كتاب شمع جمع

شمع جمع: شرح حال آيت اللّه ملاحسين قلى همدانى, احمد نثارى, كانون انديشه جوان, 136ص, تهران, 1385
 

كتاب شمع جمع: شرح حال آيت اللّه ملاحسين قلى همدانى, در 136 صفحه پس از پژوهش و پردازش در سه فصل: كليات, مكتب اخلاقى ـ عرفانى و آموزه هاى اخلاقى ـ سلوكى تنظيم و منتشر شد.
كتاب ياد شده طبق فرايند پژوهشى گروه اخلاق و عرفان كانون انديشه جوان, همانند كارهاى پژوهشى ديگر, پس از ارائه طرح نامه مربوط و تصويب در گروه تخصصى يادشده, فيش بردارى و سپس مرحله به مرحله (هر مرحله 25%) تا مرحله نهايى, توسط اعضاى محترم هيئت علمى گروه, ارزيابى شده در هر مرحله پيشنهاد لازم مطرح گشته است; سرانجام پس از بررسى نهايى, بازنويسى شده, ارزيابى نهايى انجام گرفته است و پس از تصويب نهايى به كانون انديشه جوان سپرده شده است. در آنجا نيز مراحل حذف و اضافه و حك و اصلاح انجام شده, در پايان به شوراى آثار راه يافته, مجوز چاپ و نشر گرفته است. اين اثر همه اين مراحل را پشت سر نهاده و در سال 1385 به صورت كتاب منتشر شده است.
در اين كتاب از 58 منبع مختلف استفاده شده كه ارجاع هاى متعدد, شاهد زنده آن است; اما در بخش نقد و معرفى كتاب مجله آينه پژوهش مقاله اى از جناب آقاى محمد قنبرى خواندم, با عنوان (سرقت عرفانى) كه واقعاً برايم تعجب آور و حيرتزا بود; به همين دليل لازم ديدم چند نكته را براى روشن شدن حقيقت به عرض خوانندگان محترم برسانم:
1 ـ نويسنده محترم چنين تصور مى كنند كه فقط ايشان در زمينه شرح حال مرحوم همدانى كتاب نوشته اند!
2 ـ شباهت هاى نوشتارى در شرح حال مرحوم ملاحسينقلى همدانى كه در كتب و نشريات مختلف به صورت منسجم و پراكنده آمده است, دليل بر اخذ يكى از ديگرى نيست; چه اينكه نقل قول ها از شاگردان سلوكى ايشان عمدتاً واحد و با ادبيات كاملاً مشخص است يا دست نوشته ها و وصاياى اخلاقى ـ عرفانى مشاراليه در همه نوشته ها ثابت و يكنواخت است; بنابراين چه لزومى دارد با وجود منابع نسبتاً زياد, سرقت علمى صورت گيرد؟!
3 ـ در اين كتاب ضمن اينكه از منابع فراوانى استفاده شده, از كتاب جناب آقاى قنبرى نيز بهره گيرى شده است كه در پاورقى هاى صفحه هاى 22 و 28 به عنوان منبع ذكر شده و در كتابنامه (ص 126, شماره 39) نيز مشخصات كتاب ايشان را آورده ايم.
4 ـ در كتاب شمع جمع از منابعى چون: شرح مقدمه قيصرى بر فصوص مرحوم آشتيانى, دفتر عقل و آيت عشق, دكتر دينانى, ترجمه و شرح اشارات ابن سينا, حكمت عملى يا اخلاق مرتضوى علامه حسن زاده آملى و كتاب هاى در آسمان معرفت, دروس اتحاد عاقل به معقول, دروس شرح اشارات و تنبيهات, شرح فص فاطميه و هزار و يك كلمه معظم له نيز استفاده شد; همچنين از كتاب هايى چون معادشناسى و رساله لب اللباب علامه تهرانى, شرح چهل حديث و مصباح الهدايه الى الخلافة والولاية امام خمينى(ره), تفسير الميزان و رسالة الولايه علامه طباطبايى, تفسير موضوعى قرآن مجيد و ولايت در قرآن علامه جوادى آملى, و نيز از انسان كامل, سيرى در نهج البلاغه, مقالات فلسفى و… استاد مطهرى بهره بردارى شده كه هيچ كدام در كتاب چلچراغ سالكان جناب آقاى قنبرى نيامده است و كتاب ايشان از ساختار پژوهشى و حتى كتابنامه نيز برخوردار نيست! حال چگونه است كه ايشان در مقاله خويش, بى محابا و بدون رعايت اصول تقواى علمى, نوشته اند: (نويسنده اين (كپى نامه) به جز كتاب چلچراغ و جزوه كوچكى كه خلاصه مقالات كنگره بزرگداشت ملاحسينقلى همدانى است, به مصدر ديگرى مراجعه نكرده)! علاوه بر اين نوشته اند شايد روزى كسى ديگر پيدا شود و معلوم شود نيم ديگر كتاب از كتاب او برداشته شده است!)
حال آيا چنين قضاوتى علمى, عاقلانه و عادلانه است؟! آيا با روح و روحيه علمى سازگار است؟! آيا واقعاً چنان كه خود در دو سطر آخر مقاله شان نوشته اند: (شايد بهتر باشد در اين مطالب, اول سوزنى به خود بزنيم بعد ديگران را به همراهى خضر دعوت كنيم) مخاطب اولى خودِ ايشان نيستند؟!…
5 ـ خلاصه مقالات كنگره بزرگداشت مرحوم آيت اللّه ملاحسينقلى همدانى مگر در يك نسخه تهيه و چاپ شده و آن يك نسخه را نيز فقط جناب آقاى قنبرى داشته اند كه مدعى اند نوشته هاى كتاب شمع جمع از آن منبع است كه ايشان در چلچراغ سالكان آورده اند؟! آيا كتاب هايى چون اعيان الشيعه, نقباء البشر, الذريعه, طبقات الشيعه, تذكرة المتقين و… را تنها ايشان دارند؟ و در هيچ كتابخانه عمومى يا شخصى ديگر موجود نيست؟ علاوه بر اينكه مطالب اين كتابها درباره شخصيت مرحوم ملاحسينقلى هم كه قابل كم و زياد شدن نيست, بلكه به همان صورتى كه ذكر شده و حتى با همان ادبيات بايد نقل مى شد كه شده است; از جمله به مطالب صفحه 17 تا 31 مى توان اشاره كرد كه در اكثر كتاب هاى مربوط نيز منعكس شده است.
6 ـ برخى اشتباهات, چه در متن و چه در ارجاع ها و شماره صفحات, در هر كتابى كم و بيش ممكن است رخ دهد كه كتاب شمع جمع نيز از اين قاعده مستثنا نيست; چنان كه خود ايشان اعتراف دارند چلچراغ سالكان نيز دچار چنين اشتباهاتى شده است. حال آيا درست است رقم هاى 133 و اشتباه 331 در شماره صفحات را دال بر سرقت علمى بگيريم؟! در حالى كه همه مى دانند كتاب تاريخ حكما و عرفاى متأخر بر صدرالمتألهين نوشته جناب آقاى دكتر منوچهر صدوقى (سها) در كتابفروشى ها و كتابخانه ها فراوان موجود است و فيش بردارى از كتاب يادشده همراه با ذكر شماره صفحه و نوبت چاپ آن نيز در مراحل تحقيق و تدوين كتاب شمع جمع موجود است.
7 ـ در مطالب بند 2 مقاله جناب آقاى قنبرى مسئله (مخطوط) بودن كتاب اخبار همدان مرحوم عندليب زاده مطرح شده كه گفتنى است اصلاً (مخطوط) به عنوان نام مستعار يا تخلص نويسنده فهم نشده است تا درج گردد, بلكه در دست نوشته هايم در كتاب منبع (مخطوط) نيز آورده شده كه در كتاب شمع جمع پس از نام مرحوم عندليب زاده با علامت ويرگول [, ] جدا شده تا معلوم شود كتاب خطى بوده نه چاپى و سپس همين ويرگول به اشتباه داخل پرانتز گذاشته شده; چنان كه خود ايشان نيز همين اشتباه مفهومى يا تايپى را مرتكب شده اند و شبيه به اين امر در بسيارى از كتاب ها ممكن است رخ دهد.
ناگفته نماند كه از كتاب پژوهشى درباره امام زادگان همدان نيز استفاده شده است; زيرا كتاب مذكور در وصف همدان و بزرگان آن مطالب مفيدى داشته كه در متن و پاورقى هاى صفحات 17 ـ 19 از آنها بهره جستم و متأسفانه نام اين كتاب نيز آنجا نيامده است; از اين رو در ضبط مشخه هاى كتاب ها در كتابنامه اشتباهاتى رخ داده كه منتظر چاپ هاى بعدى و انجام اصلاحات آنها بودم و هنوز به دليل مشغله هاى كارى چنين توفيقى حاصل نشده است. مقاله جناب آقاى قنبرى يكى از فوايدش انجام همين اصلاحات در كتاب است كه انشاءاللّه صورت خواهد گرفت.
8 ـ در خصوص مطالب بند 3 مقاله كه با اشاره به نهضت هاى اسلامى در صدساله اخير نوشته اند, معروض مى دارد در كتاب چلچراغ سالكان, پاورقى صفحه 37 و در شمع جمع, ص 38 و در همين كتاب نام سيدسعيد حبوبى, (صبويى) نوشته شده است كه اشتباه تايپى است; در حالى كه در چلچراغ ثبت درست آن همان (حبوبى) است. حال اگر ادعاى جناب آقاى قنبرى مبنى بر (كپى بردارى) درست باشد, چرا چنين اختلافى در متن و پاورقى وجود دارد؟ علاوه بر اينكه در چاپ هاى اوليه كتاب نهضت هاى اسلامى در صدساله اخير كه حقير از آن استفاده كردم (ص 37 ـ 38) در خصوص مرحوم همدانى, مطالبى را به مناسبت بحث از سيدجمال آورده است كه ما نيز به همان مراجعه كرديم و اى كاش به چاپ هاى جديد يا مجموعه آثار ارجاع داده مى شد كه توهّم سرقت علمى براى جناب آقاى قنبرى پيش نيايد; زيرا ايشان فكر مى كنند فقط خودشان كتاب مرحوم مطهرى را خوانده اند; همچنين آيا مطلبى كه در صفحه 83 شمع جمع از كتاب انسان كامل استاد مطهرى آورده ام, مگر در كتاب چلچراغ وجود دارد؟! افزون بر اينكه كسى كه دنبال فيش بردارى در خصوص مرحوم آيت اللّه ملاحسينقلى همدانى است, همه هم ّ و تلاش خود را معطوف مى كند از هر كتابى كه نامى از ايشان برده شد, آن هم آثار بزرگانى چون استاد مطهرى كه معروف و مشهور هستند و سند علمى محسوب مى شوند, بهره جويد; مثلاً از كتاب در آسمان معرفت يا هزار و يك كلمه و… نيز استفاده كرده ام.
9 ـ در خصوص مطالب بند 4 مقاله جناب آقاى قنبرى بايد عرض كنم كاملاً بر اهل تحقيق روشن است كه جلد چهارده مجموعه آثار, كتاب خدمات متقابل اسلام و ايران است و به مناسبت عرفان و عارفان و طبقات عارفان مطالبى دارد كه بخش بسيار كوتاهى از آن به نقل از صفحه 524 و مربوط به مرحوم همدانى ذكر شده است. اندكى دقت و وجدان علمى روشن مى سازد كه ارجاع به همان در صفحه 35 تا 37 شمع جمع منبع اولى و اصلى در صفحه 35 اشتباهاً چاپ نشده است; زيرا اصلاً كتاب مجموعه آثار به ذكر خاطرات از مرحوم همدانى نپرداخته است و در اين موضوع نبوده است و شعرا رجاع شده از آنِ شيخ محمود شبسترى است كه از گلشن راز گرفته شده است و متأسفانه در پاورقى فقط شماره صفحه آمده, اما نام كتاب گلشن راز ذكر نشده است.
و حكايت (تجرد مثل اين است… ) از كتاب رساله لب اللباب اخذ شده كه از كتب مشهور اخلاقى ـ عرفانى و متداول ميان اهل تحقيق است و اصلاً در پايان نقل مطالب كتابِ شمع جمع, شماره ارجاع و سپس منبع اشتباهاً ذكر نشده, در حالى كه در دست نوشته ها موجود است; علاوه بر اينكه عنوان داستان در كتاب چلچراغ (ص 91) (تجرد نفس) و در كتاب شمع جمع (ص 35) (تجرد مثل اين است) مى باشد.
مطلب (من مريد شما هستم) نيز عنوانى است كه از متن داستانى در خصوص مرحوم ملاحسينقلى و يكى از شاگردان سلوكى اش انتخاب شد و در شمع جمع (ص 36 ـ 37) درج شد كه در كتاب چلچراغ سالكان (ص 96) عنوان مريد و مراد دارد كه از كتاب رساله لب اللباب آورده اند.
10 ـ درخصوص مطالب شماره 5 مقاله جناب آقاى قنبرى حق با ايشان است كه نقل گنگ است, اما حقير از كتاب در آسمان معرفت استفاده كرده ام; چنان كه به دفعات نيز در شمع جمع چنين شده است, اما نقل كامل در خصوص روش توحيدى مرحوم همدانى و فرق آن با روش ملافتحعلى سلطان آبادى صورت نگرفت.
11 ـ درخصوص مطالب بند 6 نقل مطلب از علامه طباطبايى مستند به كتاب رساله لب اللباب است; از سوى ديگر مطالب دستورالعمل ها, چنان كه از صفحات 80 تا 86 شمع جمع پيداست, به روشنى معلوم است كه منسوب به مرحوم ملاحسينقلى همدانى است; زيرا بحث مراقبت نفس از منظر ايشان مطرح شده است و مطالب شماره 8 مقاله نيز چنين اند.
12 ـ جناب آقاى قنبرى! مطالب بند 7 مقاله شما با استناد به واژه (تعطيل) به جاى (تحصيل) و غلط چاپى آن مطرح شده است كه اگر دقت كرده باشيد, در كتاب شمع جمع (ص 85) واژه هايى چون: جناب (عالم جليل), (عامل جليل) آمده و در چلچراغ (ايام تعطيل و توقف در نجف اشرف آمده) كه در شمع جمع (توقف) نيامده است. يا (سه روز) در صفحه 86 شمع جمع و در كتاب چلچراغ (دو سه روز) (ص 56) و (چاق و نشيط آمده), در حالى كه در شمع جمع (چاق بود) آمده است. چرا اين تفاوت ها را مطرح نكرديد؟! علاوه بر اين رساله لقاءاللّه مرحوم ميرزا جواد آقا معروف است و حقير نيز از آن استفاده كردم.
13 ـ درخصوص مطلب شماره 9 مقاله جناب آقاى قنبرى كه نوشته اند بسيارى از مآخذ كه در پاورقى نام برده شده, در فهرست منابع كتاب نيست, همچون: عرفان اسلامى حسين انصاريان, مجله حوزه, مجله تاريخ و فرهنگ معاصر و… در اينجا يادآورى دو نكته لازم است:
نكته اول: اينكه بسيارى از كتاب هايى كه در شمع جمع از آن استفاده شده, مگر در كتاب چلچراغ سالكان وجود دارد كه از آنها استفاده كرده باشم تا تهمت شما درست باشد؟!
نكته دوم: آنكه مگر از كتاب عرفان اسلامى حسين انصاريان در كتاب استفاده كرده ام كه بايد نام آن در فهرست منابع مى آمد; البته اينكه نام مجلات نيامده است, كاملاً درست است و در كتابنامه نويسى غفلت شده است.

چند نكته درخور توجه
 

1 ـ تدوين اين اثر كه در ساختار علمى و پژوهشى با سير و فرايند مضبوط و منطقى تحت نظارت فنى و علمى اصحاب خرد و دانش انجام گرفته است, با تدوين يك اثر در قالبى كاملاً فردى و برخاسته از يك سليقه شخصى بسيار متفاوت است.
بديهى است ارزش, جايگاه و عمق و غناى يك پژوهش با برخوردارى از يك ساختار و پشتوانه علمى, با يك اثر تأليفى شخصى بدون ساختار علمى و فنى اصولاً قابل قياس نيست; بنابراين يك پژوهش علمى متعلق به يك فرد (محقق و پژوهشگر) نيست, بلكه حاصل خرد جمعى يك مجموعه علمى است; از اين رو اگر يك اثر جمعى, داراى چنين وضعى باشد كه آقاى قنبرى عنوان كرده اند, تمام عناصر ذى ربط (و پشت پرده) در تدوين, نگارش, هدايت و نظارت و… در آن سهيم و شريك هستند; بنابراين اگر اثرى در چنين ساختار و فرايندى چاپ و منتشر شود و چندين نوبت به زيور چاپ آراسته گردد و مورد توجه اصحاب علم و دانش قرار گيرد, مرهون اين فرايند است, نه تلاش فردى يك نفر.
2ـ اين جانب مفتخرم كتاب شمع جمع در ساختارى منطقى و تحت فرايند علمى و كاملاً فنى نگارش و تدوين يافته است; بنابراين سهم اين كوچك ترين در خلق اين اثر بسيار اندك و ناچيز است.
3 ـ همان گونه كه در اثناى مطالب اشاره شد, اثر مزبور چند نوبت بين ارزيابان رفت و برگشت داشته و در هر نوبت قطعاً اصلاحات و ديدگاه هاى آنان اعمال شده است. در مواردى نظر ارزيابان مستقيماً به بخش آماده سازى اعلام شده است كه حتى در مواردى بنده از برخى اصلاحات بى اطلاع بودم. طبعاً در چنين فرايندى ممكن است اشتباهى هم رخ داده باشد.
در پايان قضاوت را بر عهده خوانندگان محترم مى گذارم و در عين حال از همه كسانى كه با يادآورى هاى لازم, زمينه را براى تكميل اين اثر, فراهم آورند, سپاسگزار خواهم بود.
منبع فصلنامه آیین پژوهش شماره 116