روز نو سلام!

آغاز سال نو چگونه محاسبه مي شود و داستان آن چيست؟
 

|درست پاي سفره هفت سين صداي عقربه هاي ساعت جور ديگري است.شايد به نظر برسد که عقربه هاي ساعت در پايان راه کمي خسته اند اصلا آن تيک و تاک هاي آخر درست قبل از تحويل سال کمي بي رمق و خسته به نظر مي رسند.به همين دليل است که ساعت کامپيوتري با همه دقتش براي تحويل سال نمي چسبد.بايد صداي تيک و تاک عقربه ها را شنيد،چون درست همان جا که عقربه هاي خسته و بي رمق به آخرين دورهاي دوران سر گيجه آورشالن مي رسند.دوران ديگري در حال آغاز است.در آسمان اتفاقي رخ مي دهد و پاي سفره هفت سين سال کهنه به نو تحويل مي شود.ممکن است پيش خودتان بگوييد که همه اينها فقط يک احساس گذر است اما اشتباه مي کنيد؛درست در لحظه تحويل سال زمين از نقطه خاصي از آسمان مي گذرد-نقطه اعتدال بهاري،جايي که چوب خط شب هاي طولاني زمستان پر مي شود و روز به اندازه شب قد مي کشد-و نو مي شود.اما هيچ فکر کرده ايد که ما اينها را از کجا مي دانيم؟چطور مي دانيم که سال کي به سر مي رسد؟تقويم خورشيدي ايرانيان را از همه اين چطورها و چگونه هاست.

تقويمي که ما از آن استفاده مي کنيم
 

گاهشماري رسمي ايراني،تقويمي است که در 11 فروردين 1304(1925 ميلادي)در مجلس شوراي ملي تصويب شده است.تا قبل از آن،ماه هاي سال زميني بين29تا32 روز را در خودشان جاي مي دادند.بعد از اين اصلاح،سال خورشيدي تشکيل شد از شش ماه31روزه،پنج ماه30روزه و يک ماه29روزه،البته ماه29روزه آخر سال يا همان اسفندماه،در سال هاي کبسيه30روز مي شود.اين گاهشماري،هجري خورشيدي ناميده مي شود و براساس گاهشماري جلالي تنظيم شده است،گاهشماري اي که در قرن پنجم خورشيدي و به وسيله عده اي از رياضي دانان ايراني و گويا به سرپرستي حکيم عمر خيام نيشابوري به وجود آمده است.بيشتر کارشناسان گاهشمار جلالي را دقيق ترين در جهان مي دانند که دقتي در حد يک ثانيه در هر10هزار سال دارد.اين در حالي است که تقويم هاي اروپايي در هر2500 سال يک روز خطا دارنمد.کار تدوين اين تقويم در دوره جلال الدوله ملکشاه سلجوقي و به احتمال زياد با دستور خواجه نظام الملک انجام شده است.به همين دليل و به افتخار اونام جلالي را بر خود گرفته است.

مباني گاهشمار خورشيدي
 

بر مبناي تقويم خورشيدي،شروع سال روز اول فروردين همان سال است اما اين لحظه با لحظه تحويل سال تفاوت دارد.بر اين مبنا لحظه تحويل سال عبور زمين از نقطه برابري بهاري است.در زمان تنظيم اين تقويم،مکان مرجع براي محاسبه در نظر گرفته نشده است.به همين دليل بايد تا سال1469 هجري شمسي يک مرجع دقيق از بين نصف النهار52/5 درجه شرقي يا مختصات عرضي شهر تهران براي اين کار در نظر گرفته شود.بعضي از جمله ايرج ملکپور-منجم ايراني-نصف النهار52/5 درجه شرقي شرقي را مرجع محاسبات اين تقويم در نظر گرفته اند اما و برخي ديگر شهر تهران را.اين دو مبدا تا حدود سال1469 هجري شمسي اختلافي در گاهشماري ايجاد نمي کنند ولي براي تعيين کبيسه بودن يا نبودن سال1469،لازم است مبدا اين گاهشماري مشخص شود.اين مشکل به دليل دقت بالاي تقويم جلالي است که تحويل سال را لحظه عبور هر نقطه مدار عرضي زمين از نقطه برابري بهاري مي داند و براي کل کره زمين يک لحظه در نظر نمي گيرد؛يعني در صورت هر کدام از اين انتخالب ها،لحظه تحويل سال تغيير خواهد کرد و اين موضوع بر محاسبات انجام شده براي وجود سال کبيسه تاثير مي گذارد.براي اينکه ببينيم محاسبات اين تقويم چقدر دقيق است،بايد بعضي از مفاهيم اوليه را بهتر بدانيم.

سال کبيسه
 

کبيسه به معناي بزرگ است،يعني سالي که تعداد روزهايش از بقيه سال ها بيشتر است.همان طور که گفته شد هر يک سال تقريبا365 روز و6 ساعت است.يعني اين مدت طول مي کشد تا زمين يک دور کامل به دور خورشيد بچرخد.قبل از اختراع تقويم جلالي کسي به اين چند ساعت اهميت نمي داد و همين موضوع باعث مي شد که لحظه تحويل سال تغيير کند.به اين ترتيب اگر در ابتدا تحويل سال را اول بهار در نظر مي گرفتند،با جمع شدن اين خرد ه ها کم کم اين لحظه از تقويم جلو افتاده به زمستان وبعد به تابستان مي رسيد.حالا اگر اين شش ساعت را جمع کنيم،هر چهار سال يک بار مي شود 24ساعت يا يک شبانه روز بنابراين،براي ثابت ماندن تقارن نقطه تحويل سال با شروع بهار تقويمي بايد هر چهار سال يک روز به سال اضافه کنيم که مي شود 366 روز يا سال کبيسه،اما همان طور که ديديد اين شش ساعت هم چندان دقيق نيست وکمي کمتر از شش ساعت است.پس با اين کار هر چهار سال يک بار کمي به طول سال اضافه کرده ايم.

کبيسه پنج ساله
 

براي جبران اين اضافه شدن زمان،سال تقويم ايرانيان براساس دوره افزايشي 33 ساله تنظيم سده است.به اين ترتيب در يک دوره 33 ساله،25 سال عادي 365 روزه و8 سال 366 روزه داريم.اما از آنجايي که33 بر چهار قابل تقسيم نيست.مي شود نتيجه گرفت دو نوع کبيسه داريم:يک سال کبيسه بعد از سه سال معمولي که دوره آن چهارساله است و يک سال کبيسه که بعد از چهار سال معمولي اتفاق مي افتد يا کبيسه پنج ساله.اما محاسبات دقيق نشان مي دهد که به اين ترتيب باز هم کمي زمان به سال ها اضافه شده است و در يک ذوره طولاني اين بار سال تقويمي کمي از سال خورشيدي جلو مي افتد؛يعني لحظه تحويل سال به جاي اتفاق در زمستان به اول بهار مي رسد.

دوره 29 ساله
 

بنابراين تقويم افزايش روزهاي سال را در سال هاي 5،9،13،17،21،25،29 و در آخر يک کبيسه پنج ساله داريم و سه33 سال مي رسيم.کل اين دوره برابر با2512053 روز تقويمي است؛يعني در يک دوره33 ساله به اندازه205000 روز يا در حدود سه دقيقه جلوتر از زمان خورشيدي است.به اين دليل که يک دوره33 ساله هم به تنظيم نيازدارد.با فرض ثابت بودن طول سال اعتدالي بهار،بعد از حدود500 دوره يا در حدود16000 سال،تقويم ايراني يک روز از زمان خورشيدي جلوتر خواهد بود؛يعني اعتدال بهاري در روز اول فروردين اتفاق مي افتد.بنابراين بعد از اين زمان يک دوره33 ساله بايد به 29 سال کاهش پيدا کند و کبيسه پنج ساله حذف شود.

دليل تغيير سال
 

همان طور که ديديم سرعت حرکت زمين به دور خورشيد ثابت نيست.در حضيض خورشيد،زمين به خورشيد نزديک تر است.بنابراين زمين با سرعتي بيشتر از ميانگين حرکت مي کند،در حالي که در منتهاي اوج،زمين در دورترين نقطه از خورشيد قرار مي گيرد و آهسته تر حرکت مي کند.به علاوه به علت تغيير جهت محور زمين يا همان حرکت تقديمي،نقطه اعتدالي به آهستگي در طول دايره البروج به اندازه50/3 ثانيه(واحد زاويه)در هر سال نسبت به ستاره ها به عقب باز مي گردد،تا زماني که محور بزرگ مدار زمين در جهت مستقيم نزديک11/6ثانيه(واحد زاويه)در هر سال بگردد.در نتيجه شروع سال بستگي دارد،به نقطه مبدا روي دايره البروج و طول سال به اين موضوع وابسته است؛يعني طول سال در طول زمان به دليل اين حرکت و رقص محوري تغيير مي کند.بنابراين طول سال را به طور ميانگين همان طور که خيام محاسبه کرده است،365/2424 در نظر مي گيرند.اين در حالي است که حالي که سال1905 ميلادي کوتاه ترين سال با طول365/230880 روز و بلندترين سال1216 ميلادي با365/252685 بوده است.
منبع: دانستنيها-ش25