غذاهاي اصلاح شده: چاره اي براي بحران جهاني غذا

گسترش روز افزون محصولات غذايي که با تغييرات و جهش هاي ژنتيکي تهيه و توليد مي شوند، اميدهاي زيادي را براي مقابله با بحران غذا زنده کرده است.
 

چهارده سال پس از کاشت تجاري نخستين نمونه از گياهان خوراکي ژنتيکي در آمريکا، شاهد رشد کيفي و کمي چشمگير اين محصولات غذايي در سرتاسر جهان هستيم. در حال حاضر، در 25 کشور دنيا، محصولات غذايي ژنتيکي که در نتيجه دستکاري هاي ژنتيکي در ساختار ژن هاي گياهان مغذي توليد مي شوند، در سطح انبوه و به صورت تجاري کاشت مي شود. هم اکنون سه چهارم سوياي توليد شده در جهان جهش ژنتيکي يافته است و همين وضعيت در مورد محصولات مهم و استراتژيک ديگري چون ذرت نيز در حال شکل گيري است. در سطح کشورها نيز شاهد نقش آفريني پررنگ و قدرتمندانه کشورهايي چون هند، چين و برزيل در اين حوزه هستيم. هم اکنون، بسياري از موسسات پژوهشي و دانشگاه هاي جهان در حال مطالعه بر روي راه هاي اصلاح ژنتيکي گياهان خوردني و تغيير ژنوم آنها هستند و هر روزه محصولات مغزي فربه تر و پرخاصيت تري به بازارهاي مصرف عرضه مي شوند.
با اين همه، پيشرفت هاي چشمگير در زمينه توليد تجاري غذاهاي ژنتيکي موجب نگراني برخي افراد شده است: دوستداران طبيعت و محيط زيست از اين بيم دارند که دستکاري هاي بي رويه در ساختار ژنتيکي گياهان خوراکي موجب لطمه خوردن زمين هاي زراعي و به هم ريختگي ساختار خاک و مهم تر از آن، کاهش شديد منابع آب خواهد شد، چرا که اين گياهان «مصنوعي»، حجم بيشتري آب مصرف مي کنند. کشاورزان خرده پا و کوچک نيز از اين ترس دارند که ورود شرکت هاي عظيم چندمليتي و بين المللي به حوزه توليد محصولات غذايي موجب انحصاري شدن کشاورزان و در نتيجه، تضعيف موقعيت بازيگران کوچک دنياي کشاورزان خواهد شد.

فرصت يا تهديد؟
 

براي بسياري از اين بيم ها و نگراني ها، پاسخ هاي روشن و قانع کننده اي وجود دارد: دانشمندان اين اطمينان را به دوستداران طبيعت مي دهند که کاشت محصولات ژنتيکي نه تنها موجب لطمه خوردن به خاک و آب نمي شود، بلکه به دليل افزايش بهره برداري خاک، سطح کمتري از زمين هاي کشاورزي به زير کشت مي رود و در نتيجه از ميزان مصرف آب و همچنين هدر رفتن آن در فرايند توليد محصولات نيز کاسته خواهد شد. در پاسخ به نگراني کشاورزان از انحصاري شدن توليد محصولات غذايي ژنتيکي نيز بايد گفت که، بر اساس جديدترين آمار منتشر شده از سوي نهادهاي بين المللي، بيش از 90 درصد محصولات کشاورزي ژنتيکي توليد شده در جهان به وسيله کشاورزان فقير و کوچک در کشورهاي در حال توسعه و کم درآمد توليد مي شود و تنها بخش فروش بذرهاي مخصوص اين نوع گياهان، توسط شرکت هاي بزرگ فروخته مي شود. آمار رسمي سازمان خواروبار جهاني نيز حکايت از آن دارد که ارزش بازار جهاني محصولات غذايي ژنتيکي در 2010، به بيش از 130 ميليارد دلار افزايش پيدا کرده است.
در بسياري از کشورهاي برخوردار از فناوري توليد گياهان خوراکي ژنتيکي، بخش خصوصي و دولتي دست به دست هم داده و با انجام تحقيقات همه جانبه در اين زمينه، توانسته اند طيف متنوعي از محصولات غذايي ژنتيکي را تهيه و توليد کنند. در نتيجه چنين فعاليت هايي است که مي تواند اميدوار بود کشاورزان فقير رهايي يافته و علاوه بر اين، قادر باشند به تقاضاي روزافزون جمعيت رو به رشد شهرها براي محصولات غذايي مطلوب پاسخ گويند.

پيش به سوي کشاورزي مدرن
 

به عقيده پژوهشگران و دانشمندان، فوايد غذاهاي ژنتيکي را فقط نبايد در قالب افزايش کميت و کيفيت غذاهاي توليدي جست و جو کرد، بلکه بايد دانست که دانش تغيير ژنتيکي گياهان مغذي به يک سرمايه معنوي جذب کننده سرمايه گذاري تبديل شده است. با تغيير ژنوم اين گياهان، دگرگوني هاي شگرفي در زمينه مديريت خاک، آب، توليد کودهاي کشاورزي و مقاوم سازي گياهان در برابر آفات و به طور کلي، مديريت بهينه اکوسيستم (زيست بوم) صورت مي پذيرد و اين يعني تحقق بسياري از پيش شرط هاي لازم براي کشاورزان مدرن و پربازده. تاثيرگذاري مثبت محصولات کشاورزي ژنتيکي بر مدرن شدن کشاورزي و افزايش بهره وري در اين بخش، در مورد کشورهاي در حال توسعه و فقير مصداق بيشتري پيدا مي کند. يکي از دلايل اصلي رشد سريع اقتصاد برزيل در سال هاي اخير، مدرن شدن کشاورزي اين کشور در نتيجه توسعه کاشت و فرآوري محصولات ژنتيکي بوده است که علاوه بر پاسخگويي کامل به تقاضاي داخلي براي غذا، موجب افزايش صادرات مواد غذايي از اين کشور به کشورهاي ديگر شده است. در برخي کشورهاي آفريقايي از جمله مصر، بورکينافاسو و آفريقاي جنوبي نيز دولت توانسته با سرمايه گذاري در بخش محصولات غذايي ژنتيکي، به بسياري از برنامه هاي فقرزدايي و مبارزه با قحطي و کمبود مواد غذايي جامعه عمل بپوشاند.
با اين همه، رشد کشاورزي مدرن در نتيجه توسعه محصولات غذايي ژنتيکي عمدتا در کشورهاي کمتر توسعه يافته در آسيا و آفريقا صورت پذيرفته است و در کشورهاي توسعه يافته اروپايي و آمريکاي شمالي که داراي کشاورزي مکانيزه و مدرن هستند، شاهد تحول چنداني در اين عرصه نيستيم. به طور کلي، فعاليت اروپايي ها و آمريکايي ها در عرصه محصولات غذايي ژنتيکي بيشتر حول محور تحقيق و پژوهش در زمينه اصلاح ژنوم گياهان مغزي متمرکز شده است و کشاورزان اين کشورها که از سال ها پيش، اقدام به استفاده از بذرهاي اصلاح شده کرده اند، تمايل چنداني براي نوآوري هاي بيشتر در اين زمينه از خود نشان نمي دهند.
به هر حال، همه صاحب نظران و محققان بر اين اعتقادند که خودداري از مدرن سازي کشاورزي و گسترش کيفي و کمي توليد محصولات ژنتيکي خواهد بود و بر تعداد گرسنگان جهان خواهد افزود. بنابراين، از هم اکنون بايد براي مقابله با بحران جهاني غذا در آينده اي نه چندان دور آماده شد و از ابزارهاي گوناگون به ويژه محصولات مغذي ژنتيکي در ابعاد وسيع استفاده کرد.
منبع: ماهنامه دانشمند شماره 570