جهان متحد و از هم پاشیده

در طی قرن گذشته گرایش های ضد و نقیضی بر جهان حکومت می کرد و کره زمین که در عین حال یکپارچه به نظر می رسید از هم پاشیده بود. جامعه بین الملل بعد از سال 1945 نه تنها متحد بلکه یکپارچه شده بود: روابط غالب و مغلوب که قاعده کلی قبل از 1939 بود جای روابط ظاهراً برابر را گرفته و تعداد بازیگران دولتی در طی سی سال سه برابر شده و جهان شاهد تولد و تنوع فزاینده کشورهای جهان سوم بود. در برابر کشورهای کمتر توسعه یافته که هر روز بیشتر از روز قبل در عقب ماندگی و جنگ های داخلی غوطه ور بودند، کشورهای جدید صنعتی همچون چهار اژدهای آسیای جنوب شرقی - هنگ کنگ، تایوان، سنگاپور و کره جنوبی- پیشرفت اقتصادی قابل توجهی داشتند که بحران 1997 تایلند لطمه زیادی بر آن ها وارد کرد. شکاف های عمیق دیگری به وجود آمد؛ انقلاب اکتبر 1917 در روسیه تزاری و توسعه کمونیسم در چین و کشورهای اروپای شرقی در روابط بین الملل تأثیر زیادی گذاشته بود. کشورهای اقماری اتحاد جماهیر شوروی یعنی کشورهای کمونیست اروپای شرقی و چین می خواستند جزو بازیگران صحنه های بین المللی باشند؛ جهان دچار تحول بزرگی شده و به سوی نظام همگن قدم برداشت و مسائل ایدئولوژیکی مورد توجه بیشتری قرار گرفت.
سازمان ملل متحد مأموریت های سنگین و مشکلی را به عهده داشت زیرا مناقشات بین المللی در حال افزاش بود و کشورها برای حل اختلافات، به این سازمان متوسل می شدند که در بعضی از موارد از حل مشکلات عاجز و ناتوان بود: حل و فصل مشکلات کامبوج و سومالی از آن جمله بود. نیروهای حمایتی سازمان ملل متحد به منظور مذاکره و یافتن راه حل در کشور در حال جنگ یوگسلاوی از هماهنگی کامل برخوردار نبودند زیرا مأموریت آن ها باید بی طرف باقی می ماند. قدرت سازمان ملل متحد بعد از جنگ سرد باید متحول می شد؛ حق وتو شورای امنیت سازمان ملل متحد را ناتوان و پایان رویارویی شرق و غرب نتوانست آن را محدود کند. حق وتوی شوروی سابق و روسیه امروزی در شورای امنیت سازمان ملل متحد تنها چارچوب مناسب برای کنترل سیاست امریکا است که می خواهد از خلال ناتو به تنهایی قدرت نمایی کند. سازمان ملل متحد در پنجاهمین سالگرد افتتاح خود در سال 1995 تقریباً ورشکسته مالی بود. بنابراین بین توسعه نقش صلح طلبی سازمان ملل متحد و ظرفیت اداره عملیات هزینه بردار فاصله زیادی وجود دارد. توسل به سازمان ملل متحد اجتناب ناپذیر و قاعده مند است: درباره مشکلات عراق، کامبوج، بحران دریاچه های بزرگ، افریقا، یوگسلاوی سابق، آلبانی کافی است قطعنامه ای صادر شود و بعد از آن نیروهای چند ملیتی در سرزمین مورد نظر مستقر شوند (آوریل و اوت 1997). تیمور شرقی مستعمره سابق پرتغال در سال 1976 به تصرف اندونزی درآمد. چریک های تیمور شرقی علیه جاکارتا دست به شورش و خرابکاری زدند و بالاخره در سال 1999 همه پرسی در تیمور شرقی صورت گرفت و بیشتر ساکنان این سرزمین با استقلال آن موافقت کردند. شورای امنیت سازمان ملل متحد نیروی چند ملیتی را قبل از افزایش خشونت ها به تیمور شرقی اعزام کرد. سازمان ملل متحد در زمان فرار ساکنان سومال و رواندا در آنجا حضور نداشت ولی بنا به درخواست آفریقایی ها کلاه آبی ها را به سیرالئون و ناظران نظامی را به کنگو فرستاد. گروه های دولتی دیگری خارج از سازمان ملل متحد در صحنه بین المللی پدیدار شدند: شکوفایی گروه های دولتی ناشی از تشابهات زبانی همچون گروه کشورهای فرانسه زبان در هانوی در نوامبر 1997 و اجلاس کشورهای اسپانیولی زبان امریکای لاتین؛ مجمع کشورهایی که در ساحل یک دریا، در یک قاره و یا دو قاره وجود دارند همچون مجمع کشورهای آسیای جنوب شرقی و اقیانوسیه؛ اجلاس کشورهای قاره امریکا در آوریل 1998؛ اجلاس کشورهای اروپا و آسیا. تضاد قدرت ها در کنفرانس دوربان در شهر ساحلی افریقای جنوبی در سپتامبر 2001 علیه نژادپرستی به خوبی مشاهده می شد.
برداشتی از کره زمین به عنوان یک واحد کامل هیچ رابطه ای با حوزه سیاسی ایدئولوژیکی ندارد. کره زمین از منظر اقتصادی از همگونی بیشتری برخوردار است و جهان بعد از جنگ به خاطر کمک های امریکا به کشورهای اروپای غربی شکل گرفت. سازمان تجارت جهانی که در 1995 جایگزین گات شده بود، تلاش کرد تا موقعیت را برای آزادسازی اقتصادی فراهم و به جهانی شدن نزدیک تر شود؛ چین کمونیست با جمعیت یک میلیارد و سیصد میلیون نفری خود، وزنه بسیار مهمی در مسائل جهانی شدن است. مذاکرات سازمان تجارت جهانی از اول تا سوم دسامبر 1999 در سیاتل در امریکا به خاطر عدم توافق امریکا و اتحادیه اروپا ناموفق بود.
انفجار جمعیت، شبکه های ارتباطی، مشکلات محیط زیست، حیف و میل منابع حیاتی، دفن ضایعات، بلاهای طبیعی و فاجعه های انسانی (انفجار راکتور چهار نیروگاه هسته ای چرنوبیل در بیست و ششم آوریل 1986، غرق شدن کشتی اریکا در دسامبر 1999) بر زندگی تک تک افراد جوامع انسانی روی کره زمین تأثیر گذاشت. کلیه گروه های رقیب را در کنار یکدیگر قرار داد و مرزی نمی شناخت. بحران جنون گاوی باعث نگرانی مصرف کنندگان اروپایی گردید و طرفداران و مخالفان هسته ای در مقابل یکدیگر قرار گرفتند. فاجعه محیط زیستی در مورد آتش گرفتن جنگل ها در سال 1997 آسیای جنوب شرقی را دچار مشکلات زیادی کرد.
جامعه بین الملل با موفقیت های نسبی تلاش کرد تا نظم و ترتیبی به وجود آورده و نظر مسئولان کشورهای صنعتی را برای کاهش گازکربنیک در فضا به خاطر گرم شدن کره زمین جلب کند. در اجلاس نیویورک که از بیست و سوم تا بیست و هفتم ژوئن 1997 برگزار شد، با تردید امریکایی ها شانسی برای خوشبینی وجود نداشت. کشورهای صنعتی از اول تا یازدهم دسامبر 1997 در کنفرانس کیوتو متعهد شدند تا میزان گازهای گلخانه ای را تا سال 2010 پنج درصد نسبت به اشاعه گاز در سال 1990 تقلیل دهند. در گزارش های کنفرانس های بن در نوامبر 1999 و لاهه در نوامبر 2000 مشخص گردید که کشورهای صنعتی به تعهدات خود عمل نکرده اند. امریکا اولین کشوری بود که در ابتدا با تقلیل گازهای گلخانه ای موافق بود ولی در آوریل 2001 مخالفت خود را اعلام کرد. مسائل فرهنگی شامل پیروزی و یکصد و شصت مسافرت ژان-پُل دوم رهبر کاتولیک های جهان به کشورهای دیگر، روز جهانی گردهمایی جوانان از هیجدهم تا بیست و چهارم اوت 1997 در پاریس و جشن یوبیلیه (1) احساس عجیی در بین مردم به وجود آورده بود. مرگ پرنسس دیانا در سی و یکم اوت 1997 دنیا را شگفت زده کرد و جامعه جدید جهانی در حال ظهور بود.
در گوشه ای از جهان کشورها متحد بودند و در گوشه ای دیگر از هم پاشیده. بازسازی جهان بر پایه های جدید با توجه به توزیع نابرابر منابع طبیعی، قدرت های اقتصادی، نظامی و جمعیتی در حال شکل گرفتن بود و گرایش به سوی ساختار گروه های منطقه ای به چشم می خورد. گرایش های چند جانبه سیاسی همراه با پوشش اقتصادی متقابل کره زمین را در برگرفته بود؛ گات باعث چندجانبه گرایی اقتصادی گردید و آن را در مسیر خود هدایت کرد ولی بلوک های منطقه ای از قبیل اتحادیه اروپا، اتحادیه کشورهای مغرب (2)، آسه آن، آلِنا (3)، طرح ایجاد مناطق تبادل آزاد در دسامبر 1994 در امریکا، بازار مشترک امریکای لاتین، مرکوسور (4) یا جامعه اقتصادی کشورهای امریکای جنوبی شامل آرژانتین، برزیل، پاراگوئه، اروگوئه، ونزوئلا، بولیوی، شیلی، پرو، کلمبیا و اکوادور؛ آپک (5) یا سازمان همکاری های آسیا و اقیانوس آرام شامل بیست و یک کشور در مقابل آن ایستادگی کرده و تلاش کردند تا راه را برای جهانی شدن اقتصاد فراهم کنند. نمایندگان پانزده کشور عضو اتحادیه اروپا و هفتاد و یک کشور آفریقایی، کارائیب و اقیانوس آرام در بیست و سوم ژوئن 2000 در شهر ساحلی کوتونو - در بنین- برای ادامه مقاوله نامه لومه به امضا رسید. در دوازدهم ژوئیه رؤسای دولت های آفریقایی تأسیس «اتحادیه آفریقا» (6) را به جای وحدت افریقا پذیرفتند. اعلان جنگ، بلوک ها را در مقابل یکدیگر قرار می داد و کشورهای حمایت کننده به خاطر فشار تجاری تولیدکنندگان آسیایی- در داخل آپک - به فکر ارزیابی منافع خود در مقابل امریکا بودند، اتحادیه اروپا هم نتوانسته بود در دسامبر 1995 با جامعه اقتصادی کشورهای امریکای جنوبی به تفاهم برسد.
مافیا، قاچاق، مهاجرت های غیرقانونی پدیده های جدیدی بودند که کره زمین را دچار مشکلاتی کردند که نتایج مثبتی در بر نداشت. به نظر می رسید که الگوی دولتی در کشورهای وسیعی همچون اتحاد جماهیر شوروی و یوگسلاوی سابق، عملکرد خوبی نداشت. چنین به نظر می رسید که جهان با افول دیکتاتورها و ترس از آن ها جان تازه ای به خود خواهد گرفت و نفرت ها و زخم های کهنه التیام خواهد یافت. سازمان ها نتوانسته اند در بعضی از سرزمین ها همچون کانادا، هند، مکزیک و ترکیه در برابر تنوع های قومی و زبانی مقاومت کنند. مشکل تیمور شرقی در اندونزی خطر انفجار را به دنبال داشت. در بین ملل کهن اروپا هم مشکلات جدایی طلب ها به گوش می رسید: در بلژیک و در ایتالیا (تظاهرات ساکنان دشت رودخانه پو در سپتامبر 1996). منطقه گرایی و عدم تمرکز در اسپانیا آشکار و در اسکاتلند و سرزمین گال در انگلستان کاملاً مشاهده می شود. تفکرات فراملی در اغلب کشورهای اروپایی به چشم می خورد و تبادل کالا، رفت و آمد آزاد انسان از کشوری به کشور دیگر، جامعه اطلاعاتی و مواد مخدر نقش اساسی دولت - ملت را زیر سؤال برده است. انحطاط ساختار دولتی در اغلب کشورهای عقب مانده شناخته شده است و مناقشات زیادی در داخل و خارج از مرزهای این کشورها به چشم می خورد. دستیابی به حاکمیت در اغلب دولت های کوچک نوعی حیله و نیرنگ است که بعضی ها همچون کامبوج و سومالی تحت قیمومیت کشورهای دیگر و یا سازمان ملل متحد قرار می گیرند. در بعضی از کشورها به علت فشار جهانگرایی و تعهدات بین المللی ناظر تزلزل اصل حاکمیت هستند.
مرزهای غیرقابل نقض، تابوی دیگری در بین کشورهای جهان است. اتحادیه افریقا که در سال 2000 در صحنه بین المللی در غالب سازمانی جرم گرا متجلی شد، شاهد مشکلات مرزی کشورهای عضو خود از قبیل اتیوپی، سودان و سومالی بود. موقعیت موجود در کشورهای اروپایی بعد از مقررات متوالی جنگ دوم جهانی در حکم قاعده کلی در صحنه بین المللی بود که در کنفرانس هلسینکی مورد تأیید مجدد قرار گرفت. اتحاد دو آلمان لغزش های ممکن بین مرزها را از بین برد و پیمان آلمان و لهستان در هفدهم ژوئن 2000 به پذیرش مرز اودر - نایسه انجامید. بیداری ملی گراها و توقعات هویتی باعث مشکلاتی در مرزها و نگرانی در کشورهای اروپایی شد. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و یوگسلاوی سابق، تقسیم چکسلواکی به دو کشور جمهوری چک و اسلواکی از حوادث مهم این دوره هستند که نقشه جغرافیای اروپا را دگرگون کرد و راه به سوی بالکانیزه کردن خطرناکی هدایت شد. تقسیم سرزمین های بزرگ به کشورهای کوجک باعث مناقشات منطقه ای به خصوص در منطقه بالکان گردید.
در مقابل آشوب ها و خطرات موجود در منطقه تابوی دیگری تحت عنوان عدم مداخله در امور داخلی دولت ها پدیدار شد. شورای امنیت سازمان ملل متحد در پنجم آوریل 1991 قطعنامه ششصد و هشتاد و هشت را صادر کرد که طبق آن حق مداخله در داخل یک کشور زمانی که نقض حقوق بشر صلح و امنیت بین المللی را تهدید کند، مجاز است. کمک های انسانی مشروعیت خاص به مداخله سازمان ملل متحد در عراق و در سومالی داده بود. کمک به توسعه کشورها غالباً با مدیریت سالم و دموکراتیک صورت می گیرد. در حال حاضر ناظر تحول بزرگی در حقوق افراد جوامع هستیم. دادگاه بین المللی لاهه در سال 1996 جنایتکاران جنگی یوگسلاوی سابق را محاکمه کرد. در سال 1997 آشوب های خطرناکی سرزمین آلبانی را تهدید می کرد که این کشور مجبور شد از جامعه بین الملل تقاضای کمک کند. یکصد و بیست کشور جهان در ژوئن 1998 در کنفرانس رُم که تحت نظارت سازمان ملل متحد برگزار شد علی رغم مخالفت امریکا با طرح ایجاد دادگاه جنایی بین المللی دائمی که قادر به محاکمه عاملان کشتار جمعی، قوم کشی و جنایت علیه بشریت جنایت های جنگی و تجاوز و تعرض باشد، موافقت کردند. ژنرال پینوشه دیکتاتور سابق شیلی در بریتانیا دستگیر و تهدید به محاکمه در یک دادگاه اسپانیایی گردید. استرداد میلوسویچ در ژوئن 2001 برای محاکمه در دادگاه بین المللی لاهه موفقیت و پیشرفت بسیار مهمی بود. ناتو به خاطر مشکلات در داخل یوگسلاوی متوسل به استفاده از نیروهای بازدارنده گردید که در این مورد مسائل بشردوستانه بر حاکمیت ملی برتری داشت.
در جهان بعد از جنگ سرد امنیت از اهمیت کمتری برخوردار است. امنیت به خاطر بیداری ملی گراها، جلای وطن توده های مهاجر را که از قحطی و بیکاری فرار می کنند، افزایش مناقشات فرادولتی، تروریسم، توسل به تسلیحات هسته ای کم و بیش شکننده و ناپایدار است. امنیت در واقع متحرک، بی ثبات، غیرمنتظره و تقسیم شده است. در سال 1990 به نظر می رسید که صلح دائم در جهان حکم فرما است ولی این توهم جای خود را به بی اعتمادی و نظم بین المللی ناپایدار داد.

پی نوشت ها :

1.Jubilie رجعت العام (یوبیلیه) جشن مذهبی یهودیان در هر پنجاه سال یکبار برپا می شود. این جشن در بین کاتولیک ها هر بیست و پنج سال یک بار در رُم برگزار می شود و مراسم خاصی دارد که پاپ شخصاً در آن شرکت می کند. در گذشته پاپ در بعضی از موارد عفو عمومی صادر می کرد-م.
2. «اتحاد کشورهای مغرب» که در هفدهم فوریه 1989 تشکیل گردید، سازمان سیاسی و اقتصادی منطقه ای است که با شرکت کشورهای الجزایر، لیبی، مراکش، موریتانی و تونس تشکیل گردید و مرکز آن در شهر رباط است-م.
3. ALENA=Accord de Libre - Echange Nord-Auerican
توافق های تبادل آزاد بین امریکا، کانادا، مکزیک
4. MERCOSUR(Mercado comun sur) est la communaute economique des pays de i Amerique du sud, cree en 1991 par Argenine , paraguay , uruguay , Bresil, venzuela, Bolivie. chili, perou, colimbie Equateue.
5. APEC= Asia-pacific Economic cooperation
سازمان همکاری های اقتصادی آسیا و اقیانوسیه بنا به پیشنهاد نخست وزیر وقت استرالیا آپک پا به عرصه وجود گذاشت و اولین اجلاس سران آپک در 1993 در بلیک آیلند در امریکا برگزار شد. اعضای آن عبارتند از: کلمبیا، اکوادور، گواتمالا، السالوادور، نیکاراگوئه، هندوراس، کاستاریکا، پاناما، کامبوج، هند، تیمور شرقی، ماکائو، کره جنوبی، فیجی، ساموآ، وانوآتا، تووالو و پالائوس، جمهوری خلق چین، هنگ کنگ، ویتنام-م.
6. سازمان وحدت افریقا=organisation de i unite africaine بعد از استعمارزدایی و با اهداف سیاسی و اقتصادی در سال 1963 در آدیس آبابا شرکت سی و دو کشور تشکیل شده بود. رؤسای دولت های افرقایی در اجلاس نهم ژوئیه 2002 در شهر دوربان در افریقای جنوبی، تصمیم گرفتند به جای سازمان وحدت افریقا، سازمان جدیدی در محدوده وسیع تری به نام «اتحادیه افریقا=union Africaine» جایگزین آن شود. کلیه کشورهای قاره افریقایی به جز (مراکش) عضو اتحادیه هستند: افریقای جنوبی، افریقای مرکزی، آنگولا، الجزایر، اتیوپی، اریتره، اوگاندا، بنین، بوتسووانا، بوروندی، تانزانیا، توگو، تونس، جمهوری دموکراتیک کنگو، جمهوری دموکراتیک عربی صحرا دموکراتیک صحرا، جیبوتی، چاد، رواندا، زامبیا، زیمباوه، سائوتومه و پرنسیب، ساحل عاج، سنگال، سوازیلند، سودان،‌ سومالی، سیرالئون، سیشل، غنا، کامرون، کنیا، کومور، کیپ ورد، گابون، گامبیا، کینه استوایی، گینه بیسائو، گینه، لسوتو، لیبی، ماداگاسکار، مالاوی، مصر، موریتانی، موریس، موزامبیک، نامیبیا، نیجر، نیجریه-م.

منبع: واعیس، موریس؛ تاریخ روابط بین الملل از 1945 تا 2008، تهران: امیر کبیر، 1390.