نهضت احیاى نماز جمعه

نماز جمعه از مهمترین فرایض دینى مسلمانان است . فریضه اى که داراى ابعادگوناگون و آثار و برکات فراوانى است .

عبادتى جمعى که عبادت و معنویت بااجتماع و سیاست در هم آمیخته است . اساساً در مکتب اسلام دنیا و آخرت،عبادت و سیاست، فرد و اجتماع با یکدیگر عجین است .

نمازهاى جماعت،جمعه و عید و حج همگى نمایانگر این پیوستگى است . در این میان نماز جمعه اجتماع هفتگى مسلمانان به منظور انجام یک عبادت جمعى، همچنین وحدت وهمدلى و همدردى با یکدیگر، آشنایى با معارف دین و اطلاع از وضعیت اجتماعى و سیاسى عصر خویش است .

این مقاله به ادوار و تاریخ برگزاری نماز جمعه در شهر و مکان ها ی اقامه نماز جمعه قبل از هجرت نماز جمعه در شهر مدینه و دوران صفوی و قاجار و قبل از انقلاب و بعد از انقلاب اشاره می نماید.

سابقه نماز جمعه  در تاریخ
 نماز جمعه‌ قبل‌ از هجرت‌ و در سال‌ دوازدهم‌ بعثت‌ در مکه‌ تشریع‌ شد.

 امامت مصعب بن عمیر: در این‌ سال‌، پیامبر اکرم‌ صلی اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم‌، که‌ امکان‌ برگزار کردن‌ نماز جمعه‌ را در مکه‌ نداشت‌، در نامه‌ای از مُصعَب‌ بن عُمَیر خواست‌ که‌ نماز جمعه‌ را در مدینه‌ اقامه‌ کند. [۱]

 امامت اسعد ین زراره :بر اساسِ گزارشی دیگر، [2] نخستین‌ نماز جمعه‌ را اسعد بن زُرارَه‌ در مدینه‌ اقامه‌ کرد.

بنا بر این‌ گزارش‌، انصار پیشنهاد کردند که‌ روز جمعه‌ روز اجتماع‌ مسلمانان‌ تعیین‌ شود، مانند یهود که‌ روزهای شنبه‌ و نصارا که‌ روزهای یک‌شنبه‌ گرد هم‌ می‌آیند. [3]

برخی، در جمع‌ میان‌ این‌ دو گروه‌ از احادیث‌، گفته‌اند که‌ اولین‌ نماز جمعه‌ به‌ دعوت‌ اسعد بن زراره‌ و به‌ امامت‌ مصعب‌ بن عمیر اقامه‌ شد. [4]

دومین مکان اقامه نماز جمعه
شماری از مؤلفان‌، نخستین‌ اقامه‌ کننده نماز جمعه‌ را شخص‌ پیامبر اسلام‌ دانسته‌ و گفته‌اند که‌ این‌ نماز در نخستین‌ جمعه پس‌ از هجرت‌ به‌ مدینه‌، در قبیله سالم‌ بن عَوْف‌ و در وادی زانوناء برپا شد. [5]
برخی دیگر، با توجه‌ به‌ احادیث‌ یاد شده‌، این‌ نماز را نخستین‌ نماز جمعه پیامبر اکرم‌ دانسته‌اند نه‌ اولین‌ نماز جمعه‌ در صدر اسلام‌. [6]

برگزارى نماز جمعه در نخستین روزهاى حضور پیامبر خدا(ص) در مدینه نشان از جایگاه مهم این فریضهءعبادى ـ سیاسى است . تأکید فراوانى که در سخنان پیشوایان دینى، بر اقامه نمازجمعه و حضور مردم در این برنامهء هفتگى و تبیین احکام و شرایط آن به چشممى خورد و نیز سرزنش و توبیخ تارکین آن نشان دیگرى از اهمیت این عبادت است .

نماز جمعه همواره در مدینه بوسیله پیامبر اقامه مى شد، پس از رحلت آن حضرت هم خلفا در مرکز خلافت و امرایشان نیز در شهرهاى دیگر آن را اقامه مى کردند. از دیدگاه بسیارى از فقها نماز جمعه از شئون حکومت بوده و حکومت موظف به اقامهء آن است، خطیب جمعه از سوى حاکم مسلمین نصب مى شود و بدون اذن و نصب او اقامهء این فریضه مشروع نیست .

گرچه مقصودبعضى از آنان از حاکم مسلمین امام معصوم است و مقصود بعضى دیگر اعم ازامام معصوم یا منصوب خاص و عام وى است و در یک کلمه شأن حاکم به حق اسلامى است .

مع الاسف در طول تاریخ حاکمان غاصب خلافت، متصدى اقامهءاین فریضه نیز شدند، یا خود شخصاً آن را اقامه کردند یا افراد فاسق و نالایق را به اقامه آن مأمور کردند، عدم تقید پیشوایان معصوم به شرکت در نماز جمعه نیزمى تواند از همین زاویه ارزیابى شود،

گرچه گاهى هم به خاطر تقیّه شرکت مى کردند. شهید ثانى از شیخ عماد الدین طبرسى نقل مى کند که «تحقیقاً امامیه بیش ازاهل سنت قائل به وجوب نماز جمعه است ولى شیعه را متهم به ترک نماز جمعه مى کنند، چرا که آنان اقتدا به فاسق و مرتکب کبیره و مخالف در عقیدهء صحیح راجایز نمى دانند.»

این نکته را فقهاى دیگر نیز مطرح کرده اند (شواهدى در مقالات همین مجموعه ملاحظه مى کنید) برگزارى صحیح نماز جمعه، نماز عید و حج از آرزوهاى دیرینهء فقهاى امامیه بوده است .

وحید بهبهانى در عصرى مى زیست که شیعیان در برگزارى شعائر مذهبى شان آزاد بودند و حکومت وقت مزاحمتى براى آنان ایجادنمى کرد. وحید ضمن ابراز خرسندى از شرایط عصر خویش، از اینکه شیعه بتواند نماز جمعه را اقامه کند از «محالات » مى شمارد.
پس‌ از شهر مدینه‌ ، اولین‌ مکانی که‌ در آن‌ نماز جمعه‌ برگزار شد، روستای عبدالقیس‌ در بحرین‌ بود. [7]



 اقامه نماز جمعه پس از پیامبر اکرم(ص)
پس‌ از عصر نبوی ، بر اساس‌ گزارش‌های تاریخی، اقامه نماز جمعه‌ در دوره خلفای نخستین‌ و نیز در دوره حکومت‌ حضرت‌ علی (۳۵ـ۴۰) و امام‌ حسن‌ (سال‌ ۴۰) علیهماالسلام‌ متداول‌ بود. [8]

در دوران‌ امویان‌ (۴۱ـ۱۳۲)، عباسیان‌ (۱۳۲ـ ۶۵۶) و حکومت‌ عثمانیان‌ نیز نماز جمعه‌ را خلفا یا کارگزاران‌ آن‌ها اقامه‌ می کردند که‌ با خطبه‌ خواندن‌ به‌ نام‌ خلیفه وقت‌ یا دعا کردن‌ برای او همراه‌ بود. [9]

 نصب امامان جمعه در زمان خلفا
خلفا، امامان‌ جمعه مرکز خلافت‌ را منصوب‌ می‌کردند [10] و انتخاب‌ خطبای جمعه ولایات‌ بر عهده امیران‌ و والیان‌ بود. [11]

حضور ائمه شیعه در نماز جمعه
بر پایه برخی احادیث‌، امامان‌ شیعه‌ علیهم‌السلام‌ و پیروان‌ ایشان‌، از باب‌ تقیه‌ یا به‌ دلایلی دیگر، گاه‌ در مراسم‌ نماز جمعه‌ شرکت‌ می‌کردند. [12]

هم‌چنین‌ گاهی مخالفان‌ حکومت‌ها، برای ابراز مخالفت‌ خود، از شرکت‌ کردن‌ در نماز جمعه‌ خودداری می‌نمودند. [13]

حاضر نشدن‌ در نماز جمعه‌ سابقه‌ای ناخوشایند برای اشخاص‌ به‌شمار می‌رفت‌. [14]

 مکان‌های اقامه
نمازهای جمعه‌ معمولاً در مسجد جامع‌ هر شهر ــ که‌ گاه‌ به‌ نام‌هایی چون‌ مسجد اعظم‌ ، مسجد جماعت‌ ، مسجد جمعه‌ و مسجد آدینه‌ نیز خوانده‌ می‌شد برگزار می‌گردید. [15]

جامع‌ خوانده‌ شدن‌ این‌ مساجد به‌ سبب‌ برگزار شدن‌ اجتماعاتی مانند نماز جمعه‌ در آن‌ بوده‌ است‌. [16]

 دوران گسترش نماز جمعه در ایران
از دوره حکومت‌ شاه‌ اسماعیل‌ اول‌ صفوی (۹۰۵ـ۹۳۰)، اقامه نماز جمعه‌ به‌تدریج‌ در جامعه شیعی ایران‌ گسترش‌ یافت‌.

علت‌ این‌ امر از یک‌ سو انتقاد حکومت‌ عثمانی از شیعیان‌ به‌ سبب‌ برگزار نکردن‌ نماز جمعه‌ و از سوی دیگر تلاش‌ علمای شیعه‌ ، به‌ویژه‌ محقق‌ کرکی (متوفی ۹۴۰)، برای اشاعه نماز جمعه‌ در ایران‌ بود. [17]

رسمیت یافتن نماز جمعه
با وجود همراهی بسیاری از فقها ، از جمله‌ شماری از علمای جبل‌ عامل‌ ، با محقق‌ کرکی و پشتیبانی حکومت‌ صفوی از آنان‌، چون‌ سنّت‌ اقامه نماز جمعه‌ در میان‌ شیعیان‌ چندان‌ رایج‌ نبود و در میان‌ علما مخالفان‌ جدّی داشت‌، [18] رسمیت‌ بخشیدن‌ به‌ آن‌ در جامعه شیعی ایران‌ به‌تدریج‌ صورت‌ گرفت‌. [19]

 بحث نماز جمعه در دوره غیبت
بحث‌ و مناقشه‌ در باره حکم‌ نماز جمعه‌ در زمان‌ غیبت‌ امام‌ معصوم‌ و وجوب‌ و حرمت‌ آن‌، در عهد شاه‌ سلیمان‌ اول‌ صفوی (حک: ۱۰۷۷ یا ۱۰۷۸ـ ۱۱۰۵) به‌ جایی رسید که‌ وی مجلسی از فقها را با حضور وزیر اعظم‌ خود ترتیب‌ داد تا در باره حکم‌ نماز جمعه‌ به‌ نتیجه‌ای واحد برسند. [20]

نمار جمعه دوره قاجار
منصب حکومتی بودن
امامت‌ جمعه‌ در دوره قاجار (۱۲۱۰ـ۱۳۴۴)، هم‌چون‌ دوره صفوی، منصبی حکومتی به‌شمار می‌رفت‌. [21] این‌ منصب‌ در این‌ دوره‌، به‌ موازات‌ کاهش‌ اعتبار مناصب‌ مذهبی، به‌تدریج‌ اهمیت‌ دینی و سیاسی خود را از دست‌ داد.

در اواخر دوره قاجار، برخی امامان‌ جمعه‌ در برابر علمای مشروطه‌خواه‌ ، که‌ مخالف‌ حکومت‌ استبدادی بودند، قرار گرفتند. [22]

موروثی شدن
توجه‌ به‌ نام‌ بسیاری از ائمه جمعه شهرهای بزرگ‌ در دوره افشاریه‌ (۱۱۴۸ـ۱۲۱۰) و قاجاریه‌ ، نشان‌ می‌دهد که‌ منصب‌ امامت‌ جمعه‌ در این‌ دوران‌ جنبه موروثی یافته‌ بوده‌ است‌ و برخی خاندان‌ها آن‌ را بر عهده‌ داشته‌اند، از جمله‌ خاندان‌ خاتون‌ آبادی در تهران‌ و اصفهان‌ ، خاندان‌ مجلسی و محمد مقیم‌ یزدی [23]

 دوره پهلوی
در دوران‌ پهلوی (۱۳۰۴ـ۱۳۵۷ ش‌) امامان‌ جمعه‌، به‌ویژه‌ در شهرهایی مانند تهران‌، چون‌ ارتباط‌ رسمی با حکومت‌ داشتند، غالباً از مقبولیت‌ مردمی برخوردار نبودند و اقامه نماز جمعه‌ نیز چندان‌ رونق‌ نداشت‌. [24]
گفتنی است‌ که‌ برخی عالمان‌ بر پایه فتوا به‌ وجوب‌ تخییری یا تعیین‌ نماز جمعه‌، این‌ نماز را اقامه‌ می‌کردند که‌ چون‌ به‌ حکومت‌ وابسته‌ نبود، با اقبال‌ عمومی مواجه‌ می‌شد.[25]

 نماز جمعه ایران پس از انقلاب
پس‌ از پیروزی انقلاب‌ اسلامی (۱۳۵۷ ش‌)، برگزاری نماز جمعه‌ در ایران‌ دوباره‌ رونق‌ یافت‌.



 اولین نماز جمعه
اولین‌ نماز جمعه‌ در این‌ دوره‌ به‌ امامت‌ آیت‌اللّه‌ سیدمحمود طالقانی (متوفی ۱۳۵۸ ش‌) ــ که‌ امام‌ خمینی وی را به‌ این‌ سمت‌ انتخاب‌ کرده‌ بود در ۵ مرداد ۱۳۵۸ در دانشگاه‌ تهران‌ برگزار شد.

 اقامه نماز در شهرهای دیگر:هم‌چنین‌ اقامه نماز جمعه‌ در دیگر شهرهای ایران‌ مطرح‌ شد و مردم‌ در این‌ شهرها تقاضای تعیین‌ امام‌ جمعه‌ کردند.

شهدای محراب
در فاصله سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۱ ش‌، چند تن‌ از امامان‌ مشهور جمعه‌، بر اثر اقدامات‌ تروریستی، به‌ شهادت‌ رسیدند.
از جمله‌ سید محمدعلی قاضی طباطبایی (شهادت‌ در ۱۳۵۸ ش‌)
سید اسداللّه‌ مدنی (شهادت‌ در ۱۳۶۰ ش‌) در تبریز ،
سید عبدالحسین‌ دستغیب‌ شیرازی (شهادت‌ در ۱۳۶۰ ش‌) در شیراز ،
محمد صدوقی (شهادت‌ در ۱۳۶۱ ش‌) در یزد
 عطاءاللّه‌ اشرفی اصفهانی (شهادت‌ در ۱۳۶۱ ش‌) در کرمانشاه‌. [26]
 
‌عصر صفویه و نماز جمعه
نخستین‌ نماز جمعه‌ را در عصر صفوی ، محقق‌ کرکی در مسجد جامع‌ عتیق‌ اصفهان‌ اقامه‌ کرد.
مرورى بر تاریخ اسلام نشان مى دهد که انزواى شیعیان در اکثر نقاط جهان اسلام و غم جانکاه فقهاى شیعه از معطّل ماندن احکام و شعائر مذهبى ازمهمترین دلائل ترک نماز جمعه بوده است.

لذا هر گاه فضایى مناسب مى یافتند،به اقامه آن اقدام مى کردند. در عصر صفویه که مکتب تشیع رسمیّت یافت وپاره اى از معارف این مکتب احیاء شد، نماز جمعه نیز اقامه گردید. دهها رسالهءعلمى در تبیین احکام و شرایط نماز جمعه مربوط به این عصر است.

چه اینکه برگزارى دهها نماز جمعه در شهرهاى مختلف ایران نیز مربوط به این دوره است . این روند هر چند در عصر قاجار روبه ضعف نهاد، اما در بسیارى از شهرهانماز جمعه همچنان برپا مى شد.

با این حال حتى در این دوره ها سیاستگزارى حاکمان وقت در قبض و بسط این فریضه دخالت داشت، خطباى جمعه گاهى درمضیقه و تنگنا بسر برده و گاهى هم از آزادى بیشترى برخوردار بودند.



نماز جمعه دستاوردهاى نظام جمهورى اسلامى
ظهور انقلاب اسلامى ایران به رهبرى حضرت امام خمینى (قدس سره) نقطهء عطفى در تاریخ حیات شیعه بشمار مى رود. تنها یکى از دستاوردهاى نظام جمهورى اسلامى، احیاى فریضهء نماز جمعه است.

 اقامهء این فریضه در ماههاى نخست پس از پیروزى و پیش از استقرار نهادهاى رسمى نظام، هم حکایت از جایگاه رفیع آن دارد و هم نقش مؤثر آن را در هدایت جامعه و مقابله با انحرافات و توطئه هاى رنگارنگ احزاب و گروهها نمایان مى سازد.

آنان که از ابتداى انقلاب با این کانون وحدت و همبستگى آشنایند، به خوبى از نقش آفرینى این پایگاه مذهبى و سیاسى در تحولات جامعه آگاهند.

نمازهاى جمعه کانون اجتماع انسانهاى مخلص و انقلابى و هدایت آنان در جهت مقابله باانحرافات فکرى و سیاسى جریانات منحرف داخلى و جایگاه ایستادگى ومقاومت و بسیج نیروهاى جان بر کف در مصاف با دشمنان خارجى و دفاع ازسرزمین مقدس اسلامى بود.

شهادت ائمه جمعه
شهادت تنى چند از ائمه جمعه و ظهور واژهء «شهداى محراب » در فرهنگ انقلاب، همچنین انفجارهاى متعدد در جمع نمازگزاران جمعه، تبلیغات وسیع برعلیه نمازها و امامان جمعه گواه دیگرى بر تأثیرگذارى این آموزهء دینى درپیراستن حرکت انقلابى ملت از انحرافات و کژرویهاست .

پرواز هواپیماهاى جنگى دشمن بعثى کافر در طول دفاع مقدس بر فراز نمازهاى جمعه، پرتاب موشک به جمع نمازگزارانِ برخى از شهرهاى مرزى به منظور تعطیل کردن اجتماع معنوى و سیاسى مردم و شکستن این پایگاه مقاومت و خارج کردن مردم از صحنه، همه و همه شواهد گویایى بر نقش حیاتى نماز جمعه در تداوم انقلاب اسلامى اند.

فریضه اى با این جایگاه و اهمیت در فرهنگ اسلامى و میراث مکتوب فقیهان شیعه و تأثیر گذار در تحکیم پایه هاى نظام سیاسى مبتنى بر مکتب اهل بیت، درخور توجه و عنایت مضاعفى است 

«نگاه حکومتى » به نماز عبادى ـ سیاسى جمعه
بحث نماز جمعه گرچه در ادوار مختلف فقهى مورد توجه فقهاى ما بوده، اما در شرایط جدید نیازمند نگاه دوبارهء اساتید ومحققان عرصه فقه و فقاهت است .

بى شک «نگاه حکومتى » به این فریضه عبادى ـ سیاسى افقهاى جدیدى راخواهد گشود و ابهاماتى را برطرف خواهد کرد و این فریضهء مهم را در جایگاه واقعى خود خواهد نشاند.

نظام جمهورى اسلامى که خونبهاى شهیدان این مرزوبوم است، حق عظیمى بر همگان، بالاخص حوزه هاى علمیه دارد.

خروج از انزواى دیرینهء تاریخى به برکت انقلاب اسلامى و حاکمیت احکام اسلام و احیاى مکتب اهل بیت (ع) در جهان معاصر، نعمتى است که سلف صالح ما آرزوى آن را داشتند.

برخلف صالح است که این نعمت الهى را قدر دانسته و ازدستاوردهاى آن حراست نمایند و نماز جمعه یکى از مهمترین دستاوردهاى آن است .

احیاى این فریضه در عرصهء علمى و نظرى و اقامهء هر چه با شکوهتر آن درعرصهء عملى، گذشته از آنکه موجب بارورى فقه شیعه خواهد شد، نظام اسلامى را نیز از خطرات محافظت خواهد کرد.

اجازه ی ائمه علیهم السلام به اصحاب خود در اقامه نماز جمعه توسط خودشان
در روایتی که زراره از امام صادق علیه السلام نقل کرده چنین آمده:امام صادق علیه السلام ما را به نماز جمعه تشویق و ترغیب فرمود تا اینکه گمان کردم مراد حضرت این است که ما به گردِ ایشان جمع شده نماز جمعه را اقامه کنیم. پس گفتم:

آیا بر گرد شما جمع شویم؟ [و به امامت شما اقامه جمعه کنیم؟ ]حضرت فرمود: خیر، منظورم همان نماز جمعه ای است که نزد خودتان برپا می گردد.

در این روایت، امام صادق علیه السلام برای زراره تأسف می خورد. از آن جهت که ایشان بدلیل محدودیت امام، قادر به اقامه ی نماز جمعه نبوده است .

و چون سؤال کننده به انجام نشدن نماز جمعه بدون امام معصوم علم داشته با حالت تحیر سؤال می کند: چه کنم؟ و امام به وی اذن می دهد تا نماز جمعه را به صورت جماعتی از خودشان برگزار کنند ولو یکبار.[ بانگ وحدت, ص20]

نتیجه:
از مروری بر تاریخ برگزاری نماز جمعه به این نکته رسیدیم که اقامه نماز جمعه مربوط به دوران انقلاب و ماقبل آن نیست بلکه تاریخی به طولانی تاریخ اسلام از آن حکایت کرده است.

بى شک نگاهبانى از این «کانون وحدت و یکدلى » به دو عامل مهم بستگى دارد، از یک سو به عملکرد حکومت که مسؤول اقامهء آن است و از سوى دیگر به رفتار حوزه هاى علمى که رسالت گشودن افقهاى جدید در این زمینه را برعهده دارند.

اگر این دو تلاش مبارک با یکدیگر همراه شود، مردم با شوروشعور بیشترى در آن شرکت جسته و بر استحکام این پایگاه افزوده خواهد شد.