نویسنده:غلامرضا دادخواه
ملاحظاتی درباره « الابنیه عن حقایق الادویه»
کتاب «الابنیه عن حقایق الادویه»اثری است کهن در ادویه مفرده یا به اصطلاح، مفردات لغات در علم داروسازی و داروشناسی، نگاشته ابو منصور علی بن موفق هروی، پزشک و داروشناس احتمالا زنده در سده چهارم و پنجم هجری.این کتاب در کنار «هدایه المتعلمین فی الطب»نوشته ابوبکر ربیع بن احمد اخوینی بخاری، «ذخیره خوارزمشاهی»سید اسماعیل جرجانی و «رساله نبضیه»بو علی سینا از نادر کتب فارسی پزشکی پیش از 504 هجری یعنی سال اتمام ذخیره خوارزمشاهی است.(1)از الابنیه، تا کنون دو نسخه به دست آمده است؛ یکی نسخه ای متعلق به مرحوم صادق ضیایی که تاریخ احتمالی کتابت آن قرن هشتم است و افتادگی دارد (مقدمه افشار، 18)و اکنون در کتابخانه مجلس شورای اسلامی محفوظ است و دیگری نسخه منحصر به فردی است به شماره 340A,F که در کتابخانه ملی اتریش نگهداری می شود و از روی همین نسخه، مرحوم احمد بهمنیار کتاب الابنیه را تصحیح کرده و به کوشش شادروان استاد حسین محبوبی اردکانی از سوی انتشارات دانشگاه تهران منتشر شده است.این نسخه دوم متعلق به کتابخانه ملی اتریش به خط احمد اسدی طوسی، صاحب « گرشاسب نامه»و « لغت فرس»است و مورخ به تاریخ 447 هجری و بنابر این تا آنجا که فهرست های موجود نسخ فارسی می رسانند، قدیمی ترین نسخه تاریخدار فارسی است.(2)چاپ عکس نفیس این نسخه با همکاری مرکز پژوهشی میراث مکتوب و فرهنگستان علوم اتریش و با مقدمه فارسی استاد ایرج افشار و علی اشرف صادقی و مقدمه انگلیسی برت گ.فراگنر، نصرت الله رستگار، کارل هولوبار، اوا ایربلیش و محمود امید سالار سال گذشته منتشر شده است.اوا ایربلیش-مسؤول بخش خطی این کتابخانه-در مقدمه مفیدی که بر این چاپ نگاشته، گزارشی از چگونگی انتقال این نسخه یگانه به کتابخانه ملی وین ارائه کرده است.این چاپ به همراه فهرست ها و ضمایم توضیحی دیگر و نیز عکس نفیس و واضح همه صفحات نسخه اصلی، مهم ترین گام در عرصه شناخت زبان فارسی کهن و تاریخ علم ایران است.
تحقیقات انجام گرفته درباره الابنیه که نخست از هامر پورگشتال اتریشی در سال 1811 آغاز شده (3)و به همت دیگر محققان غربی و ایرانی تا به امروز ادامه یافته است (4)نتوانسته لایه لایه های ابهامی را که از هر سوی این اثر را فرا گرفته کاملا بزداید.به استثنای موضوع کتاب که مفردات ادویه (داروشناسی)است تقریبا درباره دیگر متعلقات به الابنیه، هیچ یقینی نمی توانیم داشت؛ از نام کتاب گرفته تا مؤلف آن و اینکه آیا اصل کتاب ترجمه بوده است یا تالیف و مسائلی دیگر.درباره موفق هروی و آثار احتمالی او هیچ ذکری در متون کهن نیامده (5)و تنها از روی همین کتاب الابنیه است که می توانیم به اطلاعات مختصری درباره او دست یابیم.به عنوان نمونه در ذخیره خوارزمشاهی (نگاشته 504 هجری)که کتاب یازدهم آن در قرابادین (داروشناسی)است مؤلف آن -سید اسماعیل جرجانی-از بسیاری از طبیبان یونان و ایران و آثار ایشان از جمله علی بن زید طبری (علی بن ربن طبری)، محمد بن زکریای رازی، علی بن عباس مجوسی اهوازی و ابوالخیر خمار به مناسبت نام می برد، لیکن از الابنیه و موفق هروی هیچ یاد نمی کند.(6)اجمالا در اینجا می توانیم بگوییم که او پزشک و داروشناس بوده و احتمالا مدتی درهندوستان اقامت داشته و این مهم از این عبارت او مشهود است: «...و این از ایشان خطا بود که نام آن خود سیر املج است بسین و این بزبان هندی گفته است و معنی این آن است که املج بی استخوان و من آنجای که آن روید حاضر آمدم و دیدم.(7)» و عباراتی چون :« و بیشتر مردم هندوستان کرنج به غذا کرده اند خود را و بر آن هیچ چیز اختیار نکنند و باشد که مردی صد سال بزید جز کرنج نشناسد.» (ص8، چاپ بهمنیار)و : « ...و اندرین ایشان به غلط افتاده اند و حکیمان هند بر صوابند و من راه حکیمان هند برگرفته ام از آن جهت که دارو آنجا بیشتر است.» (ص4، چاپ بهمنیار)به علاوه مؤلف ظاهرا اهل هرات در ناحیه غرب افغانستان بوده و چون هرات بر سر راه ابریشم واقع بوده است و مسیر تردد کاروانیان، رفتن او به هندوستان چندان سخت نبوده و بودن او در آنجا بعید نمی نماید؛ چنان که دانش او به اقوال طبیبان هندی مظاهر این سخن است.در این باره تحقیق بر تولد لاوفر در خصوص 54 واژه با اصل هندی، مذکور در کتاب الابنیه قابل ذکر است (8).
صاحب کتاب الابنیه در مقدمه کتاب نوشته است که: « ...تا این روزگار مرا شغل های بسیار محدث از این دور همی داشت و اتفاق نیفتاد؛ چنان که من همی خواستم از قبل کسادی علم و کمی طالبان آن تا آنگاه که حاصل آمدم اندر حضرت عالی مولانا الامیر المسدد المؤید المنصور ادام الله علوه...» بعضی گمان کرده اند که این المنصور همان منصور بن نوح سامانی است که از 350 تا 365 پادشاهی کرده و بنابر این گمان شده که زمان تقریبی تالیف کتاب که هروی در آن حیات داشته تا حدودی معلوم شده است.در این مطلب اما مناقشه بسیار شده؛ علامه قزوینی « المنصور» را لقبی در عداد دیگر القاب مذکور پیش از آن برشمرده؛ چرا که لقب مرسوم منصور بن نوح، الامیر السدید بوده است نه الامیر المسدد و دیگر اینکه در پشت صفحه اول کتاب به خط اسدی نوشته شده: « کتاب الابنیه عن حقایق الادویه تالیف ابومنصور موفق بن علی الهروی حرسه الله» و این جمله دعائیه « حرسه الله» (خداوند او را نگه دارد)حکایت از زنده بودن موفق هروی در زمان کتابت نسخه به دست اسدی طوسی، یعنی سال 447 هجری دارد و اگر چه محال نیست اما مستعبد است که هروی کتاب را در فاصله 350 تا 365 پرداخته باشد و با وجود این تا تاریخ کتابت نسخه به خط اسدی زنده بوده باشد.با این حال علامه قزوینی محتمل دانسته اند که اسدی این جمله را عینا از نسخه اصلی نقل کرده باشد (9)البته باز جای سؤال دیگری باقی است و آن اینکه شیخ الرئیس ابن سینا نگارش قانون را از سال 403 هجری در گرگان آغاز کرده و در همدان در خلال سال های 405 تا 414 به پایان رسانیده است (10).حال چگونه موفق هروی در الابنیه از الحاوی زکریای رازی و دیگر اطبای ایرانی و یونانی ذکر می کند اما از قانون شیخ که بخش قرابادین (ادویه مفرده)هم دارد نامی نمی برد؟ به علاوه اینکه شیخ الرئیس سال ها پیش از تالیف قانون، در طب شهرت واسع داشته است.
اما شاید مفصل ترین و در عین حال دقیق ترین پژوهش انجام گرفته برای تعیین شخص ممدوح موفق هروی و از طریق آن، تعیین قرن و دهه هایی که او را در آنها حیات اشته، از آن استاد جلال خالقی مطلق باشد(11)، .پژوهش خالقی شخص ممدوح را در عبارت « مولانا الامیر المسدد المؤید المنصور ادام الله علوه» شخصی امیر جستان نام با کنیه ابونصر می داند که در بعضی اشعار منسوب به اسدی مدح شده و با صفاتی چون مسدد، منصور و مؤید ستوده شده است.خالقی با مقایسه شخص ممدوح اشعار اسدی و آن کسی که در مقدمه الابنیه مدح شده، چنین نتیجه گرفته که شخص ممدوح موفق هروی و اسدی طوسی یک فرد است و آن همان ابونصر جستان است و از جمله دعائیه « حرسه الله» چنین برگرفته که موفق هروی و اسدی طوسی و ابونصر جستان در یک زمان می زیسته اند و از این رو موفق هروی در زمان کتابت نسخه به خط اسدی -یعنی 477-زنده بوده است.با این حال، عدم ذکر ابن سینا و قانون او در کتاب الابنیه-چنانکه پیش تر گرفته شد-سخن خالقی را سزاوار تامل بیشتر می کند.
مطلب دیگر اینکه جناب استاد احمد مهدوی دامغانی که از « اثبات العربیه و اسنادها» هستند درباره نام کتاب نکته ای در خور بیان کرده اند.(12)
خلاصه سخن ایشان این است که مولف یا کاتب در انتخاب یا ضبط نام کتاب دچار خطا شده؛ بدین صورت که کلمه الابنیه جمع بناست که جمع قله بسته شده بر وزن افعله و ریشه آن بنی است.بحث بر سر این است که حرف جر «عین» با ریشه بنا که بنی باشد در لغت عرب استفاده نشده و حرف جر مناسب آن « من» است نه « عن».به همین دلیل استاد مهدوی حدس زده اند که الابنیه در اصل الانبئه (جمع شاذ نبا، شاذ از این جهت که نبا را بر وزن افعال یعنی انبا جمع می بندند نه بر وزن افعله یعنی انبئه)بوده که همزه ما قبل مکسور، قلب به یاء شده و تبدیل به الابنیه شده و می دانیم که ریشه نبا با حرف جر « عن» استعمال می شود و به این طریق اشکال مرتفع می شود.بنا بر فرموده استاد مهدوی باید بیفزاییم که حرف « عن» گاه به معنی «من» می آید چون این آیه: اولئک الدین نتقبل عنهم احسن ما عملوا (احقاف/16)یعنی نتقبل منهم.با این حال، باز این اشکال باقی می ماند که ماده بنی با حرف « عن» به معنی « من» استعمال نشده است.
اما تردیدی که در تالیف بودن این اثر شده ناشی از عباراتی است که در یل لفظ « ودع» آمده و آن این است « ودع را هیچ نگفت.» (ص339، بهمنیار)مرحوم استاد مینوی که ظاهرا نخستین کسی است که به این مطلب پی برده چنین می نویسد:« آیا این را اسدی بر کتاب افزوده؟ آیا موفق هروی این را نوشته؟ و اگر این وجه دوم درست باشد آیا دلیل بر این می شود که او از روی یک متن عربی ترجمه می کرده و مرادش این است که مصنف اصل در باب ودع چیزی نگفته بوده؟» (مذکور در مقدمه اردکانی)مرحوم استاد محبوبی اردکانی در تایید این تردید استاد مینوی به عربی بودن عناوین کتاب اشاره کرده اند.با جمع بندی مطالب پیشین بیشتر محتمل است که هروی از کتب ادویه ای که به زبان عربی نگاشته شده اند عناوین را انتخاب کرده و بر اساس حروف تهجی ترتیب داده و به فارسی به توضیح آنها پرداخته است.با این تقریر، آن عبارتی هم که استاد مینوی به آن اشاره کرده اند احتمالا افزوده اسدی طوسی است؛ افزون بر این لغت دانی او قبول چنین فرضی را آسان تر می کند.یقینا تتبع بیشتر در کتب عربی قراباذین (یا قرابادین)که با کتاب القرباذین شاپور بن سهل گندیشاپوری مسیحی درنیمه دوم قرن سوم آغاز شده، به حل این مساله کمک خواهد کرد.
هر چند کتاب الابنیه سال ها پیش به همت مرحوم بهمنیار تصحیح شده و آقای اردکانی موارد اختلاف آن را با نسخه مرحوم صادق ضیایی در پایان کتاب افزوده اند اما انجام تصحیحی انتقادی از این اثر در پرتو تحقیقات نوین امری ضروری است؛ ضرورتی که نه تنها برای الابنیه بلکه برای بسیاری از آثار پزشکی دوره اسلامی که یا تا کنون اصلا تصحیحی از آنها صورت نگرفته یا تصحیح آنها، انتقادی و بر مبنای صحیح نبوده است احساس می شود.چاپ عکسی هم که اخیرا از الابنیه صورت گرفته مجال تحقیق بیشتر و دقیق تر را درباره این اثر فراهم کرده است و بی گمان مورخان خط و زبان شناسان، خاصه از این چاپ عکسی که در چهار رنگ در دسترس عموم قرار گرفته است بسیار استفاده خواهند برد(13).
2-به استناد سخن محققانی چون علامه قزوینی (نقل شده در مقدمه محبوبی اردکانی بر تصحیح بهمنیار)و استاد ایرج افشار (مقدمه بر چاپ عکسی).
3-Hammer Purgstall,Fund Gruben des.P.)1811(,Orient,(Mines del' Orient),II spp292.
4-آقای یونسی کرامتی گزارشی از این تحقیقات را فراهم کرده اند که انتشارات میراث مکتوب متن آن را در سایت خود در دسترس عموم نهاده است.
5-درباره مشخصات کامل این نوشته به گزارش آقای کرامتی رجوع کنید.
6-برای توضیحات بیشتر بنگرید: مدخل « ابومنصور موفق هروی» در جلد ششم دایره المعارف بزرگ اسلامی.
7-الابنیه عن حقایق الادویه، تصحیح احمد بهمنیار، ص 16.آقای اردکانی در مقدمه به این مطلب اشاره کرده است.
8-الاغراض الطبیه، ج1، صص 66-68.
9-عین عبارات علامه قزوینی در مقدمه اردکانی ذکر شده است.
10-دانش پژوه، مقدمه مفتاح الطب، ص 191.
11-خلاصه پژوهش خالقی را از مدخل « اسدی طوسی»، مجلد هشتم نقل کرده ایم.
12-آقای محمود امید سالار در مقدمه انگلیسی خود بر چاپ عکسی این نکته استاد مهدوی را با تفصیل بیشتر ذکر کرده اند.
13-آقای علی اشرف صادقی مقاله ارزشمندی را درباره ویژگی های زبانی ابنیه نوشته اند که در مقدمه چاپ عکسی آمده است.
منابع:
*الابنیه عن حقایق الادویه، ابومنصور موفق بن علی الهروی، چاپ عکسی مشترک میراث مکتوب و کتابخانه ملی اتریش، 1388.
*الابنیه عن حقایق الادویه، ابومنصور موفق به علی الهروی ، به تصحیح احمد بهمنیار، به کوشش حسین محبوبی اردکانی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1371.
*الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه، اسمعیل بن الحسن بن محمد الحسینی الجرجانی، تصحیح و تحقیق دکتر حسن تاج بخش، انتشارات دانشگاه تهران، 1384.
*دایره المعارف بزرگ اسلامی، مجلدات شش و هشت، به ترتیب مدخل ابومنصور موفق هروی و اسدی طوسی، ابومنصور علی بن احمد.
*مفتاح الطب و منهاج الطلاب، ابوالفرج علی بن الحسین بن هندو، به اهتمام مهدی محقق و محمد تقی دانش پژوه، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل با همکاری دانشگاه تهران، 1368.
*سایت انتشارات میراث مکتوب www.mirasmaktoob.ir
منبع:نشریه خردنامه همشهری(کتاب)، شماره 74
(1).jpg "پیام تسلیت پرتال فرهنگی راسخون")
