نویسنده: محمدجواد توکلی*
یکپارچکی اخلاقی
رویکرد یکپارچه ی اسلام به اخلاق فردی و اجتماعی را می توان از دستورهای اخلاقی وارد شده درباره ی تجارت استنباط کرد. سفارش به ساده گرفتن در معامله،(1) نگرفتن سود از مشتریان به هنگام تأمین مخارج روزمره،(2) استحباب پذیرش تقاضای فسخ معامله،(3) کراهت قسم خوردن به هنگام معامله(4) و ده ها دستور اخلاقی دیگر(5) نشانگر آن است که اسلام از نوعی اخلاق متعالی در فضای کسب و کار حمایت می کند که گسترش فضیلت های اخلاقی هماهنگ را در زندگی فردی و اجتماعی دنبال می کند.اخلاق متعالی کسب و کار به شکلی اساسی از شیوه ی سودگرایانه رایج در فضای تجارت فاصله می گیرد. اسلام سعی کرده است با ترویج قواعدی اخلاقی، تجارت را از شکل نوعی بازی برد ـ باخت به یک بازی برد ـ برد تبدیل کند. در این بازی، گاه باختن متعارف نیز به دلیل رعایت حال افراد ضعیف، نوعی برد قلمداد می شود و بازی باخت ـ برد نیز به منزله بازی برد ـ برد تلقی می شود.
این منطق تصمیم گیری با گسترش دید مؤمنان به تجارت توجیه، و از آنها خواسته شده است به تجارت با خدا بپردازند؛ تجارتی که بسیار سودآورتر از تجارت های دنیایی است.(6) آنان می توانند با تجارت عمل صالح، به ثواب دست یابند.(7) بر اساس این نگرش، مؤمنان با فروش متاع خود، به بهشت برین به منزله ی پاداشی ارزشمند دست می یابند.(8) چنین تحلیلی می تواند افزون بر جلوگیری از تنش های اقتصادی و اجتماعی در بازار، زمینه ساز بروز و ظهور بسیاری از فضایل اخلاقی در فضای کسب و کار شود.
نفی اخلاق بازی در تجارت را می توان در سیره ی عملی معصومان(ع) مشاهده کرد. برای نمونه، واکنش امام صادق(ع) به فرصت طلبی پیشکارش، مصادف، قابل توجه است. نقل شده است که امام مبلغ هزار دینار به مصادف داد تا به مصر رود و تجارت کند؛ او پس از خرید کالایی تجاری، همراه گروهی از بازرگانان به طرف مصر حرکت کرد. آنها در نزدیکی های مصر متوجه شدند که کالایشان در مصر کمیاب شده است. مصادف و بازرگانان با یکدیگر هم پیمان شدند که کالای خود را به دو برابر قیمت بفروشند. آنان پس از فروش کالایشان سود زیادی به دست آوردند و راهی مدینه شدند. مصادف خدمت امام صادق(ع) رسید و دو کیسه هزار درهمی به حضرت تقدیم کرد و گفت: یک کیسه سرمایه شما و کیسه دوم سود آن است. امام فرمود این سود زیاد است چگونه آن را به دست آوردی؟ مصادف ماجرا را تعریف کرد. امام فرمود: خداوند منزه است! آیا شما قسم خورید که اموال را به دو برابر قیمت به مسلمانان بفروشید! سپس حضرت یکی از دو کیسه را گرفت و فرمود: من سرمایه ام را برداشتم، ولی نیازی به آن سود ندارم. ای مصادف! جنگ با شمشیر، از کسب روزی حلال آسانتر است.(9)
فراکارکردگرایی
در نگرش اصیل اسلام، افزون بر اجتناب از دوگانه گرایی در اخلاق کسب و کار، نگاه کارگردگرایانه ی صرف نیز مردود شمرده شده است. بر اساس آموزه های اسلامی، تبلور اخلاق در حوزه ی کسب و کار می تواند به سودآوری بیشتر منجر شود؛ ولی هدف گذاری صورت گرفته فراتر از محاسبات سودگرایانه است. در بیان قرآن مجید و روایات معصومان(ع) نتیجه رعایت اخلاق در تجارت، گشایش در روزی(10) و برکت در کسب و کار(11) عنوان شده است. رزق و برکت مفاهیمی هستند که دارای جنبه های مادی، معنوی و اخروی می باشند.(12) بر اساس آموزه های اسلامی، سودی که از راه حلال کسب نشده باشد، چه بسا از نظر مقدار زیاد باشد، ولی برکت ندارد. گذشته از عواقب اخروی، چنین سود گرایی می تواند موجب بروز انواع مشکلات روحی و روانی شود و افراد را دچار زندگی فلاکت باری کند.(13)آنچه از آن به فراکارکردگرایی در فلسفه ی اخلاق تجارت یاد شد، به جای آنکه اخلاق را در خدمت افزایش سود قلمداد کند، کسب و کار را در راستای هدف تعالی و رشد انسان و در نهایت رسیدن به مقام جانشینی خداوند(14) قرار می دهد. در این رویکرد، اخلاق کسب و کار به منزله ی فیلتری معنوی ظاهر می شود که نه تنها فعالیت تجاری را در خدمت جامعه قرار می دهد، بلکه به ارتقای رتبه و مقام تاجر اخلاق گرا می انجامد. شاید بتوان گفت سفارش های وارد شده درباره ی استحباب معامله با افراد خوشنام و خیر، از جهت گیری اسلام برای گسترش فضیلت های اخلاقی در فضای کسب و کار حکایت دارد.(15)
نکته پایانی آنکه اسلام به عنوان دینی جامع و کامل، از قابلیت های لازم برای بسط، گسترش و نهادینه کردن اخلاق اصیل کسب و کار برخوردار است. کلید این موفقیت را می توان در جهان بینی توحیدی و نگرش انسان به خود و جهان اطراف جست وجو کرد. از آنجا که انسان در نگرش توحیدی مخلوق خدا و امانت دار نعمت های الهی است، تمامی فعالیت های او از جمله فعالیت های تجارتی رنگ و بوی الهی می گیرد. انسان دین مدار در سایه ی توجه به گستره ی وسیع زندگی،(16) جاودانگی زندگی پس از مرگ، امانت بودن نعمت های الهی،(17) و همچنین نظام عادلانه ی پاداش و عقوبت اخروی، به نوعی نیروی انگیزشی و کنترلی درونی مجهز می شود که با جلوگیری از بروز لغزش های فردی و اجتماعی، نه تنها او را که عمل به وظایف اش نسبت به خود، سایر انسان ها و حتی طبیعت پیرامونش فرا می خواند؛(18) بلکه او را به سوی انجام کارهای خیر سوق می دهد.(19)
کارکرد فلسفه ی اخلاق اسلامی تجارت
بحث از فلسفه ی اخلاق تجارت از دیدگاه اسلام، گذشته از آنکه بحثی نظری و پایه ای در اخلاق دینی تجارت است، می تواند نقشی کاربردی در سیاست گذاری اخلاق حرفه ای و مهندسی فرهنگی فضای کسب و کار ایفا کند. نگاه یکپارچه و فراکارکردگرایانه به اخلاق کسب و کار به طور خاص، می تواند جهت گیری های رسانه ای و سازمانی اخلاق حرفه ای را به منظور سوق دادن فعالان بازار به سمت اهداف نظام اخلاقی اسلام متاثر سازد.بر اساس آموزه های اسلامی، ترویج اخلاق اسلامی در فضای کسب و کار نیازمند استفاده از ابزارهای تربیت دینی است. یکی از عمده ترین رهیافت های عرضه شده در متون اسلامی، تلاش برای ایجاد هویت دینی در صاحبان کسب و کار است. این رهیافت نکته ظریفی است که در سال های اخیر در مطالعات اخلاق کاربردی نیز مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس این بررسی ها باورهای اخلاقی عمدتا زمانی در رفتار مردم ظهور و بروز می کنند که به صورتی عمیق وارد هویت افراد شده باشند(20) نشانه هایی رویکرد اسلام در ایجاد هویت اخلاقی در تجار و صاحبان حرفه ها را می توان تعبیر از کاسب در مقام دوست خدا (الکاسب حبیب الله) یافت. وقتی کاسب دوست خدا تلقی شد، وی می کوشد با تبعیت از موازین الهی در تجارت؛ هویت خود را حفظ کند. در این رویکرد، تخلق تاجر به اخلاق اسلامی نه به منزله ی ابزاری برای کسب درآمد بیشتر (مشتری مداری ابزاری)، بلکه به رویه ای برای حفظ هویتش به عنوان دوست خدا (مشتری مداری اصیل) بدل می شود. استفاده از این رویکرد در مهندسی اخلاقی بازار اسلامی نیازمند ارزیابی چگونگی تعامل دولت مردان با صاحبان کسب و کار در فضای اجرای سیاست های اقتصادی و به خصوص تبلیغات مورد استفاده در توجیه پذیری آن هاست. این نکته به طور خاص می تواند مطالعات کاربردی برای مهندسی فرهنگی بازار اسلامی را متاثر کند. دولت مردان و دست اندرکاران فضای کسب و کار می توانند با استفاده از نمادهای اسلامی هویت ساز در معماری بازار اسلامی و همچنین تاکید بر محوریت مسجد در ساخت و گسترش بازارها معماری بازارهای اسلامی بر محور مسجد گامی اساسی جهت نهادینه کردن اخلاق کسب و کار اسلامی بردارند.
همچنین رویکرد اخلاقی اصیل اسلام می تواند در منشورهای اخلاقی کسب و کار منعکس شده و به فعالیت نهادهای دولتی و مردمی فعال در حوزه اخلاق حرفه ای جهت دهد. تدوین منشور اخلاقی کسب و کار به طور عام و منشور اخلاقی حرفه های مختلف به طور خاص، بر اساس آموزه های اسلامی، یکی از ضرورت های مهندسی فرهنگی بازار اسلامی است که کمتر بدان توجه شده است. گذشته از آنکه ایجاد و گسترش نهادهای مردمی فعال در حوزه ی اخلاق حرفه ای اسلامی بسیار ضروری است.
نتیجه گیری
فلسفه ی اخلاق تجارت، به عنوان یکی از ریشه ای ترین مباحث اساسی اخلاق حرفه ای کسب و کار همواره مورد بحث و گفتگو بوده است. از یک سو، برخی اقتصاددانان سخن از اخلاق در فضای تجارت را نادرست قلمداد کرده و به کارکرد دست نامریی بازار و همچنین قانون در جلوگیری از ناهنجاری های اخلاقی استناد کرده اند. در مقابل، گروهی دیگر از پژوهشگران حوزه اخلاق تجارت، معتقدند که فشارهای قانونی و بازاری نمی تواند از بروز مشکلات اجتماعی و اخلاقی در فضای کسب و کار جلوگیری کند. علاوه بر این، تحقق اهداف اجتماعی تجارت بدون اخلاق کسب و کار میسر نیست.رویکرد اخیر به اخلاق تجارت را می توان در قالب دو گرایش کارکردگرایانه و متعالی در فلسفه ی اخلاق کسب و کار بررسی نمود. بر اساس گرایش کارکرد گرایانه، فلسفه وجود اخلاق کسب و کار را می باید در چارچوب کارکرد آن در فضای تجارت و داد و ستد تحلیل کرد. بر این اساس، رعایت اخلاق از آن رو برای تجارت مفید است که می تواند موجب افزایش سود تجّار شود. این نگاه کارکردگرایانه، موجب شکنندگی اخلاق کسب و کار می شود و به گسترش نگاه ابزارگرایانه در تجارت می انجامد. اگر زیربنای اخلاق تجاری منفعت فردی باشد، هر فرد می تواند با زیر پا گذاشتن اخلاق و امید به اینکه دیگران اخلاق را رعایت می کنند، منفعت خود را بیشینه نماید؛ فرایندی که سرانجام به عدم رعایت اخلاق توسط اکثریت افراد جامعه می انجامد.
توجه به این نکته در ادبیات اخلاق حرفه ای موجب شکل گیری انتقاداتی نسبت به رویکرد ابزاری به اخلاق کسب و کار شده است. بر این اساس، استدلال شده است که مشتری مداری ابزارانگارنه، نمی تواند هدف سودآوری در کسب و کار را به دنبال داشته باشد. در مقابل، مشتری مداری اصیل، که مبتنی بر احترام اصیل به مشتریان است، به صورت غیرمستقیم به رونق تجارت و افزایش سود می انجامد. در این راستا، نکته مهم آن است که چگونه می توان از یک تاجر خواست که با انگیزه درونی و بدون هیچ چشم داشتی در مسیر تحقق مشتری مداری اصیل گام بردارد؟
این مشکل را می توان با اتخاذ رویکردی اسلامی به اخلاق تجارت، به عنوان نوعی نگرش دینی حل نمود. اسلام تلاش دارد تا با گسترش نگاه انسان ها نسبت به بُعد زندگی (توجه به دنیای پس از مرگ)، امانت دار پنداشتن آنان نسبت به نعمت های الهی، و همچنین تعریف هویت دینی برای صاحبان کسب و کار به کسب و کار رنگ و بوی الهی و عبادی بخشد. این چارچوب فکری می تواند زمینه شکل گیری مشتری مداری اصیل و اخلاق متعالی کسب و کار، مبتنی بر رویکردی اصیل و فراکارکردگرایانه به اخلاق کسب و کار، را فراهم آورد. این جهت گیری در جای جای متون اسلامی و سیره معصومان(ع) به چشم می خورد. تلاش برای نهادینه کردن ارزش هایی از جمله انصاف و ایثار در بازار، بینگر رویکرد متعالی اسلام به اخلاق کسب و کار دارد.
توجه به رویکرد یکپارچه و فراکارکردگرایانه فلسفه ی اسلامی اخلاق تجارت، می تواند جهت گیری مطلوب در سیاست گذاری اخلاق کسب و کار را متأثر سازد. بر این اساس، گسترش ارزش های اخلاق کسب و کار اسلامی در جامعه می باید با درونی سازی غیر ابزاری ارزش های اخلاق کسب و کار و با بهره گیری از ابزارهای تربیت دینی صورت گیرد. این رویکرد می تواند بر چگونگی نگارش نظام نامه های اخلاقی کسب و کار، سازمان دهی دوره های آموزشی اخلاق حرفه ای، سیاست گذاری تبلیغات تجاری و جهت گیری نهادهای فعّال در حوزه اخلاق حرفه ای مؤثر باشد. به طور خاص، مسئولیت های متقابل میان صاحبان حرفه ها و مشتریان می تواند با توجه به مفهوم امانت بودن نعمت های الهی و توجه به مسئولیت های انسان نسبت به خالق هستی تبیین شود.
شاید بتوان چالش اساسی در این زمینه را یافتن راهکارهایی کارآمد برای نهادینه کردن اخلاق اسلامی کسب و کار و مهندسی فرهنگی بازار اسلامی دانست. نیل به این هدف، نیازمند بررسی نظری و کاربردی در مورد زمینه های شکل گیری تخلفات اخلاقی در بازار و همچنین طرح و آزمون راه کارهای مناسب برای مقابله با آنها است. این هدف تنها با گسترش مباحث اخلاق تجاری با رویکرد کاربردی و با اتخاذ نگرشی واقع گرایانه به مشکلات اخلاقی موجود در فضای کسب و کار جوامع اسلامی امکان پذیر است. مطالعات بعدی می توانند به تبین روشن تر رویکرد اخلاقی خاص اسلام در ارزیابی اخلاق تجارت در مقابل رویکردهایی چون نتیجه گرایی و وظیفه گرایی بینجامند. بررسی و پیشنهاد راه کارهای عملیاتی برای نهادینه کردن اخلاق اسلامی تجارت با استفاده از نهادهایی چون نظام آموزش و پرورش و همچنین رسانه های غیر رسمی همانند صدا و سیما و مطبوعات نیز می تواند به کاربردی ترکردن اخلاق اسلامی تجارت کمک نماید.
پی نوشت ها :
* ( دانش آموخته حوزه و عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).دریافت: 88/10/1 ـ پذیرش: 88/12/15- mj_tavakoli2@yahoo.com)
1. پیامبراکرم(ص) می فرمایند: خداوند پیشینیان شما را که هنگام خرید و فروش ساده می گرفتند را غریق رحمت و بخشایش نمود (حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج12، ص 332، ح 3) و همچنین می فرمایند: خداوند به کسانی که در خرید و فروش آسان بگیرند و مدارا کنند برکت دهد (همان، ج 12،ص 332،حدیث1). همچنین سفارش ای بسیاری در مورد آسان گیری نسبت به بدهکاران وارد شده است: «اگر بدهکار در سختی بود، پس صبر کنید تا وقت فراغ و گشاده دستی... و البته اگر صدقه بدهید برای شما بهتر است». (بقره: 280).
2. امام صادق(ع) می فرمایند: «سود گرفتن از مؤمن ربا است مگر اینکه به بیش از ده درهم خرید کند در این صورت به اندازه نیاز روزت سود بگیر؛ یا اینکه برای تجارت خرید کند پس از آنان سود بگیرید و با آنان مدارا کنید». (حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 12، ص 293، ح 1).
3. امام صادق(ع) می فرمایند: «هر کس تقاضای فسخ قرار داد را بپذیرد، خداوند سختیاش را در قیامت از او برطرف میکند».(همان، ج 12، ص 286، ح 2).
4.پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: «وای بر تاجران امت من که در معامله به خداوند قسم بخورند و وای بر صنعتگران امتم که امروز و فردا می کنند». (همان، ج12، ص310، ح 5) / امیرالمؤمنین(ع) می فرمایند: «از قسم خوردن برحذر باشید؛ چون اگر سبب فروش کالا شود، برکت را از میان میبرد».(همان، ح 3).
5. علی محمد حیدری نراقی، آئین تجارت از دیدگاه اسلام: موضوع آداب کسب و تجارت، ص 48-39 / جواد ایروانی، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قران و حدیث، ص 224ـ201.
6. صف: 10.
7. قال علی(ع): لاتجاره کالعمل الصالح و لا ربح کالثواب (نهج البلاغه، قصار الحکم، 113).
8. توبه: 111.
9. کلینی، الفروع الکافی، ج 5، ص 161.
10. امام صادق(ع) می فرمایند: «گنج های رزق در اخلاق خوب نهفته است». (شیخ عباس قمی، سفینه البحار و مدینه الحکمه و آلاثار، ج 2، 678)/ امام علی(ع) می فرمایند: «اخلاق نیکو موجب زیادی در روزی می شود» (همان).
11. و اگر اهل شهرها ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، برکت های آسمان و زمین بر آن ها نازل می شود.( اعراف: 96) و اگر آنها به تورات و انجیل و آنچه خدا بر آن ها نازل کرده عمل می کردن، نعمت های الهی از همه طرف به سمت آن ها سرازیر می شد.(مائده: 66)
12. ر.ک: سیدکاظم رجائی و همکاران، معجم موضوعی آیات اقتصادی قرآن، ص 113ـ112 / احمدحسین شریفی، آیین زندگی، اخلاق کاربردی، ص 108.
13. هر کس از یاد من غفلت کند، دجار زندگی حانکاهی می شود (طه: 124).
14. بقره:30 / انعام: 165 / یونس، 14 / نمل: 62 / فاطر: 39 / ص: 26.
15. امام صادق(ع) می فرماید: بجز با کسانی که در خیر و نیکی نشر و نمو کرده اند، معامله و معاشرت نکنید (حسن بن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج12،ص 306،حدیث 6).
16. اعلی: 17 ـ 16.
17. نور: 33 / امام صادق می فرمایند: مال مال خدست که یه امانت یه انسانها سپرده شده و اجازه داده شده که در حد میانه بخورند، بیاشامند، بپوشند، ازدواج کنند و مرکب تهیه کنند (سیدمحمدحسین طباطبائی، تفسیر المیزان، ج 8، ص 93 / محمدبن مسعود، تفسیر العیاشی، ج2، ص23).
18. اسراء: 38.
19. کهف: 46.
20. C.F: Roger Bergman، Identity as Motivation: Toward a Theory of the Moral Self. Lapsley and Narvaez، Introduction، P.ix.
ـ الحر العاملی، محمد ابن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت، موسسه آل البیت لاحیا التراث، 1412ق.
ـ اسلامی، محمدتقی و دیگران، اخلاق کاربردی؛ چالش ها و کاوش های نوین در اخلاق عملی، قم، پژوهشکاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386.
ـ ایروانی، جواد، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قران و حدیث، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، سال 1384.
ـ حیدری نراقی، علی محمد، آئین تجارت از دیدگاه اسلام: موضوع آداب کسب و تجارت، قم، مهدی نراقی، چ پنجم، 1382
ـ شریفی، احمدحسین، آیین زندگی، اخلاق کاربردی، قم، دفتر نشر معارف، 1384.
ـ فرامرز قراملکی و رستم نوچه فلاح، احد، موانع رشد اخلاق حرفه ای در سازمان، تهران، موسسه فرهنگی دین پژوهی بشرا، 1386.
ـ فرامرز قراملکی، احد، اخلاق حرفه ای، تهران، احد فرامرز قراملکی1382.
ـ کامنیش، پاول، «اخلاق کسب و کار؛ دست یابی به اصل موضوع»، ترجمه امید فرمان آرا، در کتاب درامدی بر اخلاق کسب و کار در محیط جهانی، تدوین محمد نهاوندیان، تهران، مرکز ملی مطالعات جهانی شدن، 1385، ص 64-45.
ـ معصومی نیا، غلام علی، «اخلاق اقتصادی، مبانی بینشی، آموزه ها و آثار»، اقتصاد اسلامی، ش 26، 1386، ص 149-119.
ـ نهاوندیان، محمد، کتابشناسی اخلاق کسب و کار، تهران، شرکت چاپ و نشر بازرگانی، 1385.
ـ گاستافسون، اندرو، «حمایت از کل گرایی اخلاقی، پاسخی به رویکرد های دینی در اخلاق کسب و کار»، ترجمه محمدحسین نوروزی، در کتاب درآمدی بر اخلاق کسب و کار در محیط جهانی، تدوین محمد نهاوندیان، تهران، مرکز مطالعات جهانی شدن، 1385، ص 64-45.
ـ سالامون، آلبرت سی، «اخلاق تجارت»، در کتاب اخلاق کاربردی، چالش ها و کاوش های نوین در اخلاق عملی، جمعی از نویسندگان، قم، نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386.
ـ گئورگه، ریچارد، «تاریخچه اخلاق کسب و کار»، ترجمه جواد ابراهیمی، در کتاب درامدی بر اخلاق کسب و کار در محیط جهانی، تدوین محمد نهاوندیان، تهران، مرکز ملی مطالعات جهانی شدن، 1385، ص 35ـ9.
ـ رجائی، سیدکاظم و همکاران، معجم موضوعی آیات اقتصادی قرآن، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1382.
ـ طباطبائی، سیدمحمدحسین المیزان فی تفسیر القرآن، دار الکتب السلامیه، چ سوم، 1397.
ـ عیاشی، محمدابن مسعود، تفسیر عیاشی، تهران، المکتبه العلمیه الاسلامیه، بی تا.
ـ Bergman، Roger 2004. Identity as Motivation: Toward a Theory of the Moral Self، in Lapsley & Narvaez (eds.) Moral Development، Self، and Identity، Mahwah، New Jersey and London.
ـ Beekun، Rafik Issa 1997. Islamic Business Ethics، USA: The International Institute of Islamic Thought.
ـ Bradburn، Roger، Understanding Business Ethics، London، New York: Continuum، 2001.
ـ Catherwood، Fred 1995. The Protestant Work Ethics: Attitudes and Applications Give it Meaning، in Stackhouse،Marx L. et al. (eds.)، On Moral Business، Classical Contemporary Resources for Ethics in Economic Life، Michigan: William B. Eerdmans Publishing Company & Grand Papids، 682-686.
ـ De George، Richard T. 1982. Business Ethics، New York and London: Macmillan Publication and Collier Macmillan Publishers.
ـ Ferrell، O.C. & Fraedrich 1997. Business Ethics، Ethical Decision Making and Cases، 3rd ed.، Boston، New York: Houghton Mifflin Company.
ـ Fisher، C. & Lovell A. 2006. Business Ethics and Values، Individual، Corporate and International Perspectives، 2ed ed.، Prentice Hall.
ـ Friedman، Milton. 1970،The Social Responsibility of Businesses is to Increse Profit، New York Times Magazine، Reprinted in George D. Chryssides، John H. Kaler (eds.)، An introduction to business ethics، . Lodnon: InternationalThomson Business، 2002، 249-254.
ـ Jones، C. et. al 2005. For Business Ethics، London & New York: Routledge.
ـLapsley & Narvaez 2004. Introduction، in Lapsley & Narvaez (eds.) Moral Development، Self، and Identity، Mahwah، New Jersey and London
ـ Shaw، W.، Barry، V. 1998. Moral in Business، Wadsworth Publishing Company، 7th ed.
ـ Smith، Adam 1776;1909. Wealth of Nation، In Bullock، C. J. (ed)، Harvard Classics، New York: P.F. Collier، Volume 10.
ـ Solomon، Robert C. 1998. It’s Good Business، in Shaw، W.، Barry، V. (eds.)، Moral in Business، Wadsworth Publishing Company.، 7th ed.، 33-42.
ـ Sorell، Tom 1998. Business Ethics، in Ensyclopedia of Philosophy، v2،Lodon & New York، 150-154.
ـ Vohs، Kathleen D. et. al 2006، The Psychological Consequences of Money، Science، 314، 1154-1156.
ـ Blaug، Mark، Econmic Theory in Retrospect، 5th ed.، London: Cambridge Univrsity، 1996.
منبع: معرفت اقتصادی شماره 1
