نویسنده: محمد علی بهمنی قاجار
د. خروج انگلیس ها از باسعیدو
در شرایطی که رضا شاه به بایندر برای پرهیز از اقدامی علیه انگلیس ها دستور می داد، تا در فضایی آرام مذاکرات بین ایران و انگلیس انجام گیرد، دولت انگلیس به اقداماتی علیه ایران مبادرت می ورزد. نظامیان انگلیسی مستقر در باسعیدو در هفدهم مهر ماه 1312، یعنی پنج روز پس از دستور رضا شاه به بایندر در مورد اجتناب از هر گونه اقدامی علیه انگلیس ها، مدیر گمرک با سعیدو را که به تفتیش از بلمهای لنگر انداخته در ساحل باسعیدو مشغول بود را دستگیر می کنند. نظامیان انگلیسی علت این اقدام را ورود بی اجازه یک مأمور ایرانی به منطقه ای که به ادعای انگلیس ها، ناحیه ی باسعیدوی انگلیس بود، عنوان می نمایند. بدین ترتیب دولت انگلیس نه تنها بر استمرار حضور خود در باسعیدو تأکید می ورزند، بلکه حتی داعیه ی مالکیت بر باسعیدو را نیز مطرح کرده و یک نفر تبعه ایران و مأمور دولت ایران را در خاک ایران به دلیل انجام دستورات دولت ایران، دستگیر می نمایند. افزون بر همگی این موارد، سفارت انگلیس در تهران به دنبال دستگیری مدیر گمرک ایران در با سعیدو، به دولت ایران برای آن چه ورود بدون اجازه مأمور ایران به ناحیه با سعیدوی انگلیس می دانست، اعتراض رسمی می کند. در این اعتراض رسمی که با یادداشت سفارت انگلستان در تهران به وزارت امور خارجه ایران در بیست و سوم مهرماه 1312 عملی می گردد، دولت انگلیس رسماً از حقوق انحصاری بر آن چه ناحیه باسعیدوی انگلیس می دانست، سخن گفته و بدین ترتیب بر پاره ای از خاک ایران ادعای مالکیت می کند. در یاد داشت رسمی دولت انگلیس، تصریح شده بود:به طوری که دولت علیه مسبوق اند، دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان در مملکت متحده انگلیس بر طبق آن statusquo (استاتکو) حقوق انحصاری خود را در مورد ناحیه ی انگلیس در باسعیدو اعمال می دارند و نمی توانند اغماض نمایند که یک نفر مأمور ایران بدون اجازه وارد آن شود. (1)
اقدام انگلیس ها در بازداشت مأمور ایرانی در خاک ایران و ادعای مالکیت صریح آن ها بر قسمتی از خاک ایران، سر انجام واکنش دولت ایران را در بر دارد و دولت در سیاست همراه با مماشات و عق نشینی خود در برابر انگلیس ها که به وسیله رضا شاه و وزیر امور خارجه سابق ایران محمد علی فروغی انجام می گرفت، تغییراتی می دهد. در بیست و سوم مهر ماه، وزیر امور خارجه جدید ایران «باقر کاظمی» (2) با شارژ دافر انگلیس در تهران مذاکره کرده و ضمن اعتراض شدید به وی در مورد بازداشت خود سرانه مدیر گمرک بندر با سعیدو، اساس سیادت انگلیس ها در خلیج فارس را زیر سئوال برده و به طور ضمنی بر حاکمیت مطلق ایران بر خلیج فارس و عم مشروعیت مداخلات انگلیس ها در این منطقه اشاره می نماید. کاظمی در بخشی از مذاکره خود، تصریح می ورزد:
اگر بخواهیم خیلی واضح و صریح جواب بدهیم، مجبور خواهیم شد مسائلی را بحث و طرح نمائیم که شاید شما خیلی مشتاق شنیدن آن ها نباشید و اگر بخواهیم سکوت نمائیم ، مخالف مصالح و منافع ما است و در جواب سئوال او در این که این مسائل از چه قبیل است، گفتم مثلاً موضوع بلم های کویت و مسقط و دوبی و رأس الخیمه و غیره که سفارت انگلیس در ضمن مراسلات تکرار و تصریح می کند، برای ما موضوعی است که اگر بخواهیم جواب بدهیم باید بگوئیم ما چنین شیوخی را تاکنون نشناخته ایم و البته بیرق آن ها را هم نمی توانیم بشناسیم و شما به چه مناسبت در مراسلات خود به آن ها تصریح می کنید. (3)
«کاظمی» در ادامه این مذاکره به صراحت بیش تری مداخلات انگلستان در خلیج فارس را مورد پرسش قرار می دهد.
سخنان کاظمی و واکنش شارژ دافر انگلیس به این سخنان جالب توجه است. «کاظمی» در ادامه این مذاکره، با صراحت بیشتری مداخلات انگلستان در خلیج فارس را مورد پرسش قرار می دهد.
کاظمی در ادامه مذاکره، اظهار می دارد:
ما تا به حال مداخله ی شما را راجع به کار شیوخ و حکومت های محلی ساحل غربی خلیج فارس نشناخته ایم و اگر هم مراجعاتی اضطراراً به شما داده، کاملاً جنبه ی خصوصی داشته و در این قسمت هم اگر بخواهیم واضح بنویسیم مجبوریم به این مطلب اشاره کنیم. بنابراین بهتر است شما این نوع مسائل را در مراسلات ننویسید و مطلب را طرح نکنید تا ما مجبور نباشیم این جواب ها را بدهیم و بلکه بتوانیم در عهدنامه ی عمومی تکلیف این مسائل را معین کنیم. شارژ دافر انگلستان از این بیانات بر افروخته شده، اظهار تعجب از شنیدن این بیانات نمود. (4)
کاظمی در ادامه مذاکره، از مداخلات انگلیس ها در باسعیدو انتقاد کرده و به بازداشت مدیر گمرک با سعیدو اعتراض کرده و چنین اقدامی را غیر قابل تحمل عنوان می کند و در ا ین باره ابراز می دارد:
موضوع مراسله راکه همین امروز از مشارالیه راجع به توقیف مدیر گمرک با سعیدو و بردن او به بندر عباس رسیده بود، مطرح کرده و از دریافت چنین مراسله ای اظهار کمال تأسف و تأثر را نمودم و بالصراحه گفتم که این مسئله به نظر ما نهایت درجه حدی است و به هیچ وجه نمی توانیم آن را تحمل نمائیم و چون من هنوز فرصت نکرده ام به دولت راپرت آنرا بدهم حق خود را کاملاً محفوظ می دارم که بعد نظریات دولت شاهنشاهی را ابلاغ نمایم. مشارالیه شرحی از مدیر گمرک باسعیدو شکایت کرد که مکرر به او اخطار شده بود و حالا این که دولت شاهنشاهی بگوید که بعد دیگر چنین کاری نخواهد شد، موضوع خاتمه یافته می شود. گفتم مطلب به کلی بر عکس است. ما از شما تقاضای جبران خواهیم کرد نه این که شما چنین اظهاری نمایید. (5)
سخنان تند و ضد انگلیسی «کاظمی» وزیر امور خارجه ایران به شارژ دافر انگلستان در تهران با یاد داشت رسمی اعتراضی وزارت خارجه ایران به سفارت انگلیس در تهران همراه می گردد. اما انگلیس ها کماکان بر محق بودنشان در حضور نظامی در باسعیدو و نیز در موضوع بازداشت مدیر گمرک باسعیدو، تأکید می ورزیدند و در پاسخ به یادداشت اعتراضی وزارت امور خارجه ایران، بار دیگر سفارت انگلستان در تهران بر حقوق انحصاری دولت انگلیس در باسعیدو وتأکید کرده و از واژه ناحیه باسعیدو استفاده می نماید. این پاسخ دولت انگلستان طی یادداشتی به تاریخ هشتم آبان ماه 1312 به وزارت امور خارجه ایران ارسال می گردد، واکنش تند «باقر کاظمی» وزیر امور خارجه ایران را در بر می داشت. کاظمی طی یاد داشتی به سفارت انگلستان در تهران در تاریخ دوازدهم آبان ماه 1312، ضمن رد وجود هر گونه حقوقی برای انگلستان در بندر باسعیدو، بر مالکیت مطلق ایران نسبت به با سعیدو تأکید می ورزد. در این یادداشت تصریح می گردد:
میل دارم خاطر شریف را متذکر شوم که هیچ وقت حق قضاوتی برای دولت انگلیس در هیچ قسمت از با سعیدو وجود نداشته و همیشه مأموریت دولت شاهنشاهی در باسعیدو انجام وظیفه نموده اند و همین اظهار خود شما در مراسله ی خودتان که می نویسید: «با وجود تذکرات مکرره که در این اواخر به مدیر گمرک داده شده بود، مشارالیه اصرار داشت سعی نماید وظایف خود را اجرا کند.» دلیل بر این است که مأمورین ایران در آنجا به انجام وظیفه ی خود مشغول و دوایر مربوطه ایران در کلیه ی نقاط با سعیدو به تکالیف مأموریتی خود عمل نموده و اداره ی مالیه قشم هم همیشه تمام مالیات های قانونی را از کلیه قصبه با سعیدو دریافت داشته اند و در صورتی هم که رعایت استاتوکو لازم باشد باید همین وضعیت که حاکی از اعمال حق مالکیت ایران در آن نقاط است محترم شمرده شودو در همین حال یقین دارم تصدیق خواهید نمود که معنی استاتوکو این نیست که هر روز مأمورین انگلیس اقدامات تازه ای در خلیج فارس بنمایند و به محض این که فردای آنروز اعتراضی از طرف دولت ایران بشود، جواب بدهند که دیروز این طور بوده و به موجب استاتوکو باید به همین حال باقی بماند. بلکه طبیعتاً باید برای احتراز از چنین وضعی، پایه ی هر اقدام و ادعایی مبتنی بر اساس و مدرکی بوده باشد و متأسفانه با وجود این که وزارت امور خارجه شاهنشاهی در موارد عدیده که آخرین آن ها دهم خرداد 1305 بوده، مدرک اظهارات و دعاوی دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان رادر باسعیدو خواسته اند، تا کنون جوابی به این تقاضای دولت شاهنشاهی داده نشده است.
مسئله قابل توجه در حادثه باسعیدو این است که رفتار مأمورین بحریه انگلیس که عبارت از چندین رفتار مغایر اصول مسئله بین المللی و خلاف دوستی می باشد، با هیچ ترتیبی موافقت نمی کند و بر فرض که دولت انگلستان ادعایی داشته باشند که از آن جا استفاده ای می کرده اند، چنین اقداماتی از طرف بحریه انگلستان نمی بایستی شده باشد. دوستدار تصریحاً خاطر نشان می کنم که دولت شاهنشاهی و افکار عمومی ایران حقاً این رفتار را ناقض حق حاکمیت ایران و مخالف با حیثیات مملکت شاهنشاهی می دانند و با حسن روابط موجوده بین مملکتین نمی توانند جهتی برای این امر تصور نمایند و یقین دارند هر گاه موضوع به هر مجمع بین المللی و یا به هر قاضی بی طرفی مراجعه شود، قطعاً حق را به طرف ایران خواهند داد. در خاتمه، دوستدار وظیفه حود می دانم که به جمله «ناحیه انگلیس» مندرجه در مراسله ی شریفه اعتراض خود را تکرار و به طوری که در مراسله 27 مهر 1312 نمره 27978 خود اشعار داشته ام تقاضای دولت شاهنشاهی را در ترمیم این رفتار وتأدیب مأمورین مربوطه انگلیس تجدید نمایم. (6)
رد و بدل شدن نامه ها و یادداشت های اعتراضی، میان وزارت خارجه ایران و دستگاه دیپلماسی انگلستان در مورد اشغال با سعیدو به وسیله انگلستان تا دی ماه 1312 به طور پیوسته و بی وقفه ادامه می یابد. (7) اما با ایستادگی دولت ایران و استدلال های دولت انگلیس در مورد استمرار حضور نظامی دربندر با سعیدو، سر انجام موضوع حضور انگلیس ها در با سعیدو به دیوان داوری بین المللی لاهه ارجاع می گردد و رأی دیوان نیزبه نفع ایران صادر می گردد. (8)
نظامیان انگلیسی در آذرماه 1312، با تمکین به رأی دیوان لاهه، بندر با سعیدو را ترک می کنند و بدین ترتیب حاکمیت دولت ایران بر با سعیدو به طور کامل اعمال می گردد. در مورد موضوع بندر با سعیدو، دو نکته لازم به ذکر است. در وهله اول این که اگر چه دولت ایران موفق به اخراج انگلیس ها از بندر با سعیدو و اعمال حاکمیت کامل ایران بر این بندر می گردد، اما رویه انفعالی دولت ایران موجب می گردد تا کمترین دستاوردها برای ایران حاصل گردد و افکار و نقشه های بایندر گسترش سیادت مطلق ایران بر سرتاسر خلیج فارس عملی نگردد.
در وهله دوم نیز اگر چه دولت انگلیس سر انجام وادار به ترک با سعیدو می گردد، اما اقدامات این دولت برای حفظ حضورش در با سعیدو، نمونه جالبی از تلاش های استعمار برای حفظ جایگاهش در خلیج فارس است.
از این رو در پایان بررسی موضوع با سعیدو، گزارشی که نظمیه بندر عباس دربیست و نهم مهر ماه 1312 در مورد اقدامات انگلیس دربا سعیدو تدوین کرده است، عیناً نقل می گردد، نکته بسیار جالب توجه در این گزارش، اقدامات گسترده دولت انگلیس در جلب افکار ساکنان بندر با سعیدو و تلاش های همه جانبه آن ها برای به دست آوردن رضایت مردم محلی و تأمین رفاه و آسایش آن ها ست. آگاهی از این تلاش های استعماری انگلیس، اهمیت وظیفه دولت ها برای جلب افکار مردم را نشان می دهد.
به هر روی با درج بخش عمده ای از متن گزارش نظمیه بندر عباس در مورد عملکرد انگلیس ها در بندر با سعیدو، به بررسی موضوع اعمال حاکمیت دولت ایران در با سعیدو خاتمه داده می شود، متن گزارش به شرح ذیل است:
بعدالعنوان- تعقیب معروضه تلگرافی نمره 598 محترماً معروض می دارد، به طوری که در امریه تلگرافی رمز نمره 11581 مقرر شده بود برای تحقیقات در اطراف وضعیت جزیره با سعیدو و نظمیان انگلیسی، سید کامل کاملی مترجم انگلیسی این نظمیه را به محل مزبور اعزام، طبق راپرت مفصلی که مأمور اعزامی در مراجعت خود می دهد، وضعیت آنجا و علت ورود نظامیان انگلیسی به شرح ذیل است که مشارالیه به وسیله تغییر لباس خود را یک نفر ماهیگیری معرفی نموده و موفق به کشف اوضاع فعلی جزیره موصوف شده است:
1. قسمت خشکی آن که در دماغه جزیره از قسمت غربی واقع و انگلیس ها به خود اختصاص داده اند، طول آن تقریباً 2300 و عرض 1300 قدم می باشد. در جنب اداره گمرک که در سمت شرقی آن واقع است یک تپه گل سفید است که آن را حدود انگلیس ها می نامند و به خود اختصاص داده اند و از خاک ایران مجزا می دانند و قسمت بیشتر اهالی در آن سکونت دارند.
2. بیرقی که در چندی قبل برداشته بودند مجدداً نصب و در سمت جنوب شرقی دماغه و عمارتی پهلوی آن و خالی از سکنه است.
3. و نیز عمارتی موسوم به مسافرخانه در همان دماغه موجود و بیرقی در عمارت مزبور نصب و فعلاً نظامیان انگلیسی آن را محل سکونت و مخزن قوزخانه خود قرار داده اند و وجه تسمیه آن عمارت به مسافرخانه این بوده که سابقاً یک نفر بوشهری موسوم به حاج خداداد من باب ثواب، عمارت مذکور را به انضمام یک تکیه (منبر) و یک مسجد بنا نموده که اتفاقاً اگر یک نفر مسافر از آن طریق عبور نماید، برای توقف یک شب یا بیشتر در آن منزل می کرده اند لذا به همان اسم باقی مانده است.
4. تا تاریخ 18 ماه جاری عده عسگر انگلیسی یک نفر فرمانده و دوازده نفر نظامی مسلح و یک نفر دکتر و یک نفر مدیر مخزن آذوقه و قوزخانه بوده است و عده نظامی آنجا در مدت غیر معلوم تغییر و تبدیل می نمایند و در موقعی که پست نظامی خود را انتقال به نقطه دیگری می دهند، اسلحه و قورخانه را نیز همراه عده تغییر و به وسیله پست جدید، قورخانه جدیدی را وارد می نمایند. تغییر و تبدیل پشت ها به وسیله جهاز جنگی موسوم به شورهام که متعلق به امیرالبحر است به عمل می آمد.
5. اسلحه موجودی عبارت است از دوازده قبضه تفنگ و دوازده قبضه و دوازده رشته قطار و دو عراده توپ مسلسل و دو صندوق فشنگ و هر شب عراده از توپ های مزبور رابالای پشت بام منزل خود (مسافر خانه) می برند.
6. یک دستگاه تلگراف بی سیم جدید التأسیس نیز در سمت جنوب مسافرخانه به فاصله بیست قدم نصب و کارخانه آن در مسافرخانه تمرکز دارد و مشغول تکامل و عملیات می باشند و مورخه 15 مرداد ماه 1312 و به وسیله کشتی، آلات و ادوات آن را وارد کرده اند.
7. دو رشته زنجیر لنگر طیاره بحری و 3 عدد (پایه) برای دلالت جهازاتی که در شب وارد می شوند وارد و نصب نموده اند.
8. چند دروازه کهنه و مندرس که در صورت تعمیر سه الی چهار دروازه بزرگ تهیه و درست می شود و بنا بوده که مستر تیلس نماینده جهازات جنگی انگلیس در هنگام به همین زودیها وارد شود و عمارتی در سمت غربی دماغه، نقشه ریزی و شروع به ساختمان نمایند و به طوری که مأمور حس نموده، شاید مقصود از ساختمانی که در نظر دارند قلعه باشد نه عمارت و به علاوه تصمیم گرفته اند که به محض ورود مستر تیلس، عمارت مخروبه ای که جلو اسکله و سمت شمال مسافرخانه واقع است تعمیر و ترمیم نمایند و بیرقی را که فعلاً روی عمارت مزبور نصب است بالاتر ببرند که جهازات بتوانند به سهولت پهلوی آن وارد بشوند.
9. منورهای بزرگی که در تاریخ 28 شهریور و 5 مهر ماه 1312 در دو دفعه وارد محل مزبور شده، در حدود ده الی یازده فروند بوده است و فعلاً معلوم نیست در کجا هستند و تاکنون دیده نشده اند و جهازاتی که فعلاً در باسعیدو و ایاب و ذهاب می نمایند همان چهار فروند جهاز جنگی سابق موسومین به شورهام، خوی، لوپن و بیدفورد می باشد و علت عدم ایاب و ذهاب منورهای سابق الذکر همانا تکامل بی سیم است.
10. در تمام شب پستهای فراولی و کشیک آن ها مرتب و در نهایت انتظام است و احتیاط آن ها مبرهن و سلم است.
11. دو علامت برای فرود آمدن طیارات در سمت شرقی دماغه در گودالی که مشرف به فرودگاه است، نصب ولی تا کنون طیاره فرود نیامده است.
«طرز رفتار و عملیات جالب توجه انگلیس ها»
12. مورخه 5 مهر ماه که مرتبه ثانی ورود ده فروند منورهای جنگی بوده، در موقع ورود، مسابقه خر دوانی را به اهالی اعلام می دارند که هر کس شتر یا الاغی دارد، برای بردن جایزه حاضر شود. درجات جایزه، درجه اول دو روپیه، درجه دویم یک روپیه، درجه سوم نیم روپیه بوده، دارندگان الاغ و شتر در میدان مسابقه حاضر و مواشی خود را در معرض مسابقه می گذارند و جایزه های مقرره را دریافت می نمایند و علت جلب توجه اهالی، بیشتر مسابقه خر دوانی بوده است و ضمناً یک نفر از مستحفظین گمرک آن جا که دارای دو رأس الاغ بوده، بدون تحصیل اجازه از مدیر در میدان مسابقه حاضر می شود، انگلیس ها به طور خفت و عنف آور او را بیرون می کنند.
13. یک نفر زن موسومه به فاطمه که شغلش شبانی و دارای سه نفر پسر یتیم و در اثر ابتلا به زخم پا، قادر به حرکت نبوده، لدی الورود فرمانده عده، امر به احضار مشارالیه و بچه هایش نموده و با یک علاقه مفرط و جاب توجهی مشغول معالجه و تداوی می شود و روزانه شش ریال برای مخارج آن ها تعیین می نماید و مشارالیه ها تا کنون تحت معالجه است و نیز برای تشویق و ترغیب و جدب قلوب اهالی، آذوقه و لوازمات از قبیل: مرغ و تخم مرغ و غیره به قیمت گزاف از قرار هر یک عدد مرغ شش قران و تخم مرغ شش شاهی از اهالی خریداری می نمایند.
14. محمد احمد نام که یک نفر از اهالی با سعیدو و در سمت شرقی دماغه باغچه کوچکی داشته در سنه گذشته نماینده مالیه مبلغ 24 قران بابت مالیات باغچه مذکور از مشارالیه مأخوذ داشته بوده، به محض حصول اطلاع، او را احضار و مبلغ 24 قران را به او می دهند و به مشارالیه متذکر می شوند که این همان 24 قرانی است که دولت ایران از شما به عنوان مالیات گرفته است و ما از دولت ایران پس گرفته و به شما مسترد نمودیم و این را وسیله مسلمیت اعطاء با سعیدو از طرف دولت علیه ایران و انگلیس ها جلوه داده اند. (9)
با وجود همگی تلاش های دولت انگلیس برای جدایی با سعیدو از ایران که همان گونه که بیان شد طیفی از اقدامات: سیاسی، امنیتی، نظامی، دیپلماتیک و حتی فرهنگی را در بر می گرفت، سر انجام استعمار انگلیس وادار به خروج از با سعیدو می گردد و این بندر مهم جزیره قشم هم چنان به عنوان بخشی جدایی نا پذیر از خاک ایران باقی می ماند. اما ترفندهای استعمار انگلیس در سایر مناطق تا حدودی کارساز می گردد و انگلیس با همین ترفندها، جزیره بحرین را از خاک ایران جدا می سازد.
نتیجه گیری
دولت ایران با بهره گیری از توان سیاسی و حقوقی خویش و با پشتیبانی قشون و نیروی دریایی تازه کار آمد شده اش، قادر می گردد به حضور نظامی انگلیس در هنگام و با سعیدو پایان دهد.اما در این میان تأکیدات رضا شاه و ارکان حرب کل قشون در مورد این که از برخورد نظامی و تهاجمی در برابر انگلیس ها پرهیز شود مانع از تداوم سیاست ابتکاری و تهاجمی «بایندر» فرمانده نیروی دریایی ایران در مورد اخراج انگلیس ها از جزایر اشغالی ایران در خلیج فارس، هم چون بحرین می گردد. در این میان این که سیاست همراه با مماشات رضا شاه بیش تر در جهت منافع ملی بود یا سیاست ابتکاری و انعطاف نا پذیر بایندر، نکته ای است که قضاوت دربار آن کار آسانی نیست .
با این وجود می توان گفت، تاثیر تبلیغاتی اقدامات ابتکاری بایندر در بحرین و جنوب
خلیج فارس در راستای منافع ملی ایران حائز اهمیت فراوانی بود و بی تردید می توانست در راستای بر قراری سیادت ایران در خلیج فارس یاری رسان باشد.
پی نوشت ها :
1- واحد نشر اسناد وزارت امور خارجه، پیشین، صص 415 و 416
2- به نظر می رسد با انتصاب باقر کاظمی به جای فروغی، قاطعیت وزارت امور خارجه ایران در برابر انگلیس ها افزایش می یابد.
3- گنج بخش زمانی، پیشین، صص 258- 256
4- همان.
5- همان.
6- واحد نشر اسناد وزارت امور خارجه، پیشین، صص 425و 426
7- همان، صص 473- 425.
8- گنج بخش زمانی، پیشین، صص 280 و 281.
9- اسناد مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، پیشین، صص 296- 291
منبع: مطالعات تاریخی شماره 27
