زمين چطور زمين شد

کشور ما ايران امروز بخشي از سرزمين بزرگتري به اسم فلات ايران است.
سرزمين مرتفعي که بين رشته کوه هاي زاگرس در غرب و فلات تبت و يا در شرق شکل گرفته است. فلات ايران بخشي از قاره بزرگ اوراسيا محسوب مي شود؛ اما فلات ايران کي به شکل و شمايل امروزيش در آمده است؟ رشته کوه هاي بلند و زمين هاي مرتفع کي در آن درست شده اند؟ شايد براي خيلي ها مهم تر باشد که بدانند ايران ما چطور به وجود آمده است. زميني که ما امروز روي آن راه مي رويم چقدر قدمت دارد؟ اولين بار کي زمين پديد آمد که امروز بخشي از کشور ما را تشکيل مي دهد؟ براي پاسخ دادن به اين سوال ها بايد به سراغ گذشته زمين شناسي ايران رفت. اما بايد توجه کرد که اين گذشته رابطه تنگاتنگي با گذشته کره زمين دارد؛ يعني براي پاسخ دادن به پرسش هايمان درباره ايران ابتدا بايد به پرسش هاي مهم تري درباره کره زمين جواب بدهيم. زميني که ميلياردها سال قبل از ابر و گاز ميان ستاره اي شکل گرفت. اتفاقي که شايد از نظر ما بسيار پيچيده باشد اما در مقياس کيهاني کاملا معمولي محسوب مي شود چون در گوشه و کنار آن مي شود بي شمار از اين پديده ها را سراغ گرفت. زمان گذشت و گذشتن آن ثابت کرد که زمين با بيشتر سياره ها ( و شايد با همه آنها ) فرق دارد. حيات روي زمين شکل گرفت و سرانجام موجودات هوشمندي ( انسان ها ) را توسعه داد که مي توانند بينديشند ، به هستي نگاه و درباره آن سوال کنند. حالا ما مي خواهيم براي جواب دادن به يکي از اين سوال ها به 4/6 ميليارد سال قبل برگرديم جايي در آن دوران هادئن که زمين بسيار بسيار جوان بود و از آنجا نگاهي بيندازيم به کره خاکي مان. با اين سفر ما مي توانيم مراحل مختلف رشد سياره مان را خوب نگاه کنيم و ببينيم که آب و هوا و خشکي چطور روي کره زمين به شکل امروزي شان در آمده اند. درياها چطور درست شده اند و قاره هاي امروزي چطور از شر آب ها در امان مانده اند. آيا آنها از ابتدا به همين شکل بوده اند و زمين به همين شکل و با همين پستي و بلندي ها شکل گرفته است؟ شايد اين تصور رايجي باشد اما اين طور نيست. زمين سر گذشت پر ماجرايي را پشت سر گذاشته تا به شکل و شمايل امروزي اش در آمده است. در خلال اين بررسي ما ميتوانيم تصور خوبي به دست بياوريم؛ درباره سر گذشت کوه ها ، درياها و حتي پوشش گياهي سرزمينمان و از اتفاقاتي که براي فلات ايران در طي ميليارد ها سال رخ داده است.

نيروهاي زمين
 

تحقيقات زمين شناسي نشان داده اند که زمين از ابتدا به همين شکل و شمايل امروزي نبوده است. امروز اين موضوع بديهي به نظر مي رسد و حتي مي شود با اطمينان گفت زمين در آينده به همين شکل نخواهد ماند. زمين در حال تغيير است و اين ماجرا از ابتداي پيدايش آن آغاز شده است. باد ، باران ، گرماي خورشيد و همه نيروهاي طبيعت هر روز مشغول تغيير دادن آن هستند. اين تغيرات بسيار کوچک هستند اما وقتي در مقياس زماني ميليون ها سال روي هم انباشته شوند چهره زمين را بسيار تغيير مي دهند. تکتونيک صفحه اي يکي از اين عوامل تغيير است. نيرويي که هر روز جاي قاره ها و خشکي ها را عوض مي کند. پس ابتدا بايد ببينيم که اين نيرو چطور عمل مي کند و حاصل آن چه تغييري است .
زمين در ابتداي پيدايش به صورت کره اي از مواد بسيار مذاب بود. کره اي که زير بمباران شديد تيکه پاره هاي به جا مانده از پيدايش منظومه شمسي بود. احتمالا مقدار زيادي بخار آب در مواد تشکيل دهنده زمين وجود داشته اند که بر اثر کم بودن جاذبه زمين جوان از روي آن پراکنده شده اند. با گذشت زمان زمين شروع کرد به سرد شدن و به تدريج عناصر سنگين تر ته نشين شده و هسته فلزي زمين را به وجود آوردند. به همين ترتيب عناصر سبک تر به سطح آمده و ابتدا گوشته و بعد پوسته زمين را تشکيل دادند . همين پوسته اي که ما امروز روي آن زندگي مي کنيم و آن را به قاره هاي مختلف تقسيم کرده ايم. باقيمانده بخار آب به همراه گازهايي که از مواد مذاب متصاعد مي شود دور زمين جمع شد. به اين ترتيب جو کره زمين مخلوطي بود از گازهايي مثل هيدروژن ، هليوم ، متان و آمونياک و مقدار زيادي دي اکسيد کربن. زمين داشت سرد مي شد که بخار موجود در جو به شکل ابر درآمده و يک دوره پر از باران به وجود بيايد. باران هايي که در نهايت اقيانوس ها را شکل دادند. اين بارش ها باعث شدند که بيشتر گازهايي مثل co2 و آمونياک از جو زمين شسته شده؛ باراني از اسيد بر روي زمين بريزد. اين حوادث به فاصله کمتر از يک ميليارد سال بعد از پيدايش زمين اتفاق افتاد يعني زمين از يک کره سوزان که مواد مذاب در سطح آن جريان داشتند تبديل به کره اي که اقيانوسي از اسيد آن را پوشانده بود ، شد. به اين ترتيب دوران اول يا هادئن تمام شد و با پايان يافتن آن بمباران هاي فضايي هم به آخر رسيد .

زماني براي چروک خوردن
 

بارش باران و اقيانوس اسيدي باعث شدند که روند سرد شدن زمين سريعتر شود ، به اين ترتيب پوسته در حال سرد شدن زمين درست مثل سيب در حال پلاسيدن چين و در نتيجه ترک هايي در آن پديد آمد. اولين موجودات زنده همان زمان در اقيانوس ها پا به عرصه هستي گذاشتند. حالا زمين در آغاز دوران آرکئن، پستي و بلندي هايي داشت که در آن اقيانوس ها جا گرفتند؛ خشکي هاي روي زمين ترک خورده بود و به چند صفحه بزرگ تقسيم شد. اين صفحات نازک ( 6 تا 60 کيلومتر ) روي لايه اي از مواد مذاب و نيمه مذاب گوشه اي شناور بودند درست مثل حالا از همان زمان يعني نزديک به 3/5 ميليارد سال قبل ، حرکت خشکي ها ، جا به جا شدن آنها و تغييرات مدام پوسته زمين آغاز شد. به اين حرکات ، تکتونيک صفحه اي گفته مي شود. بر اساس اين حرکت پوسته اقيانوس که نازک تر از پوسته قاره اي است ( پنج تا ده کيلومتر) به طور دائم به زير پوسته قاره و داخل گوشه فرو مي رود و ذوب مي شود. يکي از نقاطي که اين اتفاق در آن مي افتد ، ناحيه مکران در ايران است. در اين ناحيه پوسته اقيانوس هند به زير صفحه ايران برخورد کرده و داخل گوشته فرو مي رود. در عوض درست در مرکز اقيانوس ها جايي که پوسته اقيانوسي کش آمده و به کمترين ضخامتش مي رسد مواد مذاب گوشته از آن بيرون مي ريزند و بر اثر برخورد با آب ، تبديل به پوسته اقيانوسي مي شوند. اما چرا اين اتفاق مي افتد؟ زمين شناسان مي گويند جريان هاي همرفت زير پوسته و بالاي گوشته زمين باعث مي شوند که صفحات پوسته روي آن بلغزند و اين لغزش باعث حرکت آنها مي شود. يعني زايش مداوم پوسته در اقيانوس اطلس باعث مي شود دو قاره آفريقا و آمريکاي جنوبي از هم دور شوند. اگر به قسمت هاي غربي قاره آفريقا نگاه کنيد مي بينيد که قسمت هاي شرقي آمريکاي جنوبي درست مثل يک پازل داخل آنجا مي افتند. اما اين تنها بخشي از يک حرکت بزرگ و جهاني است .

پازل زمين
 

پازل آمريکاي جنوبي - آفريقا سر انجام کار خودش را کرد و نظر « آلفرد واگنر » ژئو فيزيکدان و هواشناس آلماني را به خودش جلب کرد او با مطالعه روي اين مساله سرانجام در سال 1912 با ارائه يک سخنراني و انتشار کتاب « منشا قاره ها و اقيانوس ها » نظريه اشتقاق قاره ها را براي اولين بار و به طور جدي مطرح کرد. او بر اساس شواهدي که به دست آورده بود ، مي گفت در زمان دور، همه قاره ها به صورت توده اي يکدست بوده اند که بعدها شکسته ، ترک خورده و از هم دور شده اند. واگنر فکر مي کرد قاره هايي که امروز در نيمکره جنوبي قرار دارند، قبلا در قطب جنوب آن زمان و قاره هاي شمالي نيز در استوا قرار داشته اند. واگنر اين قاره بزرگ را پانگا ناميد، يعني تمام زمين. آن روزها مخالفت هاي زيادي با نظريه واگنر ابراز شد اما بعدها شواهد زيادي نشان دادند که حق با او بوده است. مثلا فسيل هاي بسيار قديمي در قاره هايي پيدا شدند که هيچ ارتباطي با هم نداشتند. اين موضوع نشان مي داد که اين دو منطقه بايد روزگاري به هم مرتبط بوده باشند. از طرف ديگر تکنولوژي روز به کمک آمده و حرکت قاره ها نسبت به هم را اندازه گيري کرده است. براي مثال در ساحل غربي آمريکا براي اولين بار در کنار خليج کاليفرنيا اين حرکت ثبت شد. جايي که قسمتي از خاک آمريکا به وسيله گسل سن اندرياس جدا شده و با نرخ سالي يک سانتيمتر از اين قاره دور مي شود. بنابراين امروزه ما مي توانيم سرگذشت خشکي هاي زمين را از حدود 600 ميليون سال قبل تا به حال پيگيري کنيم. به اين ترتيب با به دست آمدن شواهد فسيل شناسي نقشه خشکي هاي زمين از ابتداي دوران کامبرين يعني 600 ميليون سال پيش رسم شده اند. در آن دوران بيشتر خشکي ها در قطب جنوب متمرکز بوده اند ، بعد به تدريج اين خشکي ها شروع به بالا آمدن کرده و در نزديکي خط استوا متمرکز شده اند. در مورد پراکندگي خشکي ها قبل آن حدس هايي زده مي شود. به اين ترتيب اگر درست روي نصف النهار مبدا به زمين نگاه کنيد در چند ميليون سال پاياني دوران خشکي ها در دو سمت شرق و غرب زمين پراکنده بوده اند . و بعد به سمت قطب جنوب متمرکز شده اند. بعد در طول حدوداً 300 ميليون ساله دوران پالئوزوئيک خشکي هاي زمين شکسته ، ترک خورده و دوباره در نزديک استوا متمرکز شده اند. در پايان دوران ( پالئوزوئيک) و آغاز دوران سوم (مزوزئيک )يعني در طول دوره ترياس (200 تا 250 ميليون سال قبل ) اين خشکي ها پانگا ناميده مي شوند. کمي بعد قاره جديد دوباره شروع به ترک خوردن کرد. دوره ژوراسيک (200تا150 ميليون سال قبل ) زماني بود که پانگا به دو قاره گندوانا و لوراسيا تقسيم شد. گندوانا شامل آفريقا ،آمريکاي جنوبي، قطب جنوب ، هند، صفحه عربستان و استراليا بود. لوراسيا هم آسيا ، اروپا و آمريکاي شمالي را در بر گرفت. در اين ميان منطقه موسوم به خاورميانه فعلي به تدريج در طي تحولات 200 ميليون سال گذشته شکل گرفته است. به اين ترتيب شايد بتوان گفت سرزمين مادري ما ايران بين 200 تا 250 ميليون سال قبل متولد شده است .

ايران کجا بود؟
 

فرض کنيد قرار است به يک سفر دور و دراز در زمان برويم. قرار است به ميليون ها سال قبل و به گذشته ما قبل تاريخي ايران زمين سفر کنيم. با اين فرض مهم ترين مساله اين است که اصلا چقدر بايد در زمان عقب برويم تا در کشتي مان بتواند تکه زميني براي پهلو گرفتن بر خاک ايران پيدا کند. بنابراين بايد در نقشه هاي زمين شناسي به دنبال نشاني از ايران بگرديم اما مساله اينجاست که اين موضوع چندان دقيق نيست. تا چند سال قبل تصور مي شد که فلات ايران اولين بار در دوره کرتاسه رنگ آفتاب را ديده است. دليل اين مساله تعداد زيادي فسيل هاي درياي منطقه کوير مرکزي ايران بود که تاريخشان با همين دوره ، يعني 70 تا 145 ميليون سال قبل مطابقت داشت. اما يافته هاي جديد نشان مي دهند که فلات ايران بايد قديمي تر از اين حرف ها باشد. به دليل قرار گرفتن فلات ايران در يکي از پر تنش ترين مناطق کره زمين پيگيري ردي از فلات ايران کار دشواري است. بنابراين جست و جو را آغاز مي کنيم تا ببينيم چقدر مي توانيم در زمان به عقب برويم تا نشاني از فلات ايران پيدا کنيم .
شايد بد نباشد جست و جو را از جايي که امروز فلات ايران ناميده مي شود ، شروع کنيم. اگر مبنا را موقعيت جغرافيايي امروز فلات ايران در نظر بگيريم ، خشکي هايي که در اين منطقه قرار داشته اند. در طي زمان به مناطق ديگر سفر کرده اند. 300 ميليون سال قبل در طول و عرض جغرافيايي امروز ايران خشکي هايي وجود داشت که امروزه بخشي از خاک هاي يخ زده سيبري و قطب شمال تشکيل مي دهد. يعني خشکي ها در طول اين سال ها به اين سفر دور و دراز رفته اند. پس بايد رد بخش هايي از پوسته زمين که امروزه فلات ايران است را در جاي ديگر جست و جو کرد. مبناي اين جست و جو نشانه هاي مثل فسيل هاست که از زمان هاي دور و دراز به جا مانده اند. منابع معدني هم مي توانند در اين مورد راه گشا باشند. مثلا زغال سنگ ها مورد مناسبي به شمار مي آيند و در ايران هم به وفور پيدا مي شوند.

رد زغال
 

در تمام جهان ذغال سنگ در سه دوره اصلي شکل گرفته اند. فاصله زماني 360 تا 300 ميليون سال قبل مهم ترين دوره ذغال زايي در جهان بوده اند؛ يعني دوره هاي پياپي « کربونيفروس » و « کربونيفر » از دوران پالئوزوئيک. بيشتر ذغال هاي اين دوره ها در آمريکاي شمالي فعلي قرار دارند. ظاهراً از اين منابع زغال در ايران خبري نيست. همين طور هيچ فسيلي از جانوران خشکي که قدمتش به 300 ميليون سال قبل برگردد در ايران پيدا نشده است. يعني تا اطلاع ثانوي مي توان نتيجه گرفت در آن روزهاي گرم که گياهان بر سرتا سر زمين حکمفرمايي مي کردند، سرزمين مادري ما هنوز زير آب بود. پايان دوره کربونيفر همراه با يخبندان شديد بود و يکي از يخبندان هاي دوره اي زمين از راه رسيد. يخ ها تا ميانه هاي دوره بعدي يعني پرمين دوام آوردند. از ميانه هاي اين دوره يخ ها کنار رفتند و آب و هواي زمين گرم تر شد و بعد ناگهان در 250 ميليون سال پيش فاجعه بزرگ رخ داد. تمام دي اکسيد کربن ذخيره شده در آب اقيانوس ها ناگهان در جو زمين رها شد. نتيجه اين اتفاق مرگ بيشتر از 95 درصد جانداران خشکي زمين بود. حيات جانوران روي تنها قاره جهان، پانگيا رو به زوال نهاد. از آن دوران به علت مرگ دسته جمعي جانداران فسيل هاي زيادي در نقاط مختلف جهان پيدا شده است اما هيچ نشاني از فسيل ها در ايران ديده نشده است. از طرف ديگر در پايان اين دوره قسمت هايي از فلات مرتفع تبت که همسايه ما است تازه از آب خارج شده بود. به همين دليل مي توان باز هم نتيجه گرفت که سرزمين هاي فلات ايران هنوز زير آب ها در خواب بودند. پانگا کم کم داشت ترک مي خورد يعني گندوانا داشت از لوراسيا جدا مي شد. رسوبات کف اقيانوس ها به تدريج بالا آمدند ، دوران دوم تمام مي شد و جهان آماده ورود به دوران سوم زمين شناسي مي شد.

تولد زاگرس
 

دوران دوم ، عصر دايناسورهاست . معلوم نيست اگر آنها ناگهان 65 ميليون سال پيش و در پايان اين دوران منقرض نمي شدند، مي توانستند به چه موفقيت هاي دست پيدا کنند. به هر حال حضور آنها و انقراض ناگهاني شان راهنماي خوبي براي پيگيري روند اشتياق قاره هاست. همين طور زغال سنگ هنوز هم مي تواند به عنوان يک راهنماي مناسب به کار گرفته شود. 251 ميليون سال قبل دوران دوم يا مزوزئيک با دوره ترياس آغاز شد. در سرزمين هاي قطبي آب و هواي مرطوب و معتدل حکم فرما بود که مناسب احوال خزندگان به نظر مي رسيد؛ دايناسورها از همين منطقه رشد و نمو شان را آغاز کردند. اما در مناطق ديگر قاره بزرگ ، هواي خشک و فصلي حاکم بود؛ زمستان هايي سرد تابستان هايي گرم. در پايان اين دوران صفحه عربستان در حال جدا شدن از قاره آفريقا بود و به پوسته هاي کف اقيانوس فشار مي آورد ، جاهايي که بعدها به قسمت بزرگي از فلات ايران را تشکيل داد. اين فشار در کنار پايين بودن سطح اقيانوس ها باعث شد که رشته کوه هاي زاگرس ، براي اولين بار در پايان ترياس به صورت کوه هاي از آب خارج شود. فسيل هاي يافت شده در منطقه زاگرس اين مساله را تاييد مي کنند. فلات ايران در حال شکل گرفتن بود و در کنار آن ، سرزمين هاي غربي مثلاً فلات آناتولي ( ترکيه امروزي ) هم از آب خارج شدند. برخورد صفحه فلات قاره ايران به صفحه لوراسيا کم کم باعث شد تا کوه زايي رشته کوه هاي البرز به صورتي ضعيف در اين دوره آغاز شود. 200 ميليون سال قبل از اين دوره به پايان راه نزديک شد.

طلوع آفتاب کوير
 

آب و هواي دوره ژوراسيک در آغاز تفاوت چنداني با دوره ترياس نداشت اما به تدريج آب و هواي ملايم و مرطوب بر بيشتر نقاط جهان حاکم شد مخصوصا خشکي هاي حاشيه درياي باستاني تتنيس شرايط آب و هوايي مساعدي داشت. به همين دليل از دوره ژوراسيک آثار گياهي بي شماري به جا مانده است. پايان ژوراسيک يک دوره ديگر پيدايش ذغال سنگ را براي زمين رقم زد. بيشترمنابع ذغال در کوير مرکزي ايران مربوط به اين دوره است. يعني در آغاز دوره ژوراسيک علاوه بر قسمت هايي از زاگرس، کوير امروزي لوت هم از آب خارج شد. شرايط تا ميانه هاي اين دوره به همين ترتيب بود و قسمت هايي از کوير مرکزي به تدريج براي اولين بار رنگ آفتاب را به خود ديدند. يعني جايي که امروزه کوير خشک و سوزان است و تابش آفتاب زندگي گياهي آنجا را به شدت تهديد مي کند در آن زمان پوشيده از جنگل هاي انبوه ، و علفزار هاي وسيع بود که دايناسورها در آن رژه مي رفتند. رد پاي دايناسورها کشف شده در کرمان گواه خوبي براي اين مطلب است. اين رد پا مربوط به 180 ميليون سال قبل است. 145 ميليون سال قبل و در پايان ژوراسيک به تدريج قسمت هايي از يک صفحه قديمي به اسم « کيمريا » از آب خارج شد جايي که در بر گيرنده مناطقي از ايران ، قزاقستان و چين بود. در پايان اين دوره آمريکاي شمالي و جنوبي در حال جدا شدن از اروپا و آفريقا بودند و جهان کم کم به شکل امروزي اش نزديک مي شد. آب و هواي جهان به تدريج سرد مي شود.
-

درباره کوير
 

شروع دوره کرتاسه با سرد شدن هوا همراه بود. شواهد بارش برف بوده اند. اما همين دوره مناطق گرمسيري مرطوب تر از گذشته شدند. احتمالا کوه هاي جوان زاگرس که روز به روز بيشتر قد مي کشيد در اين دوره براي اولين بار برف را تجربه کردند اما به زودي دوباره آب و هواي گرم بر جهان حاکم شد. فعاليت هاي پوسته زايي کف اقيانوس و گرم شدن باعث شدند که سطح آب ها بالا بيايند. در نتيجه 100 ميليون سال قبل قسمت هاي زيادي از پوسته اقيانوسي به وسيله آب و هواي کم عمق پوشيده شدند. اين مساله به گرم شدن هواي زمين کمک کرد. اين گرما به قدري زياد بود که فسيل هاي به دست آمده ثابت مي کند دايناسورها در قطب جنوب هم زندگي مي کردند. بالا آمدن آب هاي قسمت هاي زيادي از سرزمين هاي غير مرتفع فلات ايران را دوباره زير آب برد. فسيل هاي جانوران دريايي منقرض شده مثل امونيت ها و براکيوپودا در کوير مرکزي ايران اين موضوع را ثابت مي کنند. اين فسيل ها مربوط به اواخر دوره کرتاسه هستند. اين جانداران دريايي 65 ميليون سال قبل اين دوران درياي کم عمق تتيس بر قسمت هاي زيادي از قاره اروپا و آسياي غربي کشيده شده بود ، با تمام شدن کرتاسه دوران دوم به پايان راه رسيد.

عصر جديد
 

در پايان دوران دوم و آغاز دوره سنوزويئک قطب جنوب شروع به جدا شدن از آمريکاي جنوبي کرد. 33 ميليون سال قبل اين اتفاق کامل شد و گذرگاه آبي بين اين قاره گشوده شد. به همين علت آب هاي سرد قطبي امکان پيدا کردند تا به عرض هاي بالاتر سرد شد. يخ ها باعث شدند سطح آب هاي جهان پايين بروند. در همان زمان براي اولين بار قسمت هايي از صفحه عربستان از زير آب خارج شد. عربستان در آستانه جدايي از آفريقا بود و به سمت شمال شرقي مي چرخيد. به علت چرخش عربستان ، صفحه ايران به شدت به زير صفحه اوراسيا برخورد کرد. نتيجه اين برخورد، متولد شدن رشته کوه هاي البرز بود. قسمت هاي زيادي از درياي تتيس در آستانه خشک شدن بود. 20 ميليون سال قبل ارتباط اين دريا با آب هاي آزاد براي هميشه قطع شد. در ادامه اين دوران آمريکاي جنوبي به زير آمريکاي شمالي برخورد کرد. جريان آبي به راه افتاد و آخرين عصر يخبندان حدود 2 ميليون سال قبل از راه رسيد که به آن دوره يخبندان کواترنري هم مي گويند. بارش ها در دوره يخبندان کم شدند و درياچه هايي که به آب هاي آزاد راه نداشتند، رفته رفته کمتر شدند، درياي باستاني تتيس که تا قبل از يخبندان يکپارچه بود، به دو قسمت تقسيم شد. خزر و اورال باقيمانده قسمت شمالي تر آن و درياي سياه و مديترانه بقاياي قسمت هاي جنوبي ترند. در ادامه به دليل چرخش آفريقا در جهت خلاف عقربه هاي ساعت ، مديترانه دوباره به درياي آزاد راه پيدا کرد. در طي دو ميليون سال، سطح آب ها پايين رفت و قسمت هاي زيادي از درياچه ها خشک شدند. يخ ها حدود 2000 سال پيش از مدار هاي قطبي بالاتر رفتند و به بياني عصر يخ پايان يافت. البته چون هنوز هم يخ هاي قطبي آب نشده اند مي شود گفت که ما در عصر يخ به سر مي بريم. در مناطق مرکزي ايران هم رودها جاري شدند و جنگل ها در مناطق شمالي تر توسعه پيدا کردند. از آن زمان تا به امروز زمين رفته رفته گرم تر و خشک تر شده است . آن قدر زياد که رودهاي جاري قسمت هاي مرکزي ايران جايشان را به قنات ها داده اند. رودهايي در زير زمين .
منبع : مجله دانستنيها شماره 19