دسته بندي هاي سياسي مجلس اول
1- سلطنت طلبان (مستبدها): سلطنت طلبان اغلب متعلق به سه طبقه شاهزادگان و اعيان و ملاکين بودند. تعداد شاهزادگان در مجلس کم بود، محبوبيتي هم در مجلس نداشتند و چندان مايل نبودند در مذاکرات شرکت کنند. از ميان نمايندگان آن ها اسدالله ميرزا شهاب السلطنه از همه فعال تر بود و بيشتر در مذاکرات شرکت مي کرد. اشراف و ملاکين بيشتر از ديگر طبقات تجربه کار دولتي و سياسي داشتند. عده اي از آن ها در خارج از کشور تحصيل کرده بودند. روابط و همبستگي هاي خانوادگي آن ها گسترده بود و امتيازات و نفوذ بسياري داشتند. وزيران هم اغلب از اين طبقه انتخاب مي شدند. از چهره هاي شاخص اين طبقه صنيع الدوله و برادرانش مخبرالدوله و حسن علي خان بودند که فعالانه در تأسيس قانون اساسي شرکت کردند و در اداره مجلس و بازگشت اتابک نقش مؤثري داشتند. احتشام السلطنه هم که نماينده طبقه ملاکين بود، از ديگر چهره هاي سرشناس اين طبقه است که بعد از صنيع الدوله (اولين رئيس مجلس) به رياست مجلس رسيد. اکثر اعيان و ملاکين بر اين عقيده بودند که بر قراري مشروطه در ايران زود است. آن ها تا جايي حاضر به کمک به مشروطه بودند که منافع شخصي شان در خطر نبود. ولي اگر کار به انتخاب بين شاه و مجلس مي رسيد، شاه را انتخاب مي کردند. مثلاً سعدالدوله و مخبرالدوله در نهايت خود را به شاه نزديک کردند و تغيير جهت دادند. افراد طبقه اعيان اصول اعتقادي خاصي نداشتند و غالب موضع گيري هايشان بر پايه روابط شخصي و خانوادگي و رقابت هاي مرسوم بود.
2- ميانه روها: ميانه روها اکثريت مجلس را تشکيل مي دادند. بيشتر تجار و علما و بخشي از اصناف ميانه رو بودند. تجار عمدتاً تحت رهبري دو تاجر متمول بودند: «محمد علي شالفروش» که راهپيمايي آرام به سمت حرم حضرت عبدالعظيم را در خرداد 1284 ترتيب داد و «حاج امين الضرب» اجاره دار سابق ضرابخانه سلطنتي و تأمين کننده اصلي هزينه بست نشيني در سفارت انگليس. از ديگر چهره هاي شاخص اين طبقه محمد اسماعيل مغازه، محمد تقي بنکدار اصفهاني و ارباب جمشيد ( نماينده زرتشتيان) ومعين التجار بودند. بعضي از بازرگانان به ويژه امين الضرب در تهيه قانون انتخابات شرکت داشتند. بعضي از خواسته هاي تجار به سرعت در مجلس عنوان شد و به نتيجه رسيد. مثلاً نوز بلژيکي را معزول کردند. طبق قانون مقرر شد دولت بدون اجازه مجلس به استقراض مبادرت نورزد. اختيارات مالي به مجلس محول و از قدرت حکام ولايات به خصوص در زمينه جمع آوري ماليات کاسته شد. مهم ترين پيشنهاد تشکيل بانک ملي توسط معين التجار بود. از ميان علماي درجه اولي که در مجلس نقش مؤثري داشتند، مي توان از سيدنصرالله اخوي، سيد جعفر (نماينده علماي فارس) و امام جمعه خويي (نماينده علماي آذربايجان) نام برد. ميانه روها البته از حمايت آيت الله طباطبايي و بهبهاني ( که هرچند عملاً نماينده نبودند اما در اغلب مذاکرات حضور داشتند)، هم برخوردار بودند. از چهره هاي شاخص نمايندگان اصناف هم مي توان از مشهدي باقر بقال و محمد تقي هروي نام برد.
3- تندروها (آزادي خواهان): در حالي که ميانه روها بيشتر از طرف طبقه متوسط سنتي حمايت مي شدند تندروها اغلب روشنفکران را نمايندگي مي کردند. به نوشته تقي زاده که خودش از نمايندگان تندرو بود، تعداد تندروها در مجلس بيست نفر بوده است. عده اي از نمايندگان تندرو به حزبي خارج از مجلس به نام اجتماعيون عاميون نزديک شدند و به عضويت «کميته انقلاب» در آمدند. از آن جمله تقي زاده، حسين قلي خان نواب و ابوالحسن پيرنيا (معاضد السلطنه) بودند. اين کميته عده اي افراد مسلح براي نگهداري از مجلس و مشروطه هم داشت و اتابک را هم اين کميته به قتل رساند. نمايندگان تندرو به رهبري تقي زاده از تبريز مدافع اصلاحات وسيع اجتماعي و اقتصادي، پا به پاي اصلاحات سياسي بودند. برخي از اهداف آن ها، دفاع از مجلس، حق رأي مستقيم و مساوي براي همه مردم، آزادي قلم و بيان، تقسيم املاک دولتي و فروش املاک خصوصي به کشاورزان، حمايت دولت از تهي دستان، تعديل ماليات ها، تشکيل ارتش منظم، تحديد ساعات کار به 8 ساعت در روز، تأسيس مدارس رايگان و مسووليت وزيران در برابر مجلس بود. فعاليت اجتماعيون عاميون و تندروهاي مجلس باعث شد برخي از اهداف آن ها در متمم قانون اساسي وارد شود، که آزادي مذهب و قلم و بيان و جمعيت ها و احزاب و مسووليت وزيران در برابر مجلس از جمله آن ها بود.
طبقات موجود در مجلس:
نام طبقه کرسي هاي در اختيار
اعيان و اشراف 18 درصد
ملاکين و فلاحين 21 درصد
علما و طلاب 20 درصد
اصناف 26 درصد
تجار 15 درصد
الحمدالله رب العالمين و صلي الله علي محمد خاتم النبيين و آله الطاهرين
چون به تأييدات قادر مختار و توجهات ائمه اطهار صلوات الله عليهم به تاريخ هجدهم شهر شعبان العمظم 1324 هجري نبوي صلي الله عليه و آله سلطنت مشروطه چون آفتاب تابان طالع نور عدل از ثريا تا به سما ساطع، اساس ظلم و استبداد منهدم و ظلمت جهل منهدم گشت، رفع بلاياي جور بر مزاياي ثور محول و دفع مفاسد و مظالم بر تحقيق و غور مقرر شده، براي اين که عموم ابناء وطن که شرکاء آلام و محن هستند در ترتيب بساط عدل و داد و تشکيل اساس صلاح و سداد متحد گشته، مزمت خانه مشترک را که بر سر همه خراب مي شود متفقا برعهده کشيده، به موجب نظام نامه مورخه 14 جمادي الاخر 1324 و موشح به دستخط مبارک همايوني هريک از ايالات ايران اختيار مصالح و منافع عمومي خود را به امانت و لياقت چند نفر از امناء کارگاهان خود تفويض نموده، به آنها وکالت بخشيدند که در دارالشوراي کبراي ملي که در کالبد وطن مانند سر در تن مرکز اختيار است حاضر، به قدرت عقل و فراست و مزيت علم و تجربت اسباب سعادت ملت و قدرت و شوکت دولت را با ترويج قوانين مقدسه اسلام تأمين و توفيق نمايند، لهذا دوازده تن امين ملت خواه از ارباب بصيرت آذربايجان که به مکارم اخلاق موصوف و به سلامت عقل و... (جاي خالي يک کلمه) معروف اند، به شرف وکالت تامه ملي ممتاز و به عضويت دارالشوراي کبري معين شدند. منجمله جناب مستطاب شريعتمدار آقاميرزا فضلعلي آقاي مجتهد سلمه الله تعالي به اکثريت آراء از سلسله جليله علماء اعلام ادام الله تعالي تاييداتهم الاسلام منتخب است که به موجب اين اعتبارنامه از تاريخ تحرير تا انقضاء مدت دو سال با وجدان پاک و فطرت و فکرت تابناک مصلحت وقت و مقتضاي شرافت را در تنفيذ احکام شريعت و تامين مباني تمدن ملت و ترقي مملکت از جانب عموم و به احترامات فوق العاده عمومي که در خور اين مقام منيع و مرام رفيع است، مستحق و مأجور گردند و به مفاد آيه «...هدايه و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا و آن الله لمع المحسنين» (عنکبوت آيه 69) حسن توفيقات جناب معظم له را در تأييدات و توجهات عاليه حضرت صاحب العصر و زمان صلوات الله عليه ابائه الطاهرين نيازمنديم.
منبع: ماهنامه همشهري ماه شماره 94.
2- ميانه روها: ميانه روها اکثريت مجلس را تشکيل مي دادند. بيشتر تجار و علما و بخشي از اصناف ميانه رو بودند. تجار عمدتاً تحت رهبري دو تاجر متمول بودند: «محمد علي شالفروش» که راهپيمايي آرام به سمت حرم حضرت عبدالعظيم را در خرداد 1284 ترتيب داد و «حاج امين الضرب» اجاره دار سابق ضرابخانه سلطنتي و تأمين کننده اصلي هزينه بست نشيني در سفارت انگليس. از ديگر چهره هاي شاخص اين طبقه محمد اسماعيل مغازه، محمد تقي بنکدار اصفهاني و ارباب جمشيد ( نماينده زرتشتيان) ومعين التجار بودند. بعضي از بازرگانان به ويژه امين الضرب در تهيه قانون انتخابات شرکت داشتند. بعضي از خواسته هاي تجار به سرعت در مجلس عنوان شد و به نتيجه رسيد. مثلاً نوز بلژيکي را معزول کردند. طبق قانون مقرر شد دولت بدون اجازه مجلس به استقراض مبادرت نورزد. اختيارات مالي به مجلس محول و از قدرت حکام ولايات به خصوص در زمينه جمع آوري ماليات کاسته شد. مهم ترين پيشنهاد تشکيل بانک ملي توسط معين التجار بود. از ميان علماي درجه اولي که در مجلس نقش مؤثري داشتند، مي توان از سيدنصرالله اخوي، سيد جعفر (نماينده علماي فارس) و امام جمعه خويي (نماينده علماي آذربايجان) نام برد. ميانه روها البته از حمايت آيت الله طباطبايي و بهبهاني ( که هرچند عملاً نماينده نبودند اما در اغلب مذاکرات حضور داشتند)، هم برخوردار بودند. از چهره هاي شاخص نمايندگان اصناف هم مي توان از مشهدي باقر بقال و محمد تقي هروي نام برد.
3- تندروها (آزادي خواهان): در حالي که ميانه روها بيشتر از طرف طبقه متوسط سنتي حمايت مي شدند تندروها اغلب روشنفکران را نمايندگي مي کردند. به نوشته تقي زاده که خودش از نمايندگان تندرو بود، تعداد تندروها در مجلس بيست نفر بوده است. عده اي از نمايندگان تندرو به حزبي خارج از مجلس به نام اجتماعيون عاميون نزديک شدند و به عضويت «کميته انقلاب» در آمدند. از آن جمله تقي زاده، حسين قلي خان نواب و ابوالحسن پيرنيا (معاضد السلطنه) بودند. اين کميته عده اي افراد مسلح براي نگهداري از مجلس و مشروطه هم داشت و اتابک را هم اين کميته به قتل رساند. نمايندگان تندرو به رهبري تقي زاده از تبريز مدافع اصلاحات وسيع اجتماعي و اقتصادي، پا به پاي اصلاحات سياسي بودند. برخي از اهداف آن ها، دفاع از مجلس، حق رأي مستقيم و مساوي براي همه مردم، آزادي قلم و بيان، تقسيم املاک دولتي و فروش املاک خصوصي به کشاورزان، حمايت دولت از تهي دستان، تعديل ماليات ها، تشکيل ارتش منظم، تحديد ساعات کار به 8 ساعت در روز، تأسيس مدارس رايگان و مسووليت وزيران در برابر مجلس بود. فعاليت اجتماعيون عاميون و تندروهاي مجلس باعث شد برخي از اهداف آن ها در متمم قانون اساسي وارد شود، که آزادي مذهب و قلم و بيان و جمعيت ها و احزاب و مسووليت وزيران در برابر مجلس از جمله آن ها بود.
طبقات موجود در مجلس:
نام طبقه کرسي هاي در اختيار
اعيان و اشراف 18 درصد
ملاکين و فلاحين 21 درصد
علما و طلاب 20 درصد
اصناف 26 درصد
تجار 15 درصد
متن اعتبار نامه نمايندگان مجلس دوره اول
الحمدالله رب العالمين و صلي الله علي محمد خاتم النبيين و آله الطاهرين
چون به تأييدات قادر مختار و توجهات ائمه اطهار صلوات الله عليهم به تاريخ هجدهم شهر شعبان العمظم 1324 هجري نبوي صلي الله عليه و آله سلطنت مشروطه چون آفتاب تابان طالع نور عدل از ثريا تا به سما ساطع، اساس ظلم و استبداد منهدم و ظلمت جهل منهدم گشت، رفع بلاياي جور بر مزاياي ثور محول و دفع مفاسد و مظالم بر تحقيق و غور مقرر شده، براي اين که عموم ابناء وطن که شرکاء آلام و محن هستند در ترتيب بساط عدل و داد و تشکيل اساس صلاح و سداد متحد گشته، مزمت خانه مشترک را که بر سر همه خراب مي شود متفقا برعهده کشيده، به موجب نظام نامه مورخه 14 جمادي الاخر 1324 و موشح به دستخط مبارک همايوني هريک از ايالات ايران اختيار مصالح و منافع عمومي خود را به امانت و لياقت چند نفر از امناء کارگاهان خود تفويض نموده، به آنها وکالت بخشيدند که در دارالشوراي کبراي ملي که در کالبد وطن مانند سر در تن مرکز اختيار است حاضر، به قدرت عقل و فراست و مزيت علم و تجربت اسباب سعادت ملت و قدرت و شوکت دولت را با ترويج قوانين مقدسه اسلام تأمين و توفيق نمايند، لهذا دوازده تن امين ملت خواه از ارباب بصيرت آذربايجان که به مکارم اخلاق موصوف و به سلامت عقل و... (جاي خالي يک کلمه) معروف اند، به شرف وکالت تامه ملي ممتاز و به عضويت دارالشوراي کبري معين شدند. منجمله جناب مستطاب شريعتمدار آقاميرزا فضلعلي آقاي مجتهد سلمه الله تعالي به اکثريت آراء از سلسله جليله علماء اعلام ادام الله تعالي تاييداتهم الاسلام منتخب است که به موجب اين اعتبارنامه از تاريخ تحرير تا انقضاء مدت دو سال با وجدان پاک و فطرت و فکرت تابناک مصلحت وقت و مقتضاي شرافت را در تنفيذ احکام شريعت و تامين مباني تمدن ملت و ترقي مملکت از جانب عموم و به احترامات فوق العاده عمومي که در خور اين مقام منيع و مرام رفيع است، مستحق و مأجور گردند و به مفاد آيه «...هدايه و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا و آن الله لمع المحسنين» (عنکبوت آيه 69) حسن توفيقات جناب معظم له را در تأييدات و توجهات عاليه حضرت صاحب العصر و زمان صلوات الله عليه ابائه الطاهرين نيازمنديم.
منبع: ماهنامه همشهري ماه شماره 94.
