بررسی نشان دهنده های هویّت یابی دینی و ملّی در گروهی از جوانان کانون های فرهنگی شهر تهران (1)

چکیده:

دین نظامی منسجم از باورها، رویکردها و ارزش هاست که در هر عصر و سرزمینی در کار است به زندگی معنی و شکوه می بخشد و به مدد شعائر خود جوامع بشری را استحکام و ثبات می بخشد. دین جزئی از فرهنگ است و فرهنگ شیوه ی زندگی و راه و رسم جامعه است. از این رو میان دین و فرهنگ ملل تعاملی گسست ناپذیر برقرار بوده و هست. این پژوهش به بررسی برخی از نگرش های دینی و ملی در گروهی از جوانان عضو کانون های فرهنگی پرداخته است و به دنبال پاسخگویی به این سؤال اصلی است که جوانان ما به چه میزان از شاخص های هویت یابی دینی و ملی برخوردار هستند؟ فعالیت های فرهنگی و آموزشی تا چه میزان در رشد هویت یابی دینی مؤثر است؟
روش: در این پژوهش با استفاده از طرح توصیفی ــ تحلیلی نگرش های دینی و ملی در گروهی از زنان و مردان کانون های فرهنگی شهر تهران مطالعه شده است. نمونه ی پژوهش مجموعاً 1000 نفر از اعضای کانون های فرهنگی شهر تهران است که با روش نمونه گیری خوشه ای انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند. ابزار پژوهش، پرسشنامه ی محقق ساخته است. روایی پرسشنامه از نوع روایی محتوایی و اعتبار آن با ضریب کرنباخ 0/92 محاسبه شده است. ارتباط داده های با ضریب همبستگی پیرسون و مقایسه ی میانگین ها با آزمونT و تحلیل واریانس یک طرفه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
نتایج: یافته های این پژوهش نشان می دهد که میزان نشان دهنده های ملی و دینی در جوانان از رشدی خوب برخوردار بوده است. نمرات نشان دهنده های دینی در مردان بیشتر از زنان بوده است. اما تفاوت معنی داری میان میانگین نمرات نشان دهنده های دینی و ملی مشاهده نشد. همچنین نتایج ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که متغیر سن با نگرش های دینی و ملی ارتباط معنی داری دارد و ارتباط قوی ای بین نشان دهنده ی دینی با نشان دهنده ی ملی وجود دارد.
نتیجه گیری: رشد نگرش های مثبت دینی و ملی یکی از انتظارهای مهم جامعه است. نگرش های دینی و ملی با یکدیگر در تعامل و همبسته اند. هویت یابی مذهبی زمینه ای برای هویت یابی مثبت و موفق در جوانان است که به یکپارچگی و وحدت بین اجزای مختلف شخصیت می انجامد. هویت یابی ملی موفق به ایجاد انسجام، یکپارچگی و تعامل و تفاهم اجتماعی در جامعه می انجامد و فرد را از خودبیگانگی، انزوا و تعارض اجتماعی بدور نگاه می دارد. لذا بر سازمان ها و دستگاه های دولتی و غیردولتی است با ارائه ی الگوها و آموزه های عمیق دینی و ملی بر رشد شاخص های دینی و ملی همت گمارند.

کلید واژه ها: هویت یابی دینی و ملی، کانون های فرهنگی، نشان دهنده های دینی و ملی

1.مقدمه

یکی از تحولات اساسی در گستره ی زندگی، هویت یابی در سنین نوجوانی است. هویت یابی یک نیاز روانی اساسی برای نوجوان و نقطه اتکای روانی فرد در زندگی است. هویت یابی عبارت است از، مجموعه ویژگی ها و مشخصات فردی و اجتماعی و احساس ها و اندیشه های مرتبط که فرد آن ها را از طریق توانایی کنش متقابل با خود و با یافتن تصوراتی از خود به دست می آورد و در جواب سؤال «من کیستم؟» ارائه می کند. هویت یابی ابعاد و عوامل مختلفی دارد، یکی از ابعاد مهم هویت یابی، هویت یابی دینی و ملی است. هویت یابی دینی زمینه ساز هویت یابی مطلوب در نوجوان می شود و هویت یابی ملی به بقای جامعه و انسجام ملی می انجامد. از این رو بررسی این هویت یابی و نشان دهنده های آن حائز اهمیت بسیار است. یکی از ضرورت های نگارش این مقاله، تبیین این رویکرد اساسی است که هویت ملی و دینی از ابعاد اساسی هویت یابی فردی و اجتماعی است که در تعامل با یکدیگر قرار دارند و هر دو برای هویت یابی مثبت و موفق جوانان ضروری است. هویت یابی مذهبی زمینه ای است برای هویت یابی مثبت و موفق که به یکپارچگی و وحدت بین اجزای مختلف شخصیت فرد می انجامد و در مقابل آن را از سردرگمی و ابهام در نقش رهایی می بخشد. هویت یابی ملی موفق به انسجام، یکپارچگی و تعامل و تفاهم اجتماعی می انجامد و فرد را از خودبیگانگی، انزوا و تعارض اجتماعی مصون می دارد. در ذیل با توضیحاتی بیشتر به هویت یابی و ابعاد دینی و ملی آن پرداخته شده است.

1. 1.هویت یابی

بررسی هویت یابی از پیشینه ی علمی، فلسفی و تاریخی بسیار غنی برخوردار است. از پیشگامان آن می توان به فروید و اریکسون اشاره کرد و پس از آنها نظریه پردازان دیگری که به بسط این موضوع پرداختند؛ از جمله مارشیا (1993) که از طریق مصاحبه با نوجوانان چهار نوع هویت یابی را معرفی می کند. 1.هویت زود ایجاد شده، در این وضعیت جوان تلاشی برای شناخت خود نمی کند و هویتی را می پذیرد که دیگران به او تحمیل می کنند. او فاقد حس خودمختاری است و رابطه ای خشک و انعطاف ناپذیر دارد. 2.هویت تعویق افتاده، در این حالت جوان با تعارض ها و کشمکش های درونی زندگی می کند. ارتباط او با والدین با دوگانگی توأم است و تصمیمی مهم نمی گیرد. 3.هویت آشفته، این وضعیت از فقدان یک دیدگاه منسجم از خویشتن ناشی می شود و عملاً جوان بی هدف است و پیوستگی شخصیتی ندارد. 4.هویت پیشرفته، در این صورت جوان تصمیم مناسب می گیرد و به مسائل زندگی می پردازد؛ او از نظر اجتماعی سازگار است و رابطه ای صمیمانه و نگرشی مثبت از خویشتن دارد. مارشیا هویت را به عنوان یک امر درونی و خودساخته و سازمان پویای توانایی ها، باورها و تاریخ فردی تعریف می کند و معتقد است در صورتی که در این مهم موفق نشود دچار پراکندگی می شود. خویشتن پنداره مثبت، عامل موفقیت و خویشتن پنداره منفی عامل شکست فرد است.

1. 1. 1.انواع هویت یابی

با توجه به ابعاد گسترده ی هویت، می توانیم موضوع های متعدد را از یکدیگر تفکیک کنیم:
هویت فردی: به مشخصاتی اشاره دارد که فرد به عنوان یک شخص منحصر به فرد و متفاوت از دیگر افراد جامعه، آن ها را به خود منتسب می کند. در هویت فردی، «من» در مقابل دیگران قرار می گیرد و تفاوت هایی که فرد با دیگران دارد، آشکار می شود و باعث احساس ها و علایق خاصی در فرد می گردد.
هویت اجتماعی: یک فرد به ویژگی و اندیشه هایی اشاره می کند که فرد آن ها را از طریق اشتراک اجتماعی و عضویت در گروه ها و مقولات اجتماعی کسب می کند. این گروه ها و مقوله ها شامل نژاد، مذهب، قومیت، ملیت، جنسیت و... می شود.
در کنار هویت اجتماعی می توان از هویت های دیگری مثل هویت ملی، هویت مذهبی، هویت فرهنگی نام برد.
هویت فرهنگی: احساس تعلق به جامعه است، به طوری که در رفتار تأثیر می گذارد و اعضای یک گروه را از اعضای دیگر گروه ها متمایز می کند. به عبارت دیگر، هویت فرهنگی احساس همبستگی به جامعه و فرهنگ آن است. فرد در مقابل هنجارها و ارزش های جامعه ی خود احساس تعهد و تکلیف می کند، در امور مختلف آن مشارکت می جوید و انتظارهای جامعه از خود را پاسخ می دهد.
هویت ملی: یکی از موضوع های هویت یابی هویت یابی، ملّی است. هویت یابی ملّی چیست؟ باید دید که چه چیزی هویت یابی ملّی را تعیین می کند؟ آیا رنگ، مرزهای جغرافیایی، مدنیّت و سطوح شهرنشینی، هنجارها و فرهنگ و ارزش ها یا چیزهای دیگر؟ در دنیا ملل گوناگونی وجود دارند که با یکدیگر شباهت ها و تفاوت هایی دارند، اما در ملّت ها چیزی وجود دارد که مختص همان ملت است و همان خصیصه است که آن ها را از سایر ملل متمایز می کند. برای فهمیدن اینکه ما چگونه افرادی هستیم باید بفهمیم که واجد چه صفاتی هستیم و چه خصوصیاتی ملّت ما را می سازد؟ پاسخ به این سؤال هویت ملّی ما را می سازد. هویت ملی ابزار قدرت مندی برای بقای یک ملّت است؛ به خصوص در زمانی که کاروان جهانی شدن به سرعت در حال تبدیل کردن ملّت ها به دهکده ی جهانی است و آنچه به هویت ملّی می تواند معنی و نقش دیگری ببخشد، فرهنگ، ارزش ها، آداب و رسومی است که یک ملّت را از سایر ملل جدا می سازد (چنگ، 2002؛ شین، 2001). بدیهی است در چنین وضعیتی ارزش ها و باورها و رویکردهای مذهبی به عنوان عامل حیاتی می تواند در هویت یابی ملّی تأثیری مهم انجام دهد.
«هویت ملّی» به مشخصات و ویژگی هایی گفته می شود که یک جامعه را از جوامع دیگر متمایز می کند و در جامعه نوعی انسجام کلّی ایجاد می کند. از نظر علوم اجتماعی زبان مشترک، دین مشترک و آداب و سنن مشترک، عناصر اصلی هویت ملّی را تشکیل می دهند.
توجه به هویت یابی ملّی به دلیل اهمیتی که در حفظ هویت یک ملت دارد در کشورهایی که جوان هستند از اهمیتی بیشتر برخوردار می گردد (ثالانی، 2007).
تعامل و ارتباط هویت یابی ملّی و هویت یابی دینی در کشور ما موضوعی است که بیشتر از کشورهای دیگر مورد تأمل است. چرا که زمینه های هویت یابی ملّی که همان فرهنگ، ارزش ها و آداب و سنن است ریشه در دین و باورهای دینی مردم دارد و بخشی عظیم از هویت ملی ما را می سازد که در طی قرن ها نسل به نسل منتقل شده است. دین به عنوان نظامی منسجم از باورها، رویکردها و ارزش ها، در عصر حاضر به نقطه اتکایی برای انسان تبدیل شده است و روند اقبال به دین، رشد روزافزونی را در جوامع کنونی نشان می دهد از سوی دیگر هویت که در معنای روان شناختی آن، احساس درونی این همانی نسبتاً ثابت تلقی شده است، زمانی تکوین می یابد که فرد قادر باشد به پرسش های فلسفی و معنایی خود پاسخ گوید (شرفی، 1383) در این صورت می توان به خوبی به ارتباط منطقی و فلسفی هویت دینی و هویت ملّی پی برد. بنابراین می توان استنباط کرد که هویت هر کسی را باید در چارچوب مفاهیم والای دین جست و جو کرد. جوان برای هویت یابی خود، جهان بینی و نقش آن را در زندگی فردی و اجتماعی خود، مدنظر قرار می دهد؛ در نتیجه مسیر ترقی و تکامل به سوی اهداف متعالی را سرلوحه ی عملکردش قرار می دهد.
با توجه به اصول و ارزش های دینی، انواع هویت ها به دو دسته ی مطلوب و مذموم، تقسیم می شوند. ویژگی هایی که در تعامل مستقیم با ارزش های دینی قرار داشته باشند، مورد تأیید و مطلوب است و باید در صدد تقویت و گسترش آن برآمد. اما موضوع هایی مانند دامن زدن به مسائل قومی و نژادی که در تضاد و تقابل با ارزش های دین، قرار دارند، اعتباری ندارد.

2. 1. 1.هویت یابی و نظام ارزش ها

یکی از عناصر اساسی هویت یابی به خصوص هویت یابی دینی موضوع ارزش هاست. جوان زمانی به احساس هویت دست می یابد که ارزش های خود را انتخاب و نسبت به اهداف یا افراد خاصی وفاداری کند. ارزش به معنای تلقی خوب یا بد یک فرد از یک چیز است؛ به تعبیری، آنچه از نظر فرهنگی خوب، مطلوب، مناسب یا اینکه بد، غیرمطلوب و نامناسب تلقی می شود (محسنی، 1373) ارزش ها را می توان مجموعه ای از پنداشت های اساسی نسبت به آنچه پسندیده است، دانست که تجلی عمیق ترین احساس های مشترک نسبت به جهان در جامعه است (چلبی، 1376) هوفشتده ارزش ها را تمایل گسترده به ترجیح برخی از حالات امور به برخی دیگر تعریف می کند. وی عقیده دارد که از مجموع ارزش های انسان که با همدیگر ارتباط دارند، نظام های ارزشی به وجود می آیند (مرتضوی، 1370).
شوارتز ارزش ها را چون اهداف فراموقعیتی با درجات متفاوتی از اهمیت تعریف می کند که همچون اصولی راهنما در خدمت زندگی فرد یا دیگر واقعیت های اجتماعی است (شوارتز، 1995، 1994).
بیرو ارزش های اجتماعی را مدل های کلی رفتار، احکام جمعی و هنجارهای کارکردی که مورد پذیرش عمومی و خواست جامعه قرار گرفته اند، تعریف کرده است (بیرو، 1370).
ترنر معتقد است: انسان ها همواره ایده هایی درباره ی آنچه خوب یا بد، مناسب یا نامناسب و ضروری یا غیرضروری است. داشته اند به این گونه ایده ها ارزش گفته می شود. هنگامی که این ارزش ها در نظامی از معیارها و ملاک ها، برای ارزیابی ارزش اخلاق و شایستگی رفتار، سازماندهی می شوند یک نظام ارزشی پدید می آورند (ترنر، 1378).
غالب تعاریف ارائه شده از ارزش، برداشت مثبت دارند و آن را به عنوان چیز پسندیده و مطلوب تلقی نموده اند و به طور ضمنی یا به وضوح به خصوصیات رجحان و برتری نیز اشاره داشته اند. آنچه تعمیق پذیر است، وجود هر دو نوع ارزش های مثبت و منفی است که کمتر کسی به آن اشاره نموده است رفیع پور (1378) برای روشن تر شدن ماهیت ارزش های مثبت و منفی مثالی می آورد و می گوید در اسلام، مجموعه ای از دستورهای مثبت و منفی وجود دارد. در واقع، می توان گفت تعالیم دین، مردم را به مجموعه ای ارزش های مثبت تشویق می کند و از مجموعه ای ارزش های منفی، بازمی دارد.
ویژگی های اساسی ارزش های اجتماعی عبارت اند از:
1.پایداری ارزش در برابر تغییر؛ نظام ارزشی به عنوان ساخت نسبتاً ثابتی است که پیوستگی و دوام را فراهم می کند.
2.الزام و جنبه ی دستوری داشتن
3.رجحان و اولویّت داشتن
4.خصوصیت مرکزی ارزش ها در نظام باورها به عنوان جهت دهنده و سازنده ی گرایش ها و رفتارها
5.ریشه داشتن ارزش، در درجه ی نخست در نظام آرمانی و نه در مسائل عینی یا حوادث
6.نسبیّت ارزش ها
7.ارزش ها واجد بار عاطفی اند و اشخاص برای صیانت ارزش ها، بذل جان و مال می کنند.
8.ارزش ها پایه ای برای هنجارهای عمل و رفتارند (غفاری، 1386).
ارائه ی یک الگوی نظام ارزشی مناسب از طرف خانواده، جامعه، نظام آموزشی، رسانه ها و سایر مراجع تأثیرگذار به نوجوان، می تواند به پدید آیی نظام ارزشی مثبت منجر شود و همین موضوع فرآیند هویت یابی را در نوجوان تسهیل می کند، در غیر اینصورت نوجوان دچار بحران می شود. در سنین نوجوانی ارزش های نسبتاً ثابت دوران کودکی فرو می ریزد و اگر نظام فکری و ارزشی خاصی جایگزین آن نشود، نوجوان با یک بحران فکری و ارزشی بزرگ مواجه می شود. چرا که نه همچون گذشته از طریق همانندسازی رفتار و عملکردهای خود با دیگران، می تواند به اعمال خود نظام منسجمی ببخشد و نه از ایده و نظام فکری و ارزشی مستقلی برخوردار است (موحدی، 1383).
مهم ترین چیزی که می تواند چرخه ی هویت یابی دینی را تکمیل کند عمل به ارزش ها و باورهای دینی است. در غیر اینصورت ارزش ها و باورها به موضوعاتی ذهنی و انتزاعی و ایدئالیستی تبدیل می شوند که در زندگی واقعی حضور ندارند؛ از این رو نمی تواند در هویت یابی فرد تأثیر بگذارد.

3. 1. 1.هویت یابی دینی در گرو عمل به باورها

آیا اگر مذهب عبارت از یک امر ذهنی بوده و هیچ گونه اشتغالات عملی و دستور و حکمی نداشته باشد، جز وهم و خیال چه خواهد بود؟ مگر مذهب قبل از هر چیز احساس یک ارتباط نزدیک خلق و خالق نیست؟ احساسی که هم مؤثر است و هم دو جانبه. اگر این ارتباط واقعی و حقیقی نباشد، پس ما به چه تسلیم می شویم، چه می گیریم و چه می دهیم؟ اگر بودن یا نبودن این ارتباط در دنیا برای ما فرقی نکند؛ پس دعاها و نمازهای ما، خیال و وهمی بیش نبوده و در این صورت مذهب نه تنها آمیخته با تصورات و موهومات خیالی می شود بلکه همان طور که ماتریالیست ها می گویند، بنایی خواهد بود که اساس و پایه ی آن وهم و خیال است (جیمز، 1902).
جیمز در اینجا اضافه می کند: «حقیقی بودن و اصیل بودن مذهب نمی تواند حل شود، مگر آنکه درست بودن و نادرست بودن اثر دعا ــ نمادی از عمل به باور ــ حل شود. مذهب اصرار دارد به اینکه در اثر دعا و نماز چیزهایی متحقق می شود که خارج از اثر دعا، تحقق آن امکان ندارد و در اثر دعا، نیرویی ایجاد می شود که در عالم واقعیات و محسوسات آثارش دیده می شود».
درست همان طور که تصور وجود ادیان زنده بدون اماکن مقدّسه ی مربوط به آن ها غیرممکن است، تصور دینی بدون شعائر، اعم از ساده و پیچیده نیز محال است. انواع و اقسام شعائر از جمله، خطبه و خطابه و سرود و مناجات، تعظیم کردن و زانو زدن، تقدیم هدایای گوناگونی مانند قربانی کردن حیوانات و رقص و سماع، پدیده آشنائی است (الیاده، 1375).

2. 1.بحران هویت

با توجه به شناختی که از هویت به دست آوردیم، به موضوعی اشاره می کنیم که در جوامع مختلف از جمله، جامعه ی ما مورد توجه دولت ها و اندیشمندان حوزه های مختلف علوم رفتاری است و آن بحران هویت است. بحران هویت عبارت است از ناتوانی نوجوان و جوان در قبول تأثیری که جامعه از او انتظار دارد. بحران هویت، بحران شخصیت و روحیات را همراه خواهد داشت. این بحران غالباً با حس از خودبیگانگی شدید، فقدان قدرت و ناامنی همراه است.
بحران هویت نوعی اختلال و از خودبیگانگی است که فرد با خود، دیگران و جامعه دارد. بحران هویت شخص را در ارتباطات فردی و اجتماعی دچار بیگانگی می سازد. در این هنگام فرد به شیئی تبدیل می شود که قدرت ارزیابی از خویشتن خویش و ارتباط متقابل با اجتماع را از دست داده و دیگر نمی تواند جایگاه و منزلت خود را دقیقاً ارزیابی کند و نمی داند چه پیوندهایی رشته ارتباطی او را به خود و جهان خارج (جامعه) متعلق می سازد؟ نمی داند چه نقش ها و وظایفی در قبال خود و جامعه دارد؟ و در نهایت نسبت خود را با گذشته، حال و آینده به درستی تشخیص نمی دهد و نمی شناسد.

1. 2. 1.شاخص های بحران هویّت

بحران هویّت دارای شاخص هایی متعدد است که عبارت اند از:
فقدان تعادل: کسانی که دچار بحران هویّت شده اند و از خود بیگانه می شوند، ثبات و تعادل فکری، عاطفی و رفتاری خویش را از دست می دهد.
احساس ناتوانی: حالتی که فرد احساس ضعف و ناتوانی می کند و قادر به تحت تأثیر قرار دادن محیط اجتماعی خود نیست.
احساس پوچی: احساسی که شخص تصور می کند برای رفتارها و باورهای خود خطوط راهنمایی در اختیار ندارد. در واقع کسی که دچار پوچی می شود، انتظار چندانی از رضایت بخش بودن رفتار آینده ندارد.
احساس بی معیاری: در این حالت فرد احساس می کند برای رسیدن به اهداف ارزنده ی خود به ابزارهای نامتعارف و حتی نامشروع نیاز دارد و برای رسیدن به اهداف و تأمین نیازهایی که جامعه در او به وجود آورده است، دست به تلاش می زند و راه هایی را برای رسیدن به اهدافش انتخاب می کند که جامعه آنها را تأیید نمی کند.
جامعه گریزی: حالتی است که فرد احساس می کند با ارزش ها و هنجارهای جامعه بیگانه شده است.
جدایی از خویشتن: حالتی که فرد از خود بیگانه شده است و نسبت به احساس واقعی، علاقه و باورهای خویش بیگانه می شود.
بی هدفی: افرادی که گرفتار معضل بحران هویّت و خودباختگی می شوند، در زندگی فردی و اجتماعی مقصد و مقصود را گم کرده اند.
1.2.2.بی توجهی به آموزه های دینی و بحران هویّت
در دین به همه ی ابعاد هویت توجه شده است و در آیات و احادیث فراوان معرفت خود در جنبه های گوناگون و تصوری که دیگران از فرد دارند، تبیین گردیده است.
قرآن کریم به عنوان کتاب هدایتگر انسان ها، دنیا را به عنوان محل آزمایش و امتحان معرفی می کند تا انسان در این محل مدتی تعلیم دیده و امتحان پس داده و با عملکرد خود، حیات جاویدان و زندگی بعد از مرگ خود را رقم زند. با این نگاه، آموزش های دینی هویّت انسان و اجتماع را در عبودیّت و بندگی او از خداوند و دوری از بت و بت پرستی، پیروی از شیطان و هوای نفس و خودداری از تقلید کورکورانه از اجداد و نیاکان می داند و از غفلت و خودفراموشی به شدت نهی می کند. چرا که انسان با داشتن گوهر عقل و اختیار، اگر منحصراً به امور مادی و دنیوی بیندیشد و برای پرسش «از کجا آمده ام؟ آمدنم بهر چه بود» پاسخ مناسب و شایسته ای نداشته باشد، قطعاً از جایگاه واقعی خود سقوط و تنزل خواهد کرد و در مرتبه ای پایین تر از حیوان قرار خواهد گرفت.
بنابراین بحران هویّت، به این معناست که انسان نداند کیست؟ و چه کاره است؟
جوان بودن کشور ما نشان از آن دارد که جامعه ی ما می تواند از این بحران دچار آسیب شود. از این رو باید در صدد پیشگیری و حل این بحران در جامعه بود. آموزش های دینی به شکل اصولی و منطبق با ویژگی های جوانان می تواند گامی مؤثر در این زمینه باشد.

3. 2. 1.آموزش و احیای هویت دینی

دین انسان ساز اسلام از توانمندی لازم برای بازشناسایی هویّت برخوردار است.
دین الهی به بشر می آموزد که کیست و انسانیّت چیست؟ به این صورت که انسان را متوجه ارزش و کرامت ذاتی خود می کند و با دور کردن از پوچ گرایی، وی را به ادامه ی زندگی امیدوار می سازد. با این حال برای انتقال آموزه ها و ارزش های الهی و مفاهیم ارزشمند دینی، به نظام آموزشی و ساختار رسانه ای قدرتمندی نیازمند هستیم. با تحولات گسترده ی فناوری ارتباطات در عصر حاضر، انتقال هر چه بیشتر، غنی تر و قوی تر مفاهیم و ارزش ها را در سطح وسیع شاهد هستیم. بنابراین با برنامه ریزی دقیق و حساب شده برای برقراری یک ارتباط سالم، می توان آموزه های دینی و ملّی را در ذهن و ضمیر و روح جوانان نهادینه کرد، در نتیجه ضریب اعتماد و اطمینان آن ها را بالا برد و توان شان را برای مقابله در برابر هجوم گسترده ی فرهنگی افزایش داد، در غیر این صورت در مواجهه با فرهنگ مهاجم و فناوری دیگران، اعتمادشان را از دست می دهند، دچار بحران هویت خواهند شد.
روایات ائمه ی معصومان (ع) نیز آثاری فراوان برای غفلت و فراموشی از جمله فقدان بصیرت و بینایی ذکر کرده است. انسان های غافل و از خودگریزان، ارزش و کرامت ذاتی و انسانی خود را فراموش می کند، از فرهنگ، آداب و حتی اعتقاداتش فاصله می گیرند. زندگی برای چنین افرادی پوچ و بی معنی می شود، تحت تأثیر تبلیغات دشمنان قرار می گیرند، نسبت به ارزش های ملّی و مذهبی خویش، نه تنها بی تفاوت می شود، بلکه روز به روز از آن فاصله می گیرند و «من» گمشده ی خود را دنیای مجازی آنان جست و جو می کنند، به دنبال پر کردن خلأ فکری و فرهنگی خویش هستند. گاه طعمه ی دشمنان فرصت طلب قرار می گیرند، فرهنگ و هویّت بیگانگان را می پذیرند و از آن خود تلقی می کنند.
انسان با لوحی سفید و استعدادی بالقوه برای شکوفا شدن به دنیا می آید و در کانون خانواده رشد می کند و وارد محیط مدرسه و در نهایت جامعه می شود. بنابراین سالم یا ناسالم بودن محیطی که انسان به آن جا پا می گذارد، به طور حتم بر روی او تأثیر می گذارد؛ از این رو باید برای هویّت یابی مثبت جوانان محیط و خانواده و جامعه را سرشار از ایمان، امید و بالندگی کرد تا زمینه را برای رشد و گسترش جوانان فراهم گردد.

1. 2.مروری بر پژوهش ها

چنانکه اشاره شد، دین و دینداری حقیقتی است که پیوسته از ارکان اصلی فرهنگ ملّت هاست؛ جامعه را انسجام می بخشد و در افراد جامعه حس همبستگی به وجود می آورد (آلستون، 1380). مطالعه ای به دست میرهاشمی (1377) برای بررسی تأثیر اعتقادهای مذهبی در ایجاد منبع کنترل (درونی ــ بیرونی) و وضعیت روانی دانشجویان (دختر و پسر) دانشگاه های آزاد و دولتی تهران انجام گرفته که نتایج این پژوهش بیانگر آن است که: بین مذهبی بودن و منبع کنترل، بین مذهبی بودن و نوع جنسیت رابطه ی معناداری وجود ندارد. همچنین پسران نسبت به دختران از اعتقادهای مذهبی بیشتری برخوردار بودند. البته برخی تحقیقات در این تفاوت بین سطح مذهبی بودن در بین مردان و زنان را مورد تأیید قرار نداده اند و بعضی نیز پایبندی زنان را به دین بیشتر از مردان گزارش کرده اند (حبی، 1385).
بررسی نگرش های دینی در ایران نشان داده است که 57/6 درصد نوجوانان از راهبرد معنوی استفاده می کنند و 18/2 درصد نوجوانان پایگاه دینی سردرگم دارند. همچنین 56/3 درصد دارای پایگاه معوق و 15/2 درصد نیز پایگاه موفق داشته اند و نشان داده است که پایگاه موفق با راهبرد مقابله معنوی رابطه مثبت و راهبرد مقابله ی معنوی با پایگاه معوق رابطه ی منفی دارد (غضنفری، 1383). بررسی نگرش های مذهبی از جمله حجاب، توکل، نماز و... در جوانان و نوجوانان مورد بررسی قرار گرفته است. در یک بررسی بر روی 227 دانشجوی دختر، پنج درصد اظهار نموده اند که فاقد حجاب هستند و 95 درصد اظهار نموده اند که حجاب دارند، 31 درصد تمایل خود را به استفاده از چادر، 54 درصد مقنعه و 15 درصد هم به روسری ابراز کرده اند (اسدی، 1380). در یک پژوهش میدانی بر روی 100 دانشجو 70 درصد اظهار نموده اند که نماز می خوانند. از بین کل افرادی که نماز می خوانند 79 درصد هر وقت فرصت کنند (فرصت مقرر) نماز می خوانند؛ 18 درصد در اول وقت نماز می خوانند و 3 درصد هم آخر وقت نماز می خوانند (اسدی، 1380). در پژوهشی دیگر که بر روی 948 دانشجوی پزشکی انجام شد نتایج تحقیق نشان از آن دارد که 86 درصد افراد نماز می خوانند (جلیلوند، 1380). در یک پژوهش بر روی 245 نفر از دانش آموزان، میزان توکل به خدا مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس نتایج این پژوهش 55 درصد دانش آموزان حداکثر نمره آزمون را در توکل به خدا به دست آورده اند؛ به این معنی که کاملاً توکل به خدا دارند. 91/8 درصد از آزمودنی ها معتقدند که اعتقاد به خدا باعث آرامش و امید می شود و 90/2 درصد ایمان به لطف الهی را باعث افزایش روحیه ی استقامت و نیرومندی انسان در برابر مشکلات می دانند (اوحدی نیا، 1380). در یک پژوهش بر روی دانشجویان بر اساس مقیاس نگرش مذهبی آلپورت، نتایج این پژوهش نشان داد که 70/9 درصد دارای نگرش مذهبی، 21/4 درصد تا حدودی دارای نگرش مذهبی و 7/7 درصد دارای نگرش مذهبی در حد کم بوده اند (سلیمانی زاده، 1380).

2.روش

روش پژوهش: این مطالعه از نوع توصیفی ــ تحلیلی است. همچنین در قالب طرح های تحلیلی، وضعیت نگرش های دینی و ملّی و رابطه ی بین آن ها را مورد بحث و بررسی قرار دهد.
جامعه ی آماری و تعداد نمونه: جامعه ی آماری این مطالعه مجموعه ای از زنان و مردان عضو کانون های فرهنگی شهر تهران است که در یکی از کانون های فرهنگی شهر تهران عضویت دارند. از این تعداد 1000 آزمودنی با روش نمونه گیری خوشه ای انتخاب شده اند.
ابزار پژوهش و اعتبار پایانی آن: ابزار پژوهش در این طرح، پرسشنامه ی محقق ساخته است که به منظور سنجش نگرش های دینی و ملّی تدوین شده است. برای نمره گذاری پرسشنامه از روش لیکرت استفاده شده است. روایی پرسشنامه از نوع روایی محتوایی است. به این صورت که عبارات پرسشنامه به دست متخصصان مورد ارزیابی قرار گرفته است. تعیین اعتبار پرسشنامه از طریق محاسبه ی آلفای کرنباخ 0 صورت پذیرفته است. آلفای کرنباخ برابر با 0/92 است.
روش های تجزیه و تحلیل داده ها: داده های به دست آمده با روش های همبستگی پیرسون و آزمونT و تحلیل واریانس یک طرفه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و برای سنجش اعتبار ابزار پژوهش از ضریب همبستگی کرنباخ استفاده شده است.

3.نتایج

بر اساس یافته های جمعیت شناختی این پژوهش 61 درصد آزمودنی ها مرد و 39 درصد زن هستند. 58 درصد در مقطع تحصیلی دبیرستان و دیپلم، 11/2 درصد فوق دیپلم، 20/7 درصد لیسانس و بالاتر هستند. میانگین سنی 21 سال و دامنه سنی بین 15 تا 25 سال قرار دارد.
شاخص های آماری مربوط به نشان دهنده های دینی و ملّی ارایه می شود.
جدول شماره (1) میانگین و انحراف معیار گرایش دینی در نمونه ی مورد بررسی

گرایش	میانگین	انحراف معیار	ضریب القای کرنباخ
مذهبی	83/ 3	55/ 0	76 / 0
ملی	73 /3	49/ 0	68/ 0

میانگین نمرات برخی از نشان دهنده های ملّی و فرهنگ پذیری، پیوند رقمی (x=4/23)، آثار طبیعی (x=4/34) علاقه به موسیقی سنتی (x=4/03) ایرانی (x=4/50)، مرز و بوم کشور (x=4/12)، هنر ایرانی (x=4/28) علاقه به اقوام و قومیت ها (x=4/08)، در حد بسیار زیاد و خصوصیاتی مانند آثار هنری (x=3/80) توجه به ادبیّات (x=3/08)، تولیدات ایرانی (x=3/80) در حد زیاد و توجه به آثار باستانی (x=2/70) دیوان اشعار، کتاب بوستان و گلستان (x=2/71) و کتاب شاهنامه (x=2/49) در حد متوسط (تا حدودی) بوده اند.
میانگین و انحراف معیار برخی از گویه های مربوط به شاخص گرایش مذهبی حجاب با (x=4/02) بخشش با (x=4/03) و توکل با (x=4/39) بیشترین نمرات را در حد بسیار زیاد به خود اختصاص داده اند و سایر ویژگی ها از جمله، توجه به رزق حلال (x=3/88)، وفای به عهد (x=3/87)، بیت المال (x=3/43) و صبر در مقابل مصائب (x=3/68) انجام به تکالیف (x=3/16) بوده است.
جدول شماره (2) نتایج آزمون T درباره ی تفاوت میانگین ها در گروه زنان و مردان

نشان دهنده	گروه	میانگین	انحراف معیار	انحراف میانگین ها	مقدار T	درجه ی آزادی	سطح معنی داری
دینی	زن مرد	70/ 3 79/ 3	36/ 0 30/ 0	085/ 0	70/ 1	273	67/ 0
ملی	زن مرد	74/ 3 72/ 3	49/ 0 48/ 0	02/ 0	67/ 0	547	49/ 0

جدول شماره ی (2) نتایج آزمون T مقایسه ی میانگین ها در میان زنان و مردان را نشان می دهد. بر اساس یافته های مندرج در جدول فوق تفاوت معنی داری میان میانگین نمرات نشان دهنده های ملّی و دینی در گروه زنان و مردان وجود ندارد و این به معنی آن است که جنسیت در بروز نگرش های دینی و ملی تأثیر معنی داری ندارد، اگرچه میانگین نمرات مردان در نگرش های دینی بیشتر از گروه زنان و میانگین نمرات زنان در نگرش های ملّی بیشتر از مردان است، اما تفاوت معنی داری مشاهده نشد.
جدول شماره ی (3) نتایج آزمونT درباره تفاوت میانگین ها بر حسب وضعیت تأهل

نشان دهنده	گروه	میانگین	انحراف معیار	انحراف میانگین ها	مقدار T	درجه ی آزادی	سطح معنی داری
دینی	مجرد متأهل	72/ 3 86/ 3	36/ 0 39/ 0	13/ 0	80/ 2	268	29/ 0
ملی	مجرد متأهل	74/ 3 73/ 3	49/ 0 43/ 0	01/ 0	23/ 0	535	02/ 0

جدول شماره ی (3) نتایج آزمون T مقایسه ی میانگین ها در میان افراد مجرد و متأهل را نشان می دهد. بر اساس یافته های مندرج در جدول فوق تفاوت معنی داری میان میانگین نمرات نشان دهنده های ملّی و دینی در گروه مجرد و متأهل وجود ندارد و این به معنی آن است که جنسیت در بروز نگرش های دینی و ملّی تأثیر معنی داری ندارد، اگرچه میانگین نمرات افراد متأهل در نگرش های دینی بیشتر از گروه مجردهاست و میانگین نمرات افراد مجرد در نگرش های ملّی بیشتر از متأهلان است، تفاوت معنی داری مشاهده نشد.
جدول شماره ی (4) میانگین و انحراف معیار بر حسب تحصیلات در نگرش دینی

سطح تحصیلات	میانگین	انحراف معیار
دیپلم و پایین تر	81/ 3	56/ 0
فوق دیپلم	91/ 3	54/ 0
لیسانس	80/ 3	43/ 0
فوق لیسانس و بالاتر	69/ 3	57/ 0

چون f=0/05 < 2f=0/55 است. بنابراین تفاوت بین گروه ها معنی دار می باشد. در مقایسه ی یک به یک میانگین ها با استفاده از آزمون توگی HSE تفاوت میان گروه فوق لیسانس و بالاتر با گروه دیپلم و پایین تر با الفبای 0/05 معنی دار است. بنابراین نتیجه گیری می شود که سطح تحصیلات در گرایش مذهبی افراد تأثیر دارد.
جدول شماره ی (6) میانگین و انحراف معیار بر حسب تحصیلات در نگرش ملی

سطح تحصیلات	میانگین	انحراف معیار
دیپلم و پایین تر	78/ 3	64/0
فوق دیپلم	74/ 3	65/0
لیسانس	69/ 3	61/0
فوق لیسانس	66/ 3	61/ 0

جدول شماره ی(7) نتایج تحلیل واریانس بر حسب تحصیلات در نگرش ملی

چون f=0/05 < 4f=0/27 است، بنابراین تفاوت بین گروه ها معنی دار است. در مقایسه ی یک به یک میانگین ها با استفاده از آزمون توگی HSE تفاوت میان گروه فوق لیسانس و بالاتر با گروه دیپلم و پایین تر با الفبای 0/05 معنی دار است. بنابراین نتیجه گیری می شود که سطح تحصیلات در گرایش ملّی افراد تأثیر دارد.
جدول شماره ی (8) نتایج واریانس بر حسب تحصیلات در نگرش ملی

گرایش	ضریب همبستگی	سطح معنی داری
مذهبی و ملی	32/0	0220/0

جدول شماره ی (8) نتایج آزمون همبستگی پیرسون بررسی رابطه ی نشان دهنده های دینی و ملّی را نشان می دهد. چنانکه مشاهده می شود بین دو گرایش ملّی و مذهبی رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد.

4.بحث:

بر اساس یافته های این پژوهش، نشان دهنده های دینی و ملّی مورد بررسی در این پژوهش بالاتر از متوسط و در حد خوب قرار دارد. بین نشان دهنده های ملّی با نشان دهنده های دینی ارتباط وجود. تفاوت معنی داری میان میانگین نمرات در گروه زنان و مردان وجود ندارد و این به معنی آن است که جنسیت و وضعیت تأهل در بروز نشان دهنده های دینی و ملّی تأثیر معنی داری ندارد. همچنین یافته های این پژوهش نشان می دهد که نشان دهنده های ملّی و مذهبی هر دو تحت تأثیر تحصیلات هستند و سطوح تحصیلی به شکل معنی داری در گرایش مذهبی و ملّی افراد تأثیر گذار است. با توجه به یافته های این پژوهش می توان نتیجه گیری کرد که کانون های فرهنگی و تربیتی یکی از نهادهای اجتماعی است که هم در ایجاد گرایش های دینی و ملّی آثار مثبتی برای جوانان دارد، جوانان در تعامل با کانون های فرهنگی و تربیتی از نزدیک با ارزش های فردی و اجتماعی آشنا می شوند و به تدریج می توانند استنباطی باثبات از خویشتن و جامعه به دست آورند و از سرگشتگی و آشفتگی که از آن به بحران نام برده اند با موفقیت عبور نمایند. یافته های برخی از پژوهش ها نشان می دهد جوانان ما دچار بحران هویّت هستند؛ یا در در مراحل آشفتگی، معوق، توقف، اغتشاش قرار دارند (کراسیان، 1383؛ لطف آبادی، 1383؛ اسدی پویا، 1380). یافته ی این پژوهش حاکی از آن است که جوانان کانون های فرهنگی به دلیل حضور در این کانون ها، نگرش های دینی و ملّی در آن ها از سطح خوب و بسیار خوبی است. از این رو می توان استنباط کرد که حضور جوانان در کانون های فرهنگی و تربیتی می تواند تأثیری بسیار زیاد در گرایش ملّی و فرهنگی جوانان ایفا نماید و با سایر یافته ها که نشان می دهد که جوانان از موفق و گرایش مذهبی خوبی برخوردار هستند، هماهنگی دارد (جلیلوند، 1380؛ اوحدی نیا، 1380؛ سلیمانی زاده، 1380). اختلاف یافته ی این پژوهش با بخشی از تحقیق ها که نشان می دهد جوانان دچار بحران هستند به این دلیل است که جوانان کانون های فرهنگی در الگوهای اجتماعی و اخلاقی وضعیتی بهتر از جوانان غیر کانون های فرهنگی دارند (جوادزاده، 1383). این یافته ها به لحاظ روانشناختی اینگونه تحلیل پذیر است که با توجه به توانایی های شناختی فزاینده ای که جوانان در این سنین از آن برخوردارند و تمایل ویژه ای که به مسائل ارزشی و اخلاقی از خود نشان می دهند، فرصت مناسبی را برای کانون های فرهنگی و تربیتی جوانان فراهم می آورد تا با ارائه ی الگوهای ارزشی و اخلاقی برای الگوسازی و الگویابی برای جوانان شرایط مطلوب و رو به رشدی ایجاد کنند. بنابراین، نهادها و سازمان های اجتماعی می توانند تأثیری به سزا در هویّت یابی دینی و ملّی جوانان انجام دهند. همچنین یافته های پژوهشی نشان می دهد، هویّت دینی در مرتبه ای بالاتر از سایر ابعاد قرار دارد؛ چرا که وقتی فرد جهان بینی الهی پیدا می کند و مبدأ و مقصد خود را می یابد و پی می برد که برای چه آفریده شده است و غایت آفرینش او چیست، این هویت یابی می تواند در ایجاد سایر ابعاد هویتی فرد تأثیری اساسی انجام دهد، در سایر موارد زندگی بهتر تصمیم بگیرد و به هویّت منسجم تری دست یابد. در این میان سازمان های اجتماعی که می توانند کانون های فرهنگی و تربیتی را برای جوانان دایر نمایند، در هویت یابی صحیح جوانان تأثیری بسیار مؤثر دارند. چنانکه بسیاری از نظریه پردازان بر لزوم شرکت افراد در اجتماع برای ایجاد ساختار منسجم تأکید دارند و عدم شرکت جوانان را در سازمان ها و ساختارهای اجتماعی یکی از مشکلات قرن بیست و یکم می دانند (شوارتز، 2001). بنابراین، پیشنهاد می شود که متولیان فرهنگی و تربیتی، بیش از گذشته در برنامه های خود به نیازهای نوجوانان و جوانان توجه داشته باشند و با ارائه ی برنامه های متنوع فردی و اجتماعی زمینه را برای حضور و مشارکت نوجوانان و جوانان در این کانون های فرهنگی و تربیتی فراهم آوردند؛ به نحوی که به ایجاد شخصیتی منسجم در جوانان منجر شود. از یافته های پژوهشی استنباط می شود که هر گونه ارائه ی خدمات فرهنگی برای جوانان باید متناسب با گرایش های اخلاقی آن ها انجام پذیرد (حسنی، 1380).

1. 4.راهکارها

با توجه به مباحث پیشگفته موارد ذیل به عنوان راهکار ارائه می شود.
ــ به کارگیری شیوه های مختلف فرهنگی برای احیای هویت اصیل مذهبی و ملّی و معرفی صحیح آن ها از طریق ابزارهای مناسب، به ویژه رسانه های گروهی و وسایل ارتباط جمعی و همچنین آموزش و پرورش
ــ شناسایی دقیق و درست نیازهای جوانان
ــ ایجاد پل ارتباطی محکم تر میان نسل جدید و قدیم با توجه به مقتضیات زمان
ــ تلاش برای جلوگیری از افزایش جمعیت و حفظ تعادل در جامعه
ــ جلوگیری از سیاست های هجوم فرهنگ غرب در مقابل فرهنگ بومی.
ــ ایجاد حس اعتماد متقابل بین افراد و نظام از طریق اجرای عدالت اجتماعی، فقرزدایی و زدودن شکاف های طبقاتی در جهت افزایش عدالت اجتماعی و در نتیجه تحکیم پایبندی افراد جامعه و به ویژه جوانان به نظام و ارزش ها.
ــ انجام اصلاحات اساسی در نظام آموزشی و ایجاد هماهنگی میان نظام آموزشی کشور با دیگر نظام های جامعه پذیری مانند خانواده، برای جلوگیری از به وجود آمدن تضاد در فرد.
ــ جلوگیری از مهاجرت بی رویه و رو به تزاید به شهرها، به منظور جلوگیری از تداخل خرده فرهنگ ها و ایجاد تضاد نقش ها و بر هم خوردن تعادل در جامعه.
ــ به کارگیری و مشارکت افراد جامعه، به ویژه جوانان در مسائل و تشویق هر چه بیشتر به حضور فعال در صحنه های مختلف جامعه.
ــ ایجاد اوقات فراغت صحیح و سازنده برای جوانان و هدایت آن ها به مسیرهای درست زندگی از طریق آموزش مهارت های زندگی با ایجاد پایگاه های فرهنگی و همچنین مراکز مشاوره.
ــ محترم شمردن منزلت اجتماعی برای آن ها و ایجاد زمینه های لازم برای تجربه اندوزی و دسترسی به دیگر مطالب فرهنگی.
ــ ایجاد فرصت های جدید برای جوانان تا با وجود احتمال خطا و اشتباه بتوانند دست به انتخاب بزنند.
ــ تلاش در جهت ریشه کن کردن بیکاری و ایجاد انگیزه انجام فعالیت و احساس مسئولیت پذیری در جوانان.
کتابنامه:
الیاده، میرچا (1975). دین پژوهشی، ترجمه ی بهاءالدین خرمشاهی. جلد اول (دفتر اول و دوم). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
اسدی پویا، علی اکبر (1380). تعیین عوامل برانگیزاننده و باز دارنده گسترش فرهنگ حجاب در دانشگاه. اولین همایش دین در بهداشت روان، ص10.
اسدی پویا، علی اکبر و همکاران (1380). تعیین میزان نمازخوانی در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شیراز. اولین همایش دین در بهداشت روان، ص 14.
آلستون، پییر، بینگر، میلتون، لگنهاوزن (1380). محمد، دین و چشم اندازهای نو. ترجمه ی غلامحسین توکلی. دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ص 79 ــ 183.
اوحدی نیا، سینا (1380). بررسی رابطه ی اعتقادات تنش زا، میزان توکل به خدا و نشانگان استرس در بین دانش آموزان دبیرستانی. اولین همایش دین در بهداشت روانی، ص 23.
بیرو، آلن (1371). فرهنگ علوم اجتماعی. باقر ساروخانی. تهران: کیان.
ترنر. جاناتان اچ (1378). جامعه شناسی، مفاهیم و کاربردهای آن. محمد فولادی و محمد عزیزی. قم: پژوهشگاه امام خمینی.
جیمز، ویلیام (1902). دین و روان. قائینی. دارالفکر قم.
جلیلوند، محمد امین (1380). بررسی رابطه ی سلامت روانی و پایبندی به تقلیدات دینی (نماز) در دانشجویان پزشکی. اولین همایش دین در بهداشت روان، ص 38.
جوادزاده، افسانه (1383). «تفکر انتقادی و دین دو عامل اساسی در شکل دهی و مقابله با بحران های روانی». فصلنامه ی حوزه و دانشگاه. سال دهم. شماره ی 41، صص 57 ــ 82.
جوکار، بهرام، جلبیانلو، غلامرضا (1383). بررسی ساختار عاملی سبک های برزونسکی در دانشجویان. چهارمین همایش مشاوره از دیدگاه اسلامی، مؤسسه مطالعاتی مشاوره ی اسلامی، ص 108.
چلبی، مسعود (1375). جامعه شناسی نظم. تهران: نی.
حبی، محمدباقر (1383). معیارهای مطلوب هویت یابی در متون اسلامی. چهارمین همایش مشاوره از دیدگاه اسلامی، مؤسسه مطالعاتی مشاوره اسلامی، صص 40 ــ 42.
حسنی اسکوئی، میرفیض الله (1380). بررسی مقایسه ای رشد اجتماعی، شناختی و رشد اخلاقی دانش آموزان کانون های فرهنگی و غیر کانون های فرهنگی در مدارس متوسطه ی پسرانه تبریز، پایان نامه ی کارشناسی ارشد، دانشگاه امام حسین، صص 95 ــ 100.
سلیمانی زاده، لاله، آقا ملایی، تیمور (1380). بررسی میزان افسردگی و رابطه ی آن با نگرش مذهبی دانشجویان دانشکده های پرستاری و مامایی و بهداشت بندرعباس. همایش نقش دین در بهداشت روانی، ص 77.
غضنفری، احمد (1383). بررسی مذهبی و رابطه ی آن با راهبرد مقابله ی معنوی در نوجوانان شهر اصفهان. چهارمین همایش مشاوره از دیدگاه اسلامی، مؤسسه ی مطالعاتی مشاوره ی اسلامی، ص 106.
کراسیان، آدیس (1383). تدوین هنجاریابی پرسشنامه ی دینی جوانان. چهارمین همایش مشاوره از دیدگاه اسلامی، مؤسسه ی مطالعاتی مشاوره اسلامی، ص 105.
لطف آبادی، حسن، نوروزی، وحیده (1383). «سنجش رابطه ی دینی و ملّی دانش آموزان نوجوان ایران». فصلنامه ی حوزه و دانشگاه. سال دهم. شماره ی 40. پاییز، صص 10 ــ 31.
رفیع پور، فرامرز (1378). آناتومی جامعه. تهران: سهامی انتشار.
محسنی، منوچهر. بررسی آگاهی ها، نگرش ها و رفتارهای اجتماعی، فرهنگی در سطح تهران.
رفیع پور، فرامرز (1378) وسایل ارتباط جمعی و تغییر ارزش های اجتماعی. تهران
غفاری، غلامرضا (1386). «روابط و ارزش های اجتماعی جوانان ایرانی». فصلنامه ی مطالعات جوانان. شماره ی 9، 8 بهار و تابستان.
Korger, James (1996). "Identity Regression and Development", Joumal of Adolescence, 19: pp. 203 - 222.
Marcia, James, (1993) Ego Identity: A Handbook For Psychological Reaserch. Springer verlag, New york.inc..p,3.
Schwartz, seth J . (2001). «The evolution of Eriksonian and Neo Eriksonian identity Theory and research: A Review and Integration», Identity: an Intemational Joumal of Theory and Research, I (1), pp. 7- 58.
Schwartz, S. H & Netta Inbar - Saba: (1987) "Value self - confrontation as a Method to aid in Weight - Ioss". Joumal of Personality and Social Psychology. Vol 54.
Schwartz, S .H & Husmans sipke (1995) "Value Priorties and Religiosity in our Westem..." Social Psychology Quarterly, vol 54. Thulani T Nkala (2007) The role of national identity in nation of - builising. Htm.
Shih, Cheng-Feng. 2001. "National Identity and Foreign Policy: Taiwan's Attitudes toward China." Paper presented at the International Studies Association 42nd Annual Convention. Chicago, February 20 - 24. cheng - Feng Shih. 2002. Ethnic Identity and National Identity --Mainlanders and Taiwan - China Relations Associate Professor, Tamkang University. N:/Ethnic Identity and National Identity --.htm

پی نوشت ها :

1.تذکر: در این پژوهش کانون های فرهنگی، کانون هایی هستند که با مجوز مراجع ذیربط تحت نظر سازمان ها ارگان های انقلابی فعالیت می نمایند.
2.استادیار دانشگاه امام حسین (ع).

منبع: پور عزت؛ علی اصغر، [بی تا]، عاشورا، انقلاب، انتظار (مجموعه مقالات دومین گنگره سراسری عاشورا پژوهی) جلد اول، [بی جا]، [بی نا].