مهارت تصمیم‌گیری در مدیریت (1)

تصمیم در فرهنگ لغت پارسی، اراده کردن و آهنگ کاری را نمودن است. معادل واژه تصمیم در زبان عربی، کلمه «عَزم» است. (1)
در ادبیات مدیران، تصمیم‌گیری سازمانی، فرایند شناسایی و حل مسائل سازمان است.
پس تصمیم‌گیری، تلاش برای حل مشکلی معین است با انتخاب و گزینش راه‌حلی از میان راه‌حل‌های متفاوت، مبتنی بر شرایط و بر پایه برخی عملیات مشخص. وقتی شما تصمیمی می‌گیرید در واقع عملی را که نسبت به پیشنهادهای گوناگون بهترین است انتخاب می‌کنید.
فرد مصمّم، کسی است که با تصمیم‌سازی، عملی را برمی‌گزیند. پس تصمیم با عمل رابطه ای تنگاتنگ دارد.
سامانه تصمیم‌گیر مشخص می‌کند که چه رفتاری باید بر اساس اطلاعات استنتاج شده انجام شود.
هر تصمیم ممکن است مسیر فعالیت را تا حدود زیادی تغییر دهد. می‌توان گفت ارزش هر تصمیم به موفقیت عملی است که بر اساس آن شکل می‌گیرد. تصمیم‌گیری گاهی سرنوشت‌ساز است.
تصمیمات سازمانی معمولاً جمعی گرفته می‌شود؛ اما گاهی مدیر لازم است با تجزیه و تحلیل مسائل به تنهایی راه حل بدهد و تصمیم بگیرد. شایسته است مدیران، تصمیمات خویش را بر اساس نظم و منطق ارائه کنند تا سازمان را دچار پیامدهای تصمیمات غیر عقلانی و نسنجیده نکنند. چون تصمیم‌گیری، مهم‌ترین، دشوارترین و پرخطرترین وظیفه مدیر و فرمانده است. گرفتن تصمیم اشتباه و نامناسب، گاه لطمات و زیان‌هایی جبران‌ناپذیر به سازمان یا فرد وارد می‌سازد. امروزه به دلیل پیچیدگی سازمان‌ها، هزینه‌های زیاد عملیات و وسعت تشکیلات سازمانی، اهمیت و لزوم شیوه‌های تصمیم‌گیری مناسب و گرفتن تصمیمات مستدل برای مدیران آشکار شده است. مدیران نه تنها باید تصمیمات مناسب بگیرند بلکه باید مراقب ‌تصمیم‌گیری زیردستان هم باشند؛ همچنان که رهبرمعظم انقلاب فرمودند:
«همه شما برادران عزیز به یاد داشته باشید نیروی انتظامی که دائماً با مردم سر و کار دارد، می‌تواند هم مظهر عطوفت و محبت نظام باشد و هم مظهر تدبیر و مدیریت آن. این دو عامل را در کنار هم رعایت کنید. حرکات و تصرفات شما هم باید نشان دهنده عقل و تدبیر و مدیریت نظام باشد.‌» (2)

1. میزان قدرت تصمیم‌سازی در سازمان

با توجه به نظر برخی از اندیشمندان علم مدیریت، تصمیم‌سازی «خلق و ایجاد استراتژی‌ها و روش‌های اتخاذ تصمیم» و «اراده، اتخاذ و گزینش برترین استراتژی و روش»، تصمیم‌گیری است. البته برخی از صاحبنظران بین این دو تعبیر، تفاوتی قائل نمی‌شوند و در موارد متعددی هر یک را به تنهایی به کار می‌برند.در احادیث ما آمده است:

لَا تَجْعَلُوا عِلْمَکُمْ جَهْلًا وَ یَقِینَکُمْ شَکّاً إِذَا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا وَ إِذَا تَیَقَّنْتُمْ فَأَقْدِمُوا :

دانایی خود را نادانی قرار ندهید و باورتان را به دودلی نگردانید. اگر دانایید پس کار کنید و هر گاه باور دارید، پس پا پیش گذارید. (3)
از این فرموده امام علی علیه السلام می‌توان چنین برداشت کرد که قدرت تصمیم‌سازی در آگاهی و دوری از شک و تردید نهفته است.
از لحاظ علمی برای فرایند تصمیم‌گیری، شیوه‌های گوناگونی پیشنهاد شده است که در این گفتار به بیان یک شیوه مناسب شش مرحله‌ای پرداخته می شود:

مراحل تصمیم گیری

مرحله اول: مشخص کردن موضوع یا چالش

در گام نخست فرد مصمّم با شناسایی تصمیمی که قصد دارد بگیرد به تعریف مسئله می‌پردازد. او باید بکوشد بطور روشن ماهیت تصمیم را معین کند.
حضرت علی علیه السلام می‌فرمایند:

عَلَى قَدْرِ الرَّأْیِ تَکُونُ الْعَزِیمَةُ :

تصمیم و کوشش به اندازه رأى (و شناخت) است.‏ (4)

مرحله دوم: جمع‌آوری اطلاعات مرتبط

اغلب تصمیم‌ها به جمع‌آوری اطلاعات مربوط به خود نیاز دارد. باید بدانید که به چه اطلاعاتی نیاز دارید.
بهترین منبع اطلاعاتی کدام است و چگونه باید به آنها دسترسی پیدا کنید؟ برخی از اطلاعات با تجزیه و تحلیل خویشتن و برخی از منابع خارجی همچون کتاب، افراد و غیره تأمین می‌ شود. پشتوانه اصلی تصمیم‌گیری، اطلاعات است.
بنابراین با ایجاد سامانه اطلاعات، می‌توان گام مهمی در بهبود تصمیم‌گیری مدیران برداشت.
هرچه مدیر، اطلاعات و آگاهی‌های بیشتری در زمینه موضوع مورد تصمیم‌گیری داشته باشد، قدرت تصمیم‌گیری بهتری خواهد داشت.
آنچه در بیشتر موارد، فرد را با شکست در تصمیم‌گیری یا تصمیم‌گیری اشتباه رو به رو می‌سازد، نداشتن اطلاعات و تخصص کافی است.
امام علی علیه السلام می‌فرمایند:

التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْفِعْلِ یُؤْمِنُ الْعِثَار :

تدبیر هرکاری پیش از انجام دادن آن، تو را از لغزش ایمن می دارد. (5)
در این مرحله از تصمیم‌گیری مشورت می‌تواند بسیار کارساز باشد. در فرهنگ دینی ما مشورت جایگاه بسیار ارزنده‌ای در همه کارهای زندگی دارد.
در سخنی گرانقدر از امام علی بن ابیطالب علیه السلام به این مطلب اشاره شده است:

شَاوِرْ قَبْلَ أَنْ تُقْدِمَ وَ تَدَبَّرْ قَبْلَ أَنْ تَهْجُم‏‏ :

قبل از اقدام به کار مشورت نما و قبل از شروع، تدبر و تفکر کن. (6)
رایزنی یا مشورت، که نشانه حزم و دوراندیشی است، همواره گامی اطمینان‌بخش پیش از عزم و تصمیم است. در ادبیات ایران زمین در این موضوع، سخن بسیاری گفته شده است:
اول حزم چیست؟ رای زدن
بعد از آن عزم دست و پای زدن
(سنایی غزنوی)

مرحله سوم: شناسایی گزینه‌ها و تعریف هر گزینه

هنگام کسب اطلاعات، تصمیم‌گیرنده به برتری برخی از گزینه‌ها نسبت به دیگر گزینه‌ها پی‌خواهد برد. در این بررسی می‌توان از اطلاعات موجود و قدرت خلاقیت فردی استفاده کرد و گزینه‌های جدیدی به وجود آورد که شاید ترکیبی از بهترین مسیرها و یا چکیده‌ای از آن‌ها باشد.

مرحله چهارم: بررسی پیامدهای هر انتخاب و تعیین آنها

در این مرحله می‌توان با سنجش شواهد موجود، نتیجه‌گیری کرد که پیامد هر انتخاب چه خواهد بود؛ اعم از بازده یا سود و زیان هر گزینه.
بررسی پیامد هر انتخاب در زندگی فردی یا سازمانی از نشانه‌های حزم و عاقبت‌نگری است.
شاعر در تشبیهی زیبا مسئولیت اداره مردم را به تاج پادشاهی و فرد مسئول را به گل نرگس تشبیه نموده است. شاعر در این شعر زیبا، پاسداری از تاج زر یا همان مسئولیت را به بیداری و دوراندیشی در عزم و تصمیمات منوط می داند:
کم ز نرگس مباش اندر حزم
چون کنی عزم رزم و مجلس بزم
نرگس از خواب از آن حذر دارد
که همی پاس تاج و زر دارد
(سنایی غزنوی)
امام مؤمنان علیه السلام و پیشوای حکیمان در سخنی دیگر، صحت و قوت تصمیم را از دوراندیشی و حزم می دانند و می فرمایند:

مِنَ الْحَزْمِ قُوَّةُ الْعَزْمِ مِنَ الْحَزْمِ صِحَّةُ الْعَزْم‏ :

قوت تصمیم از حزم است، صحت و درستی تصمیم از حزم است. (7)

مرحله پنجم: انتخاب یک گزینه و تصمیم گیری

پس از ارزیابی تمام شواهد، فرمانده خواهد توانست از میان گزینه ها آن را انتخاب کند که مناسب‌تر است؛ همچنین می‌تواند ترکیبی از برگزیده‌ها را برگزیند.

مرحله ششم: عمل و اجرای تصمیم

در این مرحله شیوه‌ برگزیده شده با توکل به خدا نه از سر غرور و خود بزرگ بینی به اجرا در می‌آید.
خداوند تعالی در کتاب مقدس قرآن از رسول خود می‌خواهد که پس از مشورت و انتخاب راه مناسب، وقتی هنگام تصمیم شد بر پروردگار خود توکل کند و نتیجه را به او بسپارد:

فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ :

با آنان (مردم) مشورت کن؛ امّا هنگامى که تصمیم گرفتى (قاطع باش و) بر خدا توکّل کن. (8)
در مدیریت اسلامی پس از گرفتن تصمیم باید به خدا توکل کرد و از درگاه لایزال الهی مدد خواست و کار خویش را به او واگذار نمود. این واگذاری کار به خداوند باید پس از بررسی کامل اسباب و عوامل عرفی و عقلانی و تلاش فکری و عملی باشد. توکل بر نیروی بیکران الهی، ترس و وحشت و تردید را از بین می‌برد و دل انسان را آرام می‌سازد و این از ویژگی‌هایی منحصر به فرد تصمیم‌گیری در مدیریت اسلامی است.پیشنهاد می شود پس از هر تصمیم، ارزشیابی دوباره و مرور تصمیم و پیامدهای آن نیز صورت بگیرد.
دقت کنید آیا آن راه برگزیده در حل مشکل، شما را یاری می کند یا خیر؟ چنانچه پاسخ مثبت بود تصمیم خود را حفظ کنید و گرنه بایستی مراحل خاصی از فرایند گفته شده را از سر بگیرید.
امام علی علیه السلام در باب اعتماد مطلق نداشتن به تدبیر خویش فرموده‌اند:

یَغْلِبُ ‏الْمِقْدارُ عَلَى ‏التَّقْدِیرِ حَتّى تَکُونَ الافَةُ فِى التَّدْبِیرِ :

قضا و قدر الهی بر حسابگری پیشی می‏گیرد به طوری که گاهی آفت و تباهی در تدبیر است. (9)
پس نباید شخص از توکل دست بردارد و تنها به تدبیر و اندیشه خود اطمینان نماید.
راه‌های افزایش قدرت تصمیم گیری
از راه‌های افزایش قدرت تصمیم‌گیری می توان به داشتن اعتماد به نفس، شناخت و رفع موانع تصمیم‌گیری، افزایش معلومات، شناخت موضوع از جنبه‌های مختلف و استفاده از کمک افراد متخصص اشاره کرد. البته برای تصمیم‌گیری همواره باید از نظم منطقی استفاده کرد؛ چون تصمیم‌گیری همچون حل یک مسئله از مراحل منظم پیروی می‌کند و آشنایی فرد با روند تصمیم‌گیری منطقی، احتمال موفقیت او را در تصمیم‌گیری افزایش خواهد داد.
افرادی که اعتماد به نفس قوی دارند از قدرت تصمیم‌گیری بهتری برخوردارند و در موقعیت بحرانی قادر به تصمیم‌گیری‌های مناسب هستند. پس تصمیم‌گیری باید بر اساس بیشترین امتیاز و کمترین احتمال شکست انجام شود.
قاطعیت در تصمیم‌گیری و همت بلند در اجرای تصمیمات از ویژگی های لازم برای مدیران است. مدیر با این ویژگی ها با برداشتن مشکلات از سر راه، کاروان سازمان را هر چه سریعتر به سر منزل مقصود می‌رساند.
امام علی علیه السلام در این‌باره می‌فرمایند:

‏فَشُدُّوا ‏عُقَدَ ‏الْمَازِرِ وَ اطْوُوا فُضُولَ الْخَواصِرِ، ‏لا ‏تَجْتَمِعُ‏ ‏عَزِیمَةٌ ‏وَ ‏وَلِیمَةٌ، ‏ما ‏أَنْقَضَ‏ ‏النَّوْمَ‏ ‏لِعَزائِمِ‏ ‏الْیَوْمِ‏ وَ ‏أَمْحَى‏ ‏الظُّلَمَ‏ ‏لِتَذاکِیرِ ‏الْهِمَمِ :

پس کمربندها را محکم ببندید و دامن همت بر کمر زنید که به دست آوردن ارزش‌هاى والا با خوشگذرانى میسر نیست. چه بسا خواب‌هاى شب که تصمیم‏هاى روز را از بین می برد و تاریکی‌هاى فراموشى که همت‌هاى بلند را نابود کرده است. (10)

پی نوشت ها :

1. مفردات راغب اصفهانی، ماده عزم.
2. بیانات در مراسم بیعت فرماندهان، نمایندگان ولىّ‏فقیه و مسئولان عقیدتى، سیاسى ژاندارمرى و شهربانى، و رئیس و کارکنان سازمان پلیس قضایى کشور، 28/3/1368
3. نهج‌البلاغه، حکمت266.
4. تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص64.
5. تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص354.
6. تصنیف غرر‌الحکم و درر‌الکلم، ص56.
7. تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص476.
8. سوره مبارکه آل‌عمران، آیه159.
9. تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص103.
10. نهج‌البلاغه، خطبه211.

ادامه دارد
/ع