مقدمه
اسلام دینى جامع و آیینى کامل است که براى پاسخگویى به نیازهاى انسان و ادارهءابعاد و جوانب زندگى او، از سوى پروردگارحکیم تنزیل و تشریع گردید.این مکتبِ جامع، از یک سو نیازهاى فردى و اجتماعى انسان را پاسخ مى دهد و ازسوى دیگر، ابعاد مادى و معنوى او را یکجابه عهده گرفته است و این برخلاف پندارسکولاریست ها است که مى پندارند اسلام تنها به آخرت نظر دارد و یا حداکثر به حاجات و نیازهاى فردى او پاسخ مى گوید.
«نماز جمعه» نماد و نمودى است که به هم پیوستگى فرد و اجتماع و نیز همپا وهمراه بودن ماده و معنا و سیاست و دیانت ر، یکجا نشان مى دهد.
اما دریغ و تأسف که مسلمانان، از آغاز اسلام تا کنون، این فریضهء بزرگ و پربرکت آنگونه که صاحب شریعت مى خواست، اقامه نکرده اند و با توجه به نیازشان به برپایى درستِ نمازجمعه، از آن استفاده صحیح و لازم نشده و نمى شود.
گرچه سرگذشت نماز جمعه در جوامع شیعى، به طور عموم و در ایران اسلامى بهخصوص، نیازمند بررسى وپیگیرى است.
که در جاى خود باید بدان پرداخته شود؛ولى آنچه که سزاوار است از آن یاد شود، زنده شدن نماز جمعه به برکت انقلاب اسلامى واستقرار نظام جمهورى اسلامى ایران در این کشور قرآن و اهل بیت است که اجتماعات سرشار از شور و شعور و آگاهى و ایمانِ مردم خداجو، برکات و ثمرات فراوانى به همراه داشته است .
زنده شدن این فریضهء بزرگ اسلامى از برکات قیام الهى امام خمینى (قدس سره) است که درودخدا بر روح پاک او باد!
«یکى از بزرگترین کارهاى امام بزرگوارمان ـ رضوان اللّه تعالى علیه ـ همین ایجادو تأسیس نمازهاى جمعه بود. نماز جمعه را ایشان به این ملت دادند.»[1]
رهبر معظم انقلاب اسلامى، حضرت آیت الله خامنه اى ـ دامت برکاته ـ که درسال هاى نخستین استقرار جمهورى اسلامى، از سوى امام به امامت جمعهء تهرانبرگزیده شدند؛
همواره اهتمام ویژه اى به نماز جمعه داشته و دارند. ایشان بخصوص پس از آنکه مسؤولیت سنگین و خطیر رهبرى را بر عهده گرفتند.
به مناسبت هاى گوناگون، مطالب ارزندهء فراوانى دربارهء ابعاد گستردهء نماز جمعه ایراد کردند که در این مجال، با مراجعه به بیانات هدایت گر و راهگشاى ایشان،ابعاد و جوانب نماز جمعه بررسى مى گردد:
ابعاد و آثار نماز جمعه از نگاه مقام معظم رهبری
اهمیت و جایگاه نماز جمعه
اهمیت و جایگاه ممتاز و منحصر به فرد نماز جمعه، با مراجعه به قرآن کریم و سخنان معصومین (ع) و نیز سنّت و سیرهء آنان به روشنى معلوم است؛ نمازى که در آن، همگان به تقواتوصیه مى شوند و به حق نام «فریضهء عبادى ـ سیاسى» را برخود گرفته است .از نگاه رهبر انقلاب «نمازهاى جمعه» نزدیکترین پایگاه ها به نهاد رهبرى است،پایگاه هایى که
«بخشى از کار دستگاه رهبرى این کشور را انجام مى دهند، مردم را توجیه مى کنند، به استقامت در راه وادار مى نمایند، از اشتباهات دور نگه مى دارند، ذهن مردم را با معارفِ لازم آشنا مى کنند، دشمنان را نسبت به نفوذ در اذهان مردم مأیوس مى کنند.»[2]
« ـ نماز جمعه ـ نماز اجتماع است، نماز روشنگرى و آگاه سازى آحاد مردم است، نماز اخبار از آفاق عالَم به مؤمنین و آحاد مردم است.
تشریع نماز جمعه ج هم به جنبهءمعنوى و تربیت و تهذیب نفوس و آدم سازى و گسترش روح تقوا در جامعه که از این نماز متوقع بود دقت شد وهم جنبهء سیاسى آن .»[3]
همچنین از دیدگاه ایشان «آگاهى توأم با ایمان مردم» روح نظام اسلامى است که نمازهاى جمعه آن را تأمین مى کند.[4]
ایشان در سخنى دیگر، اهمیت نماز جمعه را اینگونه بیان نموده اند:
«نماز جمعه، جزو موضوعات کهنه نشدنى است . تکرارهر هفته با این خصوصیات و این تشریفات، خود حاکى ازاین است که حقیقت مستمرى در این فریضهء الهى نهفته است .
این حقیقت که باید مستمراً جریان پیدا کند، عبادت صرف هم نیست، عبادت را مردم خودشان به تنهایى درمنازل و در هر نقطه اى مى توانند انجام بدهند.
نمازجماعت هم یک امر مستحب است . آنچه این اجتماع رااین طور مهم مى کند و فریضهء مستمرى قرار مى دهد ـ که در قرآن هم یک سوره به نام «جمعه» و یکى دو آیه بخصوص براى نماز جمعه وارد مى شود؛
(اذا نُودى َلِلصّلاةِ مِنْ یَوْم الْجُمُعَة فاَسْعوا الى ذِکر اللّه و ذَرُواالبیع ...)عبارت ا زجامعیت ا ین فریضه و دارا بودن جنبهءمعنوى و عبادى از یک سو و جنبهء زندگى و اجتماعى و سیاسى از سوى دیگر است .»[5]
نماز جمعه رسانه اى فراگیر
در نگاه رهبر بزرگوار انقلاب، نماز جمعه رسانه اى است که با وجود رسانه هاى پیشرفتهءامروزى، همچنان کارآمد و اثرگذار مى باشد و حتى با فاصلهء زیادى از دیگر رسانه هاجلوتراست:«رسانهء نماز جمعه را با وسایل مدرن روز ـ تلویزیونه، رادیوها و سایر وسایل الکترونیکى بسیار پیشرفته اى که آمده است و نیز مطبوعات و مجلات ـ مقایسه کنید .
و هزینه ها و پشتیبانى هاى آنها را با هزینه هاى سلسلهء امامت جمعه درسرتاسر یک جامعه بسنجید، ببینید چقدر فاصله دارد. این رسانهء بسیار گسترده وپُرنفوذ تا اعماق جامعه ... با پشتیبانى اندک و هزینهء کم، خون معنویت را به مویرگ هاى پیکر جامعه مى رساند.»[6]
به نظر ایشان، آثار و برکات نماز جمعه، صرفاً براى شرکت کنندگان در این مراسم عبادى ـسیاسى نخواهد بود. بلکه بهرهء آن به متن جامعه سرازیر مى شود:
«ممکن است در یک شهرِ چند صد هزار نفرى، چند هزار نفر در نماز جمعه شرکت کنند، اما این اثر، منحصر در آن چند هزار نفر نیست، امواجى است که درمتن جامعه سرازیر مى شود، مى پیچد و همه جا را فرا مى گیرد.»[7]
اهمیت این رسانهء فراگیر آن است که پیام اصلى اش «تقو»ست . ایشان در این زمینه اظهارنموده اند:«یکى از مهم ترین سرفصل هاى نماز جمعه توصیه به تقواست .
البته این گونه تقوافقط با گفتن و توصیه کردن تحقق پیدا نمى کند؛ هر چند گفتن و توصیه کردن،نقش مهمى دارد و نباید از نقش بیان و نصیحت و انذار و تبشیر ـ که شغل پیغمبران است ـ غافل بود؛.
اما توصیهء واقعى به خود م، چه ما به عنوان خطیبجمعه، چه ما به عنوان کارکنان و خدمتگزاران نماز جمعه . چه ما به عنوان طراحان و راه اندازان بخش هاى مختلف نماز جمعه، این است که در عمل و در رفتار خود، حداکثر تلاش را بکنیم که این فقط در زبان ما ظاهر نشود، بلکه در عمل ما ظاهرشود...
در اسلام عزیز اینها راههاى خیلى طبیعى براى هدایت و ادارهء درستجامعه و کشوراست .»[8]
برکات و ثمرات نماز جمعه
از نگاه عدلیه، احکام الهى براساس مصالح و مفاسد تشریع گردیده و در بسیارى از مواردو موضوعات، این مصالح و مفاسد آشکار و قابل مشاهده است و نماز جمعه از آن دسته احکامى است که برکات فراوان آن ـ کم و زیاد ـ براى همگان قابل فهم است .رهبر فرزانه انقلاب در این رابطه بر «تأثیر عظیم ـ نماز جمعه ـ در جلب رحمت الهى و هدایت ملت مسلمان و حفظ استقامت و وحدت و آگاهى هاى دینى و سیاسى آنان»
[9] تصریح نموده وخطاب به ائمهء جمعه مى فرماید:
«خیال نکنید نماز جمعه یک پیش نمازى است ... نخیر، اینجا محور است . این مثل رشتهء تسبیح است؛ این مثل یک کانونى است که نور و گرما مى بخشد به سطح جامعه . شما نگاه کنید
به دوران فتنهء بزرگ بعد از انقلاب، یعنى دوران سال 60که چه فتنهء عظیمى بود! کشور از چه ورطه اى عبور کرد! چه پیچ خطرناکى برسر راه این سیارهء سریع السیر بود! و ببینید آن روز، نمازهاى جمعه چه نقشى ایفاکرد و هر کلمه اش، هر خطبه اش یک درمان شفا بخشى بود بر دل هاى مردم متدین و مؤمن .»[10]
ایشان همچنین مى فرماید:
«هشت سال دفاع مقدس ما از نماز جمعه ها نیرو گرفت و در نماز جمعه ها تبیینشد. سخت ترین دوران این انقلاب ... که توطئهء عظیم سیاسى علیه امام و انقلاب وکشور طراحى و اجرا مى شد.
این توطئه در نماز جمعه ها شکست خورد. مردم درطول این مدت، در نماز جمعه، از زبان یک امام عادل و یک نَفَس امین ـ که همین ائمهء جمعهء محترمى هستند که در تهران و شهرستانها با مردم حرف مى زنند ـنسبت به مسائل کشورشان و مسائل جهان آگاه شدند و اطلاعاتشان به روزشد.»[11]
دشمن و نماز جمعه
نماز جمعه، نشان عزت اسلام و عظمت مسلمانان است و بى شک دشمنان اسلام و بدخواهان مسلمین با ترفندهاى گوناگون وتوطئه هاى رنگارنگ، در پى کم رونق کردن این سنّت اسلامى وفریضهء عبادى ـ سیاسى خواهند بود. رهبر معظم انقلاب در این زمینه مى فرمایند:« ـ دشمنان ـ با نماز جمعه هم مبارزه کردند؛ البته مبارزه تبلیغاتى، مبارزهء غیر تبلیغاتى هم کردند که قابل اهتمام وتوجه نبود.
اما از اولى که نماز جمعه به وجود آمد و این نماز جمعه، مردم را در مسائل گوناگون، در همهءشهرستان هاى کشور و به خصوص در تهران متحد کرد ودیدند که تا یک مسأله اى در کشور به وجود بیاید همه منتظر روز جمعه اند که ببینند.
دربارهء این مسأله، در منبرنماز جمعه چه موضع گیرى اى مى شود و بعد، آن موضع گیرى فضاى عمومى کشور مى شود؛ شروع کردند با این به مبارزه کردن ... امروز هم همچنان ادامه دارد.
اگرکسى گمان کند که نماز جمعه به عنوان یک کانون اجتماع،اجتماع در فکر، اجتماع در ممشاى سیاسى، اجتماع دراهواء؛ در عواطف و محبّت ها و اجتماع در حرکت هاى عمومى از نظر دشمنان این نظام مغفول عنه است، اشتباه کرده است .
باز هم توجه دارند به نماز جمعه هر چه که بتوانند علیه نماز جمعه کار مى کنند. حال، کارکردن طرق مختلف دارد؛ طرق تبلیغاتى دارد، طرق غیر تبلیغاتى دارد،وسوسه انگیزى و وسوسه آفرینى دارد، بدگویى هاى گوناگون به وسیلهء آدم هاى غافل دارد.»[12]
به نظر مقام معظم رهبرى، این همه دشمنى با نماز جمعه خود دلیل بر فایده داشتن وتأثیر گذار بودن آن است:
«یک دلیل بر اینکه نماز جمعه خیلى مؤثر است، این است که بعد از پانزده سالهنوز که هنوز است دشمنان ما در تبلیغاتشان، علیه نماز جمعه تبلیغ مى کنند.
اگرشما به تبلیغات رادیوهاى بیگانه گوش کنید، مى بینید که هنوز علیه نماز جمعه به طرق مختلف حرف مى زنند. اوایل انقلاب خیلى حرف ها مى زدند. آدم خیال مى کرد مدتى مى گویند بعد مى بینند فایده ندارد رها مى کنند، اما رها نکردند.
بااینکه فایده هم ندارد، رها نکردند. به طرق مختلف و با زبان هاى مختلف مرتبعلیه نماز جمعه حرف مى زنند. از جمله بیانات مکرر امام ـ رضوان الله تعالىعلیه ـ این بود که مى فرمودند: وقتى مى بینید دشمن روى چیزى حساسیت دارد،شما حساسیت مقابلش را داشته باشید.
مضمون فرمایششان این بود که اگر دیدیداز چیزى خیلى مذمّت مى کنند، بدانید که خیرى در آن هست . اینکه دشمنان م،چه خودشان مستقیماً و چه عواملشان در گوشه و کنار این همه علیه نماز جمعهتلاش و کار مى کنند، حکایت مى کند از اینکه نماز جمعه هنوز هم خیلى مضرّ بهمنافع دشمنان ماست .»[13]
دشمنان اسلام و بدخواهان ملت مؤمن و آگاه ایران، براساس دشمنى و نادانى خود ازمکتب و ملت، به گمان واهى خود پنداشتند با تبلیغات شیطانى مى توانند ملت انقلابى ایران را از اسلام و احکام حیاتبخش آن دور کنند که همه خیالى باطل بود:
«از اول انقلاب تا امروز... هر هفته تبلیغات سنگین حجیمى از طرف دشمان نسبت به نماز جمعه صورت مى گرفت .
حرف هایى مى زدند که تقصیر هم نداشتند؛ چون ملت ایران را نمى شناختند؛ به قدر خودشان حرف مى زدند؛ مثلبسیارى از جاهاى دیگر که رادیوهاى دشمن نسبت به مردم ایران حرف مى زدندکه مایهء خندهء مردم شرکت کننده در نماز جمعه بود.»[14]
دشمن نه تنها علیه نماز جمعه تبلیغ مى کرد که در تهاجمى قساوت آلود، امامان جمعه وجایگاه هاى نماز جمعه را آماج حمله و هجوم قرار داد:
«به تبلیغات اکتفا نکردند؛ نماز جمعه را مورد تهاجم خونین قرار دادند. پنج امام جمعهء معتبرِ معروف را به شهادت رساندند؛ مرحوم آیت الله قاضى، مرحوم آیت الله مدنى، مرحوم آیت الله صدوقى، مرحوم آیت الله دستغیب، مرحوم آیت الله اشرفى . پنج عالمِ مجتهدِ پیرمردِ با تقواى پرهیزگارِ پارسا و پاکدامن را که هر هفته مردم با دل و جان پشت سر آنها مى ایستادند و به آنها اقتدا مى کردند، جلوى چشم همین مردم در نماز جمعه به شهادت رساندند. به بسیارى دیگر هم سوء قصدکردند که بحمدالله به جایى نرسید.»[15]
مردم و نماز جمعه
مؤمنانِ مشتاق و ملت آگاهى که در نماز جمعه حضور پیدا مى کنند، یکى از ارکان اصلى این عبادت بزرگ مى باشند. حضرت آیت الله خامنه اى که خود در سمت امامت جمعهء تهران در رابطه اى صمیمانه شاهد حضور شورانگیز و مخلصانه آنان بودند در این رابطه مى گویند:«مردم در تمام این بیست سال، نماز جمعه را با همهء آن دشمنى ها گرم نگاه داشتند.در سرماى سخت زمستان، زیر آفتاب داغِ سوزانِ تیرماه و مرداد ماه تهران، دراوقات گوناگون، زن و مرد، گاهى بر روى زمین هاى یخ، برروى برف، در زیربارندگى تند، گاهى برروى زمین داغ و آسفالت هاى داغ ...
این نماز جمعه را طى سال هاى متمادى حفظ کردند و پاس داشتند و نماز جمعهء تهران براى نمازهاىجمعه در سراسر کشور محور شد. بحمدالله امروز در سرتاسر کشور نمازهاى جمعهء فراوانى تشکیل مى شود.
مردم اجتماع مى کنند و امناى مردم براى مردمحرف مى زنند و مسائل دینى و اعتقادى و سیاسى را براى آنها بیان مى کنند...همان نقشى که نمازهاى یومیه براى فرد انسان دارد و مانع از نسیان و غفلتمى شود؛... نما زجمعه همین نقش را نسبت به اجتماع دارد.»[16]
امام جمعه، ویژگى ها و مسؤولیت ها
نقش امام جمعه در نماز جمعه، یک نقش کلیدى است که از یک سو باید از ویژگى ها وصفاتى برخوردار باشد و از سوى دیگر مسؤولیت هاى سنگینى که بر دوش او نهاده شده را به خوبى انجام دهد. رهبر معظم انقلاب در این زمینه سخنان روشنگرى دارند:
«امام جمعه ... ـ باید ـ خود را علماً و عملاً با کفایت کند و آگاهى هاى لازم را براى ایجاد و انتقال معرفت به مردم کسب کند و تقوا و ورع رارعایت نماید و به آنچه که مى گوید عمل کند.»[17]
ایشان شرط تأثیرگذارى ائمهء جمعه را از لحاظ سیاسى اینگونه بیان مى کند:
«از لحاظ سیاسى، آن وقتى مى توانید مفید باشید که مجتمع باشید و متفرق نگردید؛ یعنى مجموعهء ائمهء جمعه یک جهت و یک حرکت داشته باشند. آن جهت هم بایدفارغ از این خط و خطبازى و گروه بندى وجناح بندى هاى موجود جامعه باشد...
اصلاً نباید اسیر این چیزها بشوید... اصلاً مافوق جریانه، اصول هست که باید مورد نظر باشد و رعایت گردد. در بقیهء امور هم هرچه اختلاف نظر باشد، اشکال ندارد. اصل انقلاب و اسلام و حمایت از دولت و جهت گیرى هاى اصولى، بایستى مشترک باشد.»[18]
تلاش براى تکامل و گام برداشتن به جلو توصیه بلکه خواسته ایشان مى باشد:
«من از همهء آقایان، بخصوص کسانى که صاحب فکر نو وابتکارى و جرأت اقدام در گشودن راههاى ناگشوده هستند، خواهش مى کنم که سعى مان بر این باشد که به طور دائم و روز به روز،این مجموعهء سراسرى کشور راتکامل ببخشیم .
اگر ما قانع باشیم که همان طورى که ده سال پیش نمازهاى ما برگزار مى شد،حالا هم برگزاربشود، غبن است؛ «مَنْ استوى یوماه فهومغبون» قاعدهء هرکار مستمر، بخصوص وقتى وظیفهء بزرگى برعهده دارد،این است که به طور دایم در حال تحوّل وپیشرفت باشد.»[19]
جذب جوانان در درک نیازهاى آنان
نهضت اسلامى ملّت مسلمان ایران به رهبرى امام خمینى، با مشارکت همهء اقشار ملت آغاز شد و استمرار یافت و به بار نشست . همچنانکه دفاع مقدس هشت ساله در برابرمتجاوزان و ایستادگى در برابر توطئه هاى بى شمار و پیچیدهء دشمنان ریز و درشت داخلى،منطقه اى و جهانى، با حضور ملت اداره شد و به هدف رسید. ولى در این میان جوانان، هم درنهضت و انقلاب و هم در جبهه هاى دفاع مقدس حضورى ممتاز و تأثیرى خاص داشتند.
استمرار این حرکت الهى در ایران اسلامى، نیز باید بر همان پایه استوار باشد؛ یعنى حضور ملت، به ویژه جوانان پرشور و سرشار از شعور. نماز جمعه بهترین جلوهء حضور وبروز مؤمنان آگاه و دلدادگان به نظام اسلامى است .
همانطور که محل پالایش روح و فراگیرى درس هاى فراوانى است . از این رو امامان جمعه باید همهء اقشار ملت به ویژه جوانان را به این فریضهء عبادى ـ سیاسى جذب کنند. رهبر معظم انقلاب در این موضوع خطیر، نکات مهمى مطرح کرده اند:
«ما اول باید فکر کنیم که چگونه مى شود جوانان را به نماز جمعه جذب کرد...اصل قضیه این است که این مرکز باید جاذبه داشته باشد تا بکشاند. اگر جاذبهداشت خواهد کشاند؛ حتى از پاى تلویزیون هم هر گونه انسانى را مى کشاند...تکیهء نظام الهى به مردم است و مردم بیش از همه چیز، با عواطف و ایمانشان درصحنه حضور پیدا مى کنند؛ این عواطف و این ایمان را بایستى جذب کرد.»[20]
ایشان در سخنى دیگر با تأکید مى فرماید:«منبرهاى جمعه را بایستى پُر جاذبه کرد و جوانان را به آن جذب نمود. ازچیزهایى که منفِّر طباع سالم است، بایستى پرهیز کرد. از چیزهایى که ایمانها را ازروحانى سلب مى کند بایستى اجتناب کرد.»[21]
[شما] «اگر به فضاى نماز جمعهنگاه کردید و دیدید افراد غالباً در سنین چهل سال و پنجاه سال به بالایند، بدانیدکه از آن قافله عقب مانده اید، این برو برگرد ندارد.
الآن اکثر جمعیت جوانند.نمى شود گفت که اینها بى دینند؛ جوانها متدین، پرشور و علاقه مندند. بعضى هامى خواهند وانمود کنند که جوان هاى ما از دین و انقلاب برگشته اند.
اینها چون خودشان برگشته اند، خیال مى کنند که همه برگشته اند؛ عیب در دل خودشان است . نخیر شوق و عشق و شور جوانان نسبت به مسائل اسلام و انقلاب خیلىخوب است،
همیشه جوانها این گونه بوده اند. حتى در رژیم گذشته هم اگر کسى پیدا مى شد که مى توانست گیرنده و فرستنده اش را با جوانها تنظیم کند ـگیرنده اش ذهنیات آنها را بگیرد، فرستنده اش ذهنیات صحیح خودش را به آنهامنتقل کند ـ جوانها در اطرافش مى جوشیدند.
گفت «هر که شیرینى فروشد،مشترى بروى بجوشد»؛ باید شیرینى فروخت تا مشترى بریزد. به هر حال جوانهاخوبند...
اگر شما نگاه کردید و دیدید نماز جمعه از جوانها خالى است،بدانید در این طرف تریبون عیبى وجود دارد. همه اش نباید آن طرفِ تریبون رامتهم کرد که جوانها نمى آیند و بى اعتنایى مى کنند.
باید دید در این طرف، اشکال چیست . اشکال یا در خطبه است، یا در شخصیت امام جمعه است، یا در دفتراست، یا در رفتار است، یا در خانه و زندگى است؛ باید فورى جستجو کرد و آن عیب را برطرف نمود. به نظر من این نکته بسیار مهم و تعیین کننده است .»[22]
مردمى بودن ائمهء جمعه
ویژگى لازم و وظیفهء مسلّم دیگرى که رهبر عزیز انقلاب براى امامان جمعه برمى شمارند، مردمى بودن آنان است:
«من اطلاع دارم در بعضى از شهره، آقایان ائمهء جمعه ارتباط خوبى با مردم دارند... جلسات متعددى براى مردم دارند. در شب هاى متعددى از هفته براى گروههاى مختلف جلسهء تفسیر قرآن، جلسهء اعتقادات و جلسهء اخلاق دارند.حداقل یک وعده نماز در شبانه روز، براى اینکه مردم در نماز شرکت کنند چیزبسیار خوبى است .
اینگونه ارتباطات با مردم، بسیار لازم است و انس مردم را به امام جمعه زیاد مى کند... باید تلاش کنیم که نماز جمعه، همان جایگاه و محور ومرکزیتى را که اسلام براى آن خواسته است پیدا کند.»[23]
ایشان «مردم دارى» را وظیفهء حتمى امامان جمعه مى داند و مى فرماید:
«مردم دارى، یکى از وظایف امام جمعه است . نباید بگوییم: آقا! ما حالا امام جمعه هستیم، بالاخره توى این شهر یا توى این استان، مردم باید بیایند سراغ ما. نه آق، شما مثل آن آقایى عمل کنید که ابتدائ، بدون هر آشنایى، وارد یک شهرى شده است تا در این شهر بماند و تبلیغ دین بکند...
بدترین کارها براى امام جمعه این است که مردم، هر کار کنند دستشان به امام جمعه نرسد. این بدترین چیزهاست .بهترین چیزها براى امام جمعه این است که بتواند دل مردم را به خود جذب کند وعواطف مردم را به خود متوجه کند.»[24]
از نظر حضرت آیت الله خامنه اى، یک روحانى نباید از مردم منقطع باشد و در این میان وظیفهء امام جمعه سنگین تر و لزوم ارتباط و حشر و نشر او با مردم شدیدتر است:
«ممکن است بعضى از آقایان در بعضى جاها فقط جمعه ها حضور پیدا کنند، اینموجب انقطاع از مردم مى شود. بعضى از آقایان ممکن است در ایام هفته هم به کارهایى سرگرم باشند که آ نها را از مردم جدا کند.
به نظر م، این مصلحت نیست .روحانى باید از مردم منقطع نشود. امام جمعه بیشتر از دیگر روحانیون باید ازمردم منقطع نشود و به نظر م، این مى شود.»[25]
ایشان راهکار «مردمى بودن» را اینگونه ارائه مى کنند:
«بعضى از آقایان ائمهء جمعه را دیدیم که در همان محل خود و در محیط کار خودبا مردم مأنوس و گرم اند؛ مردم به دفترشان مى آیند، درِ دفترشان به روى مردم بازاست،.
بعضاً در مجالس و محافل مردم شرکت مى کنند، به دردهاى آنها مى رسند،حرفشان را گوش مى دهند، به دلبستگى هاى آنها توجّه مى کنند، به مزارشهدایشان مى روند، در تشییع شهدایشان شرکت مى کنند، جواب مسائلشان رامى گویند.
برایشان جلسه مى گذارند، براى پسره، دختره، جوانها وخانواده هایشان تفسیر مى گویند. دیدیم که بعضى از آقان منقطع نیستند و اینطور به مردم متصل اند. این حالت بسیار خوب است و باید تقویت بشود.»[26]
مراقبت از خود
هنگامى نصایح و موعظه هاى امام جمعه بر دل ها مى نشیند و توصیهء او به تقوا تأثیر عملى مى گذارد که او خود در گام نخست از دام هوا رهیده باشد. رهبر وارسته در این زمینه مى فرماید:
«ما اگر باشخاصنا نتوانیم خود را در خط صحیح الهى واسلامى قرار بدهیم، تأثیرات ما ضعیف و کم و حتى صفرخواهد بود.
شما اى ـ کسانى که مرجع مردمید درابتلائاتشان، در قذارات نفسانى و روحى شان، درگله گذارى هایشان، در شبهه افکنى هاشان، و پاک مى کنیدذهن هاى آنها و دل هاى آنها و روح هاى آنها ر، مواظب خودتان هم باشید... شما هم باید عروج کنید. خودتان راتطهیرکنید.»[27]
پدرى و مهربانى
وقتى شخصى با عنوان «امام جمعه» در شهر یا استانى حضورمى یابد، باید توجه داشته باشد که مخاطبان او همهء افراد آن محیط ومنطقه مى باشند، و از محدود کردن خود به افراد و احزاب و گروههاى خاص به شدت پرهیز نماید. رهبر معظم انقلاب دراین رابطه مى گویند:
«... یکى آن حالت پدرى است که ائمهء جمعه باید درشهرها نسبت به همهء جناحه، افراد و گروهها حالت پدرى داشته باشند. گرایش به یک طرف نباشد. طورى نباشد که عده اى از اهل این محل احساس کنند که این آقامتعلق به آنهاست .
طبعاً مراد ما آن عده افراد کمى نیست که ممکن است در محلى جزو فسقه و فجره باشند. البته آنهاهم اگر پدرى و عطوفت و نصیحت از طرف علماى دین احساس بکنند، احتمال دارد که به دامن و آغوش تقوا ودین برگردند.»[28]
سرباز نظام
به عقیدهء رهبرى، ائمهء جمعه سربازان نظام اسلامى هستند:«ائمه جمعه باید خود را سرباز این نظام بدانند.این بروبرگرد ندارد. امام جمعه نماینده و سرباز این نظام است .
کما اینکه خود مسؤولین هم همینطورند.رهبرهم همینطور است و دیگران هم همینطورند. ماسرباز نظامیم، ما فدایى نظامیم .
این نظام، نظام اسلامى ونظام قرآن است، شوخى که نیست . اگر کسى بگویدمن فدایى قرآن هستم اما فدایى این نظام نه، حرف نامقبولى زده است .
امروز فدایى قرآن بودن؛ یعنى فدایى این نظام بودن، چون نظام قرآنى است و الاّ... فدایى چه هستید شما؟
قرآن عملى، قرآن مجسم، قرآنى که به معناى حاکمیت مؤمنین، حاکمیت دین و حاکمیت صلاح است، مبارزه با دشمنان خدا عدم سکوت در مقابل کفراست . قرآن به این معن، فدایى لازم دارد. باید سرباز این نظام شد.»[29]
موضعگیرى صریح
به نظر رهبر معظم انقلاب، ائمه جمعه باید جایى که امر دائر باشدمیان جبههء طرفدار اسلام و جبهه اى که طرفدار اسلام نیست، موضع صریح و روشنى به نفع جبههء طرفدار اسلام بگیرند و البته موضع گیرى متین و در چارچوب عدل:
«موضع گیرى به معناى پرخاشگرى هم نیست؛ نه،موضع گیرى اگر با پرخاشگرى و اهانت و آن چیزهایى که خداى نکرده موضع امام جمعه را از عدل بیرون مى آورد وبه ظلم نزدیک مى کند، آمیخته شد.
اثر خدایى هم نخواهد داشت؛ اثر مردمى هم نخواهد داشت، نه خدا ثواب مى دهد، نه مردم گوش مى کنند. پرخاشگرى مراد نیست، تبیین مراد است «بلاغ المبین»؛ بیان، تبیین . هرچه هم مهربانانه تر، بزرگوارانه تر و محبت آمیزتر باشد.
بهتر است، البته بایدصریح و روشن باشد که مایهء اشتباه نشود... و این البته احتیاج دارد به شناخت موقعیت، شناخت سخن، شناخت مخاطب، شناخت شبهه .»[30]
خطبه نماز جمعه
جایگاه «خطبه ه» در نماز جمعه از اهمیت و تأثیرگذارى ویژه اى برخوردار است و به همین خاطر باید از شرایط و ویژگى هایى برخوردار باشد. رهبر معظم انقلاب در این موضوع مهم مى فرماید:
«در خطبه ها اولاً محتوا را باید در نظر داشت ... محتواى خطبه ها چیزى باشد که هر کس پاى آن نشست، وقتى بلند شد احساس کند چیزى نصیبش شده یا یک مطلب علمى، یا یک مطلب اعتقادى، یا یک فهم سیاسى ... یا توجه و ذکر خد، یااینکه قطرهء اشکى از چشم او جارى شود. احساس کند چیزى به دستش آمده ... واین، احتیاج به کار و تلاش دارد.»[31]
ایشان دربارهء اندازهء زمانى خطبه هاى جمعه مى گویند:«خطبه ها را هر چه بتوانیم کوتاه تر کنیم . بهتر است .
البته در حد لازم؛ مثلاً فرض بفرمایید اگر خطبه ها از حدود بیست دقیقه به اذان ظهر شروع بشود تا بیست دقیقه بعد از اذان ـ یعنى حدود چهل دقیقه ـ فکر مى کنم خیلى خوب باشد و کافى هم هست .
در چهل دقیقه هم خیلى چیزها مى شود گفت . آن وقتى که مطالعه کرده باشیم و حرف آماده و دسته بندى شده باشد، راحت تر و زودتر مطلب را تمام مى کنیم .
وقتى خطبه را طول مى دهیم، خیلى از اوقات ناشى از این است که مطلب در ذهنمان منظم و مرتب نیست ... خطبه ها باید کوتاه باشد، تا مردم احساس نکنند که با آمد و رفت نماز جمعه روزِ جمعه شان تحت الشعاع قرار مى گیرد وهمه اش صرف نماز جمعه مى شود.»[32]
مقام معظم رهبرى در سخنى دیگر در باب خطبه هااظهارمى دارند:«آنچه در باب خطبه هاى نماز جمعه به نظرم مى رسد این است که هر چه این خطبه ها کم حجم تر و پُرمغزتر باشد،بهتر است .
نقطهء مقابل این است که خداى نکرده حجم خطبه هاى زیاد و عمق و مغز آن کم باشد، که این یقیناًجاذبه را کم و احیاناً تبدیل به دافعه خواهد کرد.»[33]
هنر بزرگ خطیب جمعه
از نظر مقام معظم رهبرى هنر بزرگ خطیب جمعه در این است که نیازهاى فکرى و روحى مردم را بشناسد و با پرسشهاى ذهنى وفکرى آنها آشنا باشد و در خطبه هاى نماز به همانها بپردازد:
«نماز جمعه یک منبر معمولى نیست که برویم ازمحفوظاتمان استفاده کنیم . مطلب باید نقد، حاضر، متین،قوى، مفید، مورد سؤال و مورد احتیاج باشد. اى بسامطلب علمى خیلى قوى اى هم هست.
اما مورد نیاز مردم نیست؛ مثلاً برود شبهه آکل و مأکول را در نماز جمعه مطرح کند، یا یک مسألهء فقهى یا حقوقى که مورد نیازمردم نیست؛ این فایده اى ندارد.
هنر بزرگ امام جمعه این است که مطلب مورد نیاز مردم را بشناسد و استفهام هاى مردم را بداند. میدان بدهید مردم سؤال کنند و به ستاد نمازجمعه نامه بنویسند و نظراتشان را بگویند... و شما هم بروید خوب مطالعه کنید، اگر شبههء واردى است، بیان کنید.
اگر به هر حال مطلب احتیاج به تبیین دارد، تبیین کنید. استفهام مردم را باید به دست آورد. از این سؤالات باید فهمید مردم دنبال چه هستند.»[34]
مقام معظم رهبری:نماز جمعهیک منبرمعمولى نیستکه برویمازمحفوظاتماناستفاده کنیم.مطلب باید نقد،حاضر، متین، قوى،مفید، مورد سؤالو مورد احتیاجباشد.|42|
ایشان در بیانى دیگر دربارهء محتواى خطبه ها مى فرمایند:«مطلب باید قوى باشد، مستند باشد، منطقى باشد، قانع کننده باشد و متناسب بانیاز. این مى شود آن مطلب درست و قوى .»[35]
شیرین سخن گفتن، بُعد دیگرى است که باید در خطبه ها رعایت گردد:«نماز جمعه باید به طور طبیعى شیرین باشد. من و شما خودمان هم اگر چنانچه دیدیم کسى شیرین حرف نمى زند، پاى صحبتش نمى نشینیم .
این شیرین حرف زدن را بایدآموخت . بعضى ها طبیعتاً این جورند. بعضى که این جور نیستند، بایستى سعى کنند براى یادگرفتن این قضیّه . یکى از راههاى شیرین واقع شدن نماز جمعه، کوتاه بودن آن است .»[36]
اهداف خطبه ها
خطبه هاى نماز جمعه از چنان اهمیتى برخوردار است که رهبر معظم انقلاب درمناسبت هاى گوناگون با بیانات مختلف و از زوایاى متفاوت بر آنها تأکید مى ورزند:
«در خطبه هاى نماز جمعه، هدف اول این باشد که ایمانها تقویت شود؛ دیگراینکه اندیشه ها و فکرها قوى و تقویت شود؛ سوم اینکه خطوط اصلى سیاست وموضع گیرى نظام اسلامى براى مردم درست تشریح و تبیین شود.
چهارم اینکه اخلاق فاضله در بین مردم ریشه بدواند و آخر اینکه همدلى و اتحاد و اتفاق کلمه در بین مردم روز به روز قوى تر شود. براین اساس باید مطالب خطبه ها تنظیم وحتى الفاظ انتخاب شود.»[37]
محتواى خطبه ها
امام جمعهء تهران که در سخنورى زبانزد عام و خاص اند، علاوه بر اهداف خطبه ه، درتشریح محتواى لازم خطبه ها نیز نکات قابل توجهى ارائه کرده اند:
«آنچه که ما تصور مى کنیم در خطبه ها باید اصول کار باشد و هر چه مى گوییم بایستى بر محور این اصول باشد، چند چیز است ... در درجهء اول تقوا و ذکر وتوجه به خداست . خطبه بایستى واقعاً مردم را به یاد خدا بیندازد. نصیحت درخطبه ها چیز لازمى است . البته تبیین و توجیه مسائل و بیان فلسفهء احکام وعقاید
و اینها چیزهاى خوبى است، اما هیچکدام جاى موعظه را نمى گیرد... لذا شمامى بینید که در خطبه هاى امیرالمؤمنین (ع) و نبىّ اکرم (ص) و آنچه که از ائمه (ع)نقل شده، همین معانى هست:
ز آتش دوزخ بترسید، به نعیم الهى در بهشت رغبت پیدا کنید، دروغ نگویید، غیبت نکنید، فتنه انگیزى نکنید، ناشکرى نکنید،تفتین نکنید و دلها را به هم بد نکنید؛ اینها نصایح است .
اگر یک روایت اخلاقى ازمعصوم خوانده و بیان بشود، بهتر است . پس خطبه ها را نباید خالى از این چیزهاگذاشت، و لو به اندازهء کم .
دومین چیزى که حتماً باید در خطبه ها باشد وازخطبه ها در بیاید، روح امید و آرامش و سکون و سکینه است . خطبه اى که مردم راناامید کند، چه ناامید از رحمت الهى و چه ناامید از آیندهء کشور، خطبهء بدى است .
یک عیب و یک ایراد رانباید آن قدر بزرگ کنیم که مردم بگویند عجب ! پس همه چیز از دست رفت ! خطبه باید به مردم امید ببخشد. اگر امید نبود، حرکت نخواهدبود..
بحمدالله صلاح غالب بر همهء امور است . حالا اگر در گوشه و کنار علامتى از فساد دیده شد، آیا انسان همهء این بشایر امید را ندیده بگیرد!؟این واقعاًجفاست، و ناشکرى نعمت الهى است .
... چیز دیگرى که در خطبه ها باید وجود داشته باشد، این است که حالت قدردانى و غنیمت شمارى نظام اسلامى در مردم تقویت بشود.
این همان کشورى است که بدترین مظاهر فساد غربى را گرفته بود و در دورترین مناطق کشور ـ چه برسد بهتهران ـ آنها را روز به روز تقویت مى کرد. امروز در این کشور، گناه و فسق منکراست ... البته شما توقع نداشته باشید که در خفا هم گناه نباشد، چون در زمانپیغمبر و امیرالمؤمنین هم چنین توقعى نبود.
... نکتهء دیگرى که باید در خطبه هاى نماز جمعه پیش بیاید، تحریض بر همکارىعمومى مردم و کمک به امور عمومى کشور است ... نکتهء دیگرى که لازم است درخطبه هاى نماز جمعه، وجود داشته باش.
یعنى مجموعاً از خطبه ها بربیاید،عبارت است از روح نظم و انتظام و انضباط در مردم، نظم پذیرى یعنى آن حالت فرمانبردارى از مرکزیت نظام و همکارى با مسؤولین کشور.
حالت سرکشى وبى اعتنایى به مقررات و رفض قوانین کشور و این چیزها نباید در بین مردم و درخطبه هاى جمعه به وجود بیاید. عکس آن باید به وجود بیاید که حالت استسلام در مقابل قوانین، مقررات، نظامات عمومى و این هاست .»[38]
مسائل جامعه و جهان
آگاه کردن شرکت کنندگان در نماز جمعه نسبت به مسائل روز و آنچه پیرامون آنهامى گذرد، از محورهاى اصلى خطبه هاى جمعه مى باشد. رهبر معظم انقلاب در اینرابطه مى فرمایند:
«نکتهء دیگرى که در باب نماز جمعه وجود دارد و همهء آقایان محترم به آن توجه دارند... مسألهء جریان هاى سیاسى و اخبار دنیا و اخبار جامعه است که باید امام جمعه آنها را به مردم بگوید و آنها را مطلع کند.
این بخشى از همان تبیین و بلاغ است . مردم اگر ندانند جریان هاى محیط برآنها چیست، ممکن است دچار مشکلشوند. امروز با توسعهء صداها و بوق هاى تبلیغاتىِ دنی، این مشکل به مراتببیشتر است .
مردم باید بدانند در دنیا و پیرامون و جامعهء آنها چه مى گذرد و هدف چیست . ائمهء جمعه با بلاغت، آگاهى، بصیرت و پختگى، این توفیق را پیدا کنندکه این مسائل را براى مردم بیان کنند تا آنها نسبت به مسائل کشور دچار ابهام نشوند.
بنابراین، نماز جمعه ذو ابعاد است، هم به مسائل اعتقادى و اخلاقى و هم به مسائل سیاسى و مسائل مربوط به زندگى مردم مى پردازد.»[39]
نتیجه:
از بیانات رهبری در موضوع چرا نماز جمعه فریضه ای عبادی - سیاسی محسوب می شود؟
از دیدگاه مقام معظم رهبری نماز جمعه جزء موضوعاتی است که به هیچ عنوان کهنه نمی شود و تکرار آن در هر هفته حاکی از این است که حقیقت مستمری در این فریضه الهی نهفته است.
بنابراین اگر دستگاه «امامت جمعه» و «نماز جمعه» از انقلاب اسلامی گرفته شود، انقلاب لطمه می خورد» .لذا علم بروز و تقوا و مردم داری و تسلط بر خطبه ای مختصر و مفید، بیان رسا و مفید و موضوع گیری دقیق مسائل جاری سیاسی از ابزار مهم امام جمعه می باشد.
نماز جمعه از آن جهت قدرت نرم محسوب می شود که امام جمعه، در خطبه های نماز، علاوه بر ستایش خداوند و سفارش به تقوا، از مصالح دینی و دنیوی امت اسلامی، رویدادهای جهان، به ویژه کشورهای اسلامی و همچنین از مسائلی که در سرنوشت و استقلال آنان، مثل همکاری و تفاهم و همبستگی اثرگذار است، سخن می گوید
و مسلمانان را از سیاست های شوم دشمنان داخلی و خارجی آگاه می سازد.
پی نوشت ها :
پی نوشت ها :
[1] گزیدهاى از سخنرانى مقام معظم رهبرى مورخ 7/3/69، در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور.
[2] همان.
[3] بخشى از سخنرانى معظم له، در نهمین گردهمایى سراسرى ائمه جمعه، در تاریخ 28/6/72
[4] همان.
[5] سخنرانى در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور، 15/7/81
[6] همان، 14/7/82
[7] همان.
[8] بیانات در دیدار اعضاى ستادهاى نماز جمعه سراسر کشور 5/5/81
[9] حکم انتصاب اعضاى شوراى دبیرخانه مرکز ائمّه جمعه سراسر کشور - 7/11/68
[10] بیانات در نهمین گردهمایى ائمه جمعه سراسر کشور - 28/6/72
[11] هزارمین خطبه نماز جمعه تهران - 8/8/77
[12] بیانات در نهمین گردهمایى سراسرى ائمه جمعه - 28/6/72
[13] بیانات در دهمین گردهمایى ائمه جمعه سراسر کشور - 21/6/73
[14] هزارمین خطبه نماز جمعه تهران - 8/8/77
[15] همان.
[16] خطبه نماز جمعه تهران، 26/1/79
[17] سخنرانى در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور - 7/3/69
[18] همان.
[19] سخنرانى در هفتمین گردهمایى ائمه جمعه سراسر کشور - 25/6/70
[20] همان.
[21] همان.
[22] بیانات در دیدار اعضاى سمینار ائمه جمعه 31/6/71
[23] بیانات در نهمین گردهمایى سراسرى ائمه جمعه، 28/6/72
[24] بیانات در دهمین گردهمایى ائمه جمعه سراسر کشور، 21/6/73
[25] همان.
[26] همان.
[27] بیانات در نهمین گردهمایى سراسرى ائمه جمعه، 28/6/72
[28] بیانات در دهمین گردهمایى ائمه جمعه سراسر کشور - 21/6/73
[29] همان.
[30] بیانات در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور - 11/7/79
[30] بیانات در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور - 11/7/79
[31] بیانات در دیدار گروهى از ائمه جمعه جدید شهرستانه، 2/12/79
[32] همان.
[33] بیانات در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور - 15/7/81
[34] بیانات در نهمین گردهمایى سراسرى ائمه جمعه - 28/6/72
[35] همان.
[36] همان.
[37] بیانات در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور - 16/7/80
[38] بیانات در دهمین گردهمایى ائمه جمعه سراسر کشور - 21/6/73
[39] بیانات در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور - 15/7/81
منبع:
فصلنامه حکومت اسلامی شماره 32
دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری
http://ensani.ir/fa/article/83807
* این مقاله در تاریخ 1401/10/14 بروز رسانی شده است.
