي. پروردگارا! تا [خلق را] از راه تو گمراه کنند، پروردگارا! اموالشان را نابود کن و آنان را دل سخت گردان که ايمان نياورند تا عذاب دردناک را ببينند.
