نویسنده: محمدمهدی جندقیان
چکیده؛
یکی از مسائلی که برای مستشرقین، بسیار علاقه مندانه است اسلام‌شناسی است، علاوه بر ایشان، توده‌هایی از مردم غیر مسلمان نیز برآنند تا ذهنیتی کامل و نظام‌وار و لکن مختصر از اسلام برایشان فراهم شود. در این بین جوانان مسلمان نیز می‌کوشند تا مطالعات دینی و اسلامی داشته باشند؛ به کتب و آثار مختلفی رجوع می‌کنند ولی در بسیاری موارد نیاز خود را نمیابند و اساساً بحث مندرج در کتب و منابع دسترسشان آنها را مستغنی نکرده بلکه تصویر ذهنی و راهنمایی نیز به ایشان نمی‌دهد. از همین رو ارائه‌ی طرح مهندسی شده یا آنچه امروز تحت عنوان جغرافیای علم مطرح است می‌تواند به حل این آشفتگی تا اندازه زیادی کمک کند.در این مقاله که با عنوان جغرافیای اسلام‌شناسی تدوین شده است، تلاش شده است تا ابعاد مختلف و قابل تحقیق در دینی چون اسلام، به صورت فصل بندی به همراه پاره ای توضیحات کوتاه در حد تحمل مخاطب ارائه شود تا ضمن ترسیم بحث در ذهن مخاطبین، زمینه تحقیق و پیگیری ایشان نیز فراهم شود. این بخش از مقاله متصدی طرح بخش‌های دیگری از بحث جغرافیای اسلام‌شناسی ست؛ بحث‌هایی نظیر شریعت، اماکن مقدس، تاریخ اسلام، فرق و مذاهب، جغرافیا و اطلس جهان اسلام، علوم و فنون اسلامی، نخبگان و شخصیت‌های اسلامی است.
واژگان کلیدی؛
اسلام، محمد، اسلام‌شناسی، جغرافیای دین، دین‌شناسی، مسلمان
مقدمه بخش دوم؛
موضوع جغرافیای اسلام‌شناسی، درصدد شناخت ابعاد مختلف اسلام است، البته شناختی اجمالی که می‌کوشد تا نیاز عمومی به عناوین اسلام‌شناسی را برای مخاطبین مختلف فراهم سازد. بخش اول این مقاله، دارای مقدمه ایست که رویکرد، مأموریت و بنای این مقاله را مشخص می‌سازد. همچنین در بخش اول چهار قسمت از مجموع یازده فصل کامل این مقاله آمده است. یازده فصل کامل مقاله عبارت است از:1. باورها و عقاید
2. مناسک و عبادات
3. اخلاق و ارزش گرایی
4. نمادها و نماها
5. شریعت؛ برنامه زندگی و حقوق
6. اماکن مقدس
7. تاریخ اسلام
8. فرق و مذاهب
9. جغرافیا و اطلس جهان اسلام
10. علوم و فنون اسلامی
11. نخبگان و شخصیت‌های اسلامی
5- شریعت: برنامه زندگی؛
در بین ادیان، شاید به جرأت بتوان گفت که تنها دو آئین یهود و اسلام، با جدیت و گستردگی به مسئله شریعت و قوانین زندگی پرداخته‌اند. اسلام در همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی دستورات و توصیه‌هایی دارد، دستوراتی که مرز آن حرمت و وجوب است؛ و توصیه‌هایی که جنبه مستحب و مکروه دارد. تقسیم بندی و طرح ابعاد شریعت اسلام کار دشواری ست چون هم باید رعایت اختصار را کرد و هم گستردگی آن را نمایان ساخت.5-1- شریعت در حوزه فردی:
در نزد مسلمانان، انسان مرکب از روح و جسم است و ارتباط این دو در هنگام حیات آدمی بسیار نزدیک و شدید است و در یکدیگر تأثیر خواهند داشت. اسلام برنامه‌هایی در راستای سالم زیستی و زیستی مؤمنانه ارائه می‌دهد و از سویی دیگر انسان را به انجام عبادات، نهادینه سازی صفات خوب اخلاقی و خضوع در برابر پروردگار دعوت می‌کند. ابعاد برنامه زندگی اسلامی در حوزه فردی در بخش‌های زیر قابل بررسی ست:- سلامت جسمی:
- بهداشت
- تغذیه
- سلامت روحی:
- تطهیر
- عبادت
- سعی در جهت بندگی و خضوع در برابر پروردگار
5-2- شریعت حوزه اجتماعی:
بخش عمده ای از دستورات و تعالیم اسلامی در ابعاد اجتماعی موضوعیت پیدا می‌کند که در اینجا به این ابعاد اشاره می‌شود:- ازدواج و رعایت حقوق افراد خانواده نسبت به همدیگر: زن و شوهر، پدر و مادر و فرزندان
- رعایت حقوق همسایگان
- رعایت حقوق و تجویز آداب و دستوراتی در برخورد با فامیل
- تکلیف متدینان در برابر مردگان
- برخورد و همزیستی با پیروان سایر ادیان
- انفاق و کمک به دیگران و خصوصاً فقیران و مشارکت در خیریه‌ها
- کمک به انجام امور عام المنفعه مثل ساخت بناها و رسیدگی به امور جامعه انسانی – مسلمان و غیر مسلمان-
- رعایت حقوق جانوران، زمین و طبیعت و تکلیف مؤمنان در استفاده از آنها
- اعلام جریمه انجام بعضی از گناهان و طریقه جبران آن با هدف کمک به جامعه
- احکام مربوط به انجام مشاغل مختلف در جامعه از انجام کارهای تولیدی، صنعتی و کشاورزی تا مشاغل تجاری، خدماتی و اداری و حتی مناصب دولتی و حکومتی.
- احکامی در معاملات و تعاملات – اقتصادمحور- افراد جامعه از قبیل اجاره، ضمانت‌ها، مشارکت‌ها و...
- احکامی مربوط به وصیت کردن به هنگام مرگ
- احکامی مربوط به برگزاری مسابقات ورزشی
- احکامی درباره ارث و تقسیم اموال مردگان در بین نزدیکان آن
5-3- شریعت در حوزه حاکمیت:
اسلام، علاوه بر احکام شایعی که در خصوص مسائل فردی و جمعی - صرفنظر از حاکمیت - دارد، احکام و برنامه‌هایی دارد که در سایه حاکمیت اسلامی موضوعیت پیدا می‌کند و یا حداقل ضمانت اجرایِ آن به واسطه حاکمیت و حکومت دینی ست:- احکام اسلام در خصوص انفال
- احکامی در خصوص جهاد و مبارزه
- احکام قضایی و دستورات اسلام در خصوص جرائم اجتماعی و حقوقی
البته نحله ها و اندیشمندان بزرگی در بین مسلمانان معتقد به وجود احکام و تعالیم اسلامی به صورت کلی و جزئی در همه ابعاد حوزه حاکمیتی و حکومتی‌اند و با توجه به اعتقاد به عصمت پیامبر اسلام و شواهد کافی در تشکیل حکومت دینی توسط وی، استخراج مدل حکومتی و قوانین آن حکومت را ممکن میدانند.
6- اماکن و ابنیه مقدس؛
شناخت اماکن و بناهای مقدس در ادیان و تمدن، راهنمای مفیدی برای شناخت ملموس تفکرات و احساسات پیروان یک آئین است. مکان‌هایی که می‌شود تجلی احساس دینی پیروان یک آئین را به تمامه دید. در اسلام، مهم‌ترین بناء و مکان مقدس، کعبه و محلی است که کعبه در آن قرار دارد؛6-1- اماکن مقدس اسلامی:
- مکه و کعبه: کعبه، نام بنایی چهارگوش است که علیرغم سادگی در ساختمان، احترام و جایگاه فوق العاده ای دارد. ساختمانی با ابعاد تقریباً یازده متر در هر طرف که با پارچه ای مشکی پوشیده شده است. دیرینه‌ی ساختمانی کعبه به بیش از چند هزار سال می‌رسد. ساکنین جزیره العرب، کعبه را خانه خدا می‌دانستند. محلی برای عبادت و زیارت خداوندگار عالَمیان؛ اعراب با توجه به تعالیمی که از جانب ابراهیم – پدر ادیان ابراهیمی – به جای مانده بود، مراسماتی را در محل قرارگیری کعبه؛ مکه؛ انجام می‌دادند. بعد از اسلام، مراسمات عبادی پیرامون کعبه، به صورت جامع‌تری تدوین شد که تحت عنوان مناسک حج و عمره از آن یاد می‌شود.- امروز کعبه در مسجدالحرام قرار دارد و مقدس‌ترین بنای مذهبی در جهان نیز به حساب می‌آید. کعبه، قبلگاه مسلمانان است و مسلمانان در نماز و دعا و... رو به قبله می‌ایستند.
- مکه که مهم‌ترین و مقدس‌ترین شهر مسلمانان است، در خود بناها و مکانهای محترم و مقدس دیگری را نیز جای داده است. بعضی از اماکن در قالب کوه، غار و صحرا نمایان می‌شوند.
- مدینه: دومین شهر مقدس مسلمانان است که به سبب وجود مزار و مضجع پیامبر اسلام محمد (ص) برای مسلمانان اهمیتی دو چندان یافته است. شهری که محمد (ص) ده سال پایانی عمر خویش را در آن گذراند، در آنجا حکومت اسلامی تشکیل شد و سال‌ها مرکز حکومت اسلامی در جهان به حساب می‌آمد. وجود قبرستان بقیع، محل جنگ‌ها، مزار شهیدان و محل دفن مبارزان صدر اسلام، خانه پیامبر و سایر مساجد اولیه در صدر اسلام همه در این شهر است. هر چند در نگه داری از بناهای تاریخی و مقدس آن کوششی انجام نگرفته و تقریباً بسیاری از آنها از بین رفته است.
- قدس و مسجدالاقصی: سومین شهر مهم مسلمین است که پیش از کعبه تا مدتی قبلگاه مسلمانان نیز به حساب می‌آمد. مسلمین برای قدس ارزش فراوانی قائل اند. محل معارج پیامبرشان به آسمان، زیارتگاه و مدفن پیامبران، محل مسجدالاقصی که محل عبادت پیامبران بوده است و بعدها نیز در اعصار اسلامی مسجد مقدس و محترمی به حساب می‌آمده است؛ همه در این شهر قرار دارد.
غیر از این سه شهر که هر کدام، در بردارنده چندین بنا و مکان مقدس برای مسلمانان اند، شهرهای پرآوازه و مشهور دیگری نیز وجود دارد که البته ممکن است برای همه مسلمین مقدس نباشد، هر چند اگر به فلسفه مقدس بودن مکان‌ها و بناهای اسلامی مراجعه کنیم، آنها را نیز به جد مقدس خواهیم یافت.
شهری چون نجف که علاوه بر قرارگرفتن مزار علی – چهارمین خلیفه مسلمانان و اولین امام شیعیان – بزرگ‌ترین قبرستان محترم مسلمانان را نیز در خود جای داده است. قبرستانی که محل دفن ده‌ها پیامبر نیز هست. شهر کربلا یا نینوا که آن نیز به سبب قرارگرفتن مزار حسین بن علی به عنوان زیارتگاه مقدس مطرح و معروف شده است از جمله این مواردند.
6-2- ابنیه مقدس:
در یک بررسی کلی می‌شود ابنیه‌ی مقدس مسلمین را - عموماً - در دو نوع، مشخص و ممتاز نمود؛ مساجد و بقاع مقدس. البته این به معنیِ انحصارِ ابنیه‌ی مقدس اسلامی در این دو نوع نیست؛ ولی نوعاً بناهای مذهبی در یکی از این دو قالب مطرح می‌شوند و ابنیه مقدس نیز همواره با ساخت مسجد و یا بقعه همراه بوده است.- مساجد: همان معبد و محل عبادت مسلمانان است که، مسجد نام دارد؛ مسجد را تقریباً در همه جا می‌شود ساخت و لکن ساخت و نگه داری از آن خود شرایط و احکامی خاص دارد. مسجد محلی است که مسلمان‌ها به هنگام انجام عبادات خود که عموماً نماز است در آن جمع می‌شوند و به نماز مشغول می‌شوند؛ ولی مسلمانان از مساجد استفاده های دیگری نیز می‌کرده اند: محل اعتکاف برای روزه داران، محل برگزاری جلسات و گردهمایی‌های دینی و اجتماعی، محل برگزاری جلسات موعظه دینی، محل برگزاری کلاس‌های درسی و بحث‌های علمی.
ساخت مساجد در سرزمین‌های مختلف اسلامی و در طول اعصار، گویاترین نماد تمدنی مسلمانان شد. با پیشرفت‌های مهندسی، معماری و ساختمانی مسلمانان، ساخت مساجد به عنوان محل تجلی‌گاه دانش فنی ایشان، نیز به حساب آمد.
- بقاع و مزارهای متبرک: در بعضی ادیان رسم بر سوزاندن اجساد است و در بعضی دیگر فراموشی مردگان. احترام به مردگان، در بعضی تمدن‌های شرقی، غربی نیز همواره با خرافاتی همراه بوده است. ولی مسلمین کوشیده‌اند تا با بیان دقیق و وسواس گونه خود از مرگ و مردگان، مرز خرافه گرایی را نیز مراعات کنند. مسلمانان آدمی را مرکب از جسم و روح میدانند که به هنگام مرگ، روح از بدنش جدا شده و جسم را بی جان رها می‌کند. این جسم به مرور پوسیده خواهد شد و بقاء آدمی با روح دنبال می‌شود. ولی با این حال احترام به اجساد و احترام به محل دفن جسم - که به نوعی بیانگر جایگاه محترمانه اشخاص بزرگ و همیشه جاوید در تاریخ است. – در بین مسلمانان دیده می‌شود. به هر حال ساخت بقعه - بر روی مقبره اجساد بزرگان دینی - و قبرستان در سرزمین‌های اسلامی، امری متدوال است. ولی آنچه در اینجا حائز اهمیت است. اشاره به بعضی از بقاع متبرک و مقدس مسلمین است که در بین سایر بقاع و قبرستان‌ها از احترام فوق العاده ای برخوردار شده‌اند، تا جاییکه اساساً این بقعه‌ها به زیارتگاه های مقدس مسلمین تبدیل شده‌اند. بقعه و مزار دفن پیامبر اسلام در مدینه و فرزندان و منسوبین به محمد (ص) در قبرستان بقیع – در مدینه -، بقعه حسین بن علی در کربلا و سایر بقعه‌ها در عراق، سوریه، ایران و ...
غیر از مواردی که ذکر آن رفت، سایر ساختمان‌های مقدس مسلمانان در موارد زیر نمودار می‌شوند؛
- مدارس یا حوزه های علمیه و کتابخانه‌ها: مراکز علمی‌اند که نوعاً در تمام سرزمین‌های اسلامی و در کنار مساجد یا امارت‌های حکومتی یا بازارها ساخته می‌شدند و جنبه معنوی و محترمانه ای داشتند.
- تکیه: یا حسینیه نام مکانی‌ست که شیعیان برای برگزاری مراسمات خاص مذهبی شان ساختند. ایشان معتقدند بنا به احترام، احکام خاص و محدودیت‌های مسجد، یک مکان مقدس و دینی دیگری نیز نیاز است تا سایر مراسمات یا برنامه های اجتماعی و دینی را در آنجا انجام دهند. در سرزمین‌های شیعی – مثل ایران و عراق – ساخت تکیه‌ها، عموماً در کنار مساجد صورت می‌گیرد.
7- تاریخ اسلام؛
تاریخ زبان گویایی است که علاوه بر واقع نمایی ادعاها و باورهای تئوریک یک تمدن، بستر شناخت بهتری از تمدن‌شناسی را برای محققین فراهم می‌کند. بررسی تاریخ اسلام از زوایای مختلف همواره مورد توجه مورخین و اندیشمندان غرب و شرق، مسلمان و غیر مسلمان - بوده است.در این بخش از مقاله، سعی داریم تا ابعاد مختلف مطالعات تاریخ‌شناسانه اسلام را معرفی و مرور کنیم.
7-1- تاریخ صدر اسلام و سیره نویسی:
سیره نویسی، که طی قرن‌ها در مراکز علمی جهان اسلام، دانشی مستقل و تخصصی به حساب می‌آمده است و البته از جهات مختلفی قابل توجه و مهم بوده است، اساساً دانشی تاریخی ست که به مرور زندگی نامه پیامبر اسلام می‌پرداخته است. سیره نویسان می‌کوشیده اند تا وقایع و رویدادهای تاریخی مرتبط با زندگی پیامبر اسلام را از پیش از تولد محمد (ص) تا پایان عمر جمع آوری کنند و با دقت تمام، این مسائل را بیان کنند. در این شاخه از علم تاریخ، بیان مسائل و رویدادهای بزرگ تاریخی در صدر اسلام مطرح و ذکر جزئیات حوادث مرور شده است.گزارش اجمالی از تاریخ صدر اسلام و کتب سیره نویسان چنین است:
محمد (ص) در زمانی به دنیا آمد که بردگی، ظلم، بت پرستی، فساد و فحشاء معمول و عادی شده بود. محمد (ص) طی مدت بیست و سه تلاش خود توانست با جهالت‌های انسانی، بت پرستی، نژادپرستی، فساد و فحشاء مبارزه کند و آئین اسلام را در همه جزیره العرب جاری کند.
زندگی محمد (ص)، به چند دوره تقسیم می‌شود:
- دوره پیش از تولد و کودکی تا جوانی محمد (ص)
- دوره بعثت محمد (ص) تا هجرت او از مکه به مدینه
- دوره تشکیل حکومت اسلامی در مدینه
بنابراین، اولین شاخه و اولین مرحله مطالعات تاریخی اسلام مربوط به همین وقایع صدر اسلام است؛ آن هم با موضوع شناخت پیامبر اسلام؛ این مرحله از 55 ق-ه آغاز و نوعاً تا 11 هجری ادامه دارد.
7-2- تاریخ دوران خلفاء راشدین:
مرحله دوم تاریخ اسلام مربوط به دوران پس از رحلت پیامبر اسلام است که از لحظاتی پس از پایان عمر او آغاز و تا اوایل دهه 40 هجری ادامه دارد. محمد (ص) در زمان حیات خویش، حکومتی دینی در مدینه تشکیل داد و خود رهبری، زعامت و ریاست این حکومت را بعهده گرفت. مسلمانان دوران آغازین اسلام، تا سه دهه پس از او سعی کردند تا حکومت اسلامی محمد (ص) را ادامه دهند. در این دوره سی ساله، چهار نفر از صحابه نزدیک پیامبر اسلام، بر عالَم اسلام حکومت کردند. حکومتی که دیگر در جزیره العرب محصور نمانده و تمام خاورمیانه فعلی را تا شمال افریقا در غرب و ماوراء النهر در شرق را در بر می‌گرفت.ابابکر، عمر، عثمان و علی که همه علاوه بر اینکه از صحابه محمد (ص) به حساب می‌آمدند، از امتیاز نزدیکی و فامیلی با پیامبرشان نیز بهره مند بودند، به ترتیب در این دوران خلیفه و حاکم جهان اسلام شدند. این دوران آبستن حوادث فراوانی است و بسیاری از اختلافات فرقه ای، اعتقادی و سیاسی پَسین ریشه یابی در این دوران می‌شوند.
7-3- سلسله های پادشاهی در اسلام؛
پس از دوران خلفاء راشدین، اندیشه ای در عالَم اسلام فراگیر شد که بر اساس آن مسئله حکومت را امری دنیوی می‌دانست و تشکیل حکومت دینی را محدود به دوران صدر اسلام و خلفاء چهارگانه می‌شمرد. در دو دوره پیش، رَسم حکومت اسلامی بر آن بود که بالاترین شخصیت دینی که نقش راهنما و مفتی دارد به عنوان رئیس حکومت نیز منصوب یا انتخاب شود. ولی در این دوره، حکومتی در شام تأسیس شد که مسئله حکومت را از امر دین جدا دانست و با بی تفاوتی نسبت به عالِمان و بزرگان دینی، مسئله حکومت را پیگیری کرد. اما به زودی این روش حکومتی تبدیل به اولین حکومت پادشاهی شد؛ و پس از آن نیز، این رویه حکومتی تا دوران معاصر ادامه پیدا کرد.البته در بعضی مواقع حکومتهای پادشاهی به مسائل دین و روحانیون دینی نزدیک و در بعضی مواقع با ایشان به ستیزه می‌پرداختند.
سلسله امویان شام اولین این سلسله های پادشاهی ست و پس از آن عباسیان، عثمانی‌ها، .... مهم‌ترینِ این حکومتها به حساب می‌آیند. البته ذکر این مطلب نیز ضروری ست که از بدو تاریخ اسلام تا قرن چهارم، نوعاً در جهان اسلام یک حکومت مرکزی و فراگیر وجود داشت ولی رفته رفته، حکومتهای متعدد و مختلفی در اقصا نقاط عالَم اسلام پدید آمد و سرزمین‌هایی چون سرزمین‌های عربی، ایران، سرزمین‌های افریقایی، اندلس و ... به صورت مجزا از هم در آمدند.
این دوره از تاریخ اسلام را می‌شود به سه بخش تقسیم نمود:
- دوران پیشرفت و تشکل یافتن تمدن بزرگ اسلامی: این دوره عموماً در قرن‌های دوم تا چهارم هجری مطرح است. پیشرفت‌های تکنولوژیکی و علمی در ابعاد مختلف علم، پیدایش آثار تمدنی در قالب ساختمان‌ها و معماری اسلامی، ثروت مندی و کوشایی اقتصادی مسلمانان، وسعت سرزمینی، حکومت یکپارچه اسلامی و یکه تازی در مبارزه و مقابله با سایر حکومتها و تمدن‌ها، تمدن و حکومت اسلامی را در قله‌ی رقابت‌های بین المللی و تمدنی آن دوران قرار داده بود. اگرچه در همین دوران در درون سرزمین‌های اسلامی، اختلافات اعتقادی، سیاسی و مشکلات امنیتی، پر تعداد و حساس ارزیابی می‌شد ولی با این حال مانع از اوج گیری تمدنی مسلمین نشد. این تمدن در یک قدمی تسلط بر کل اروپا و دستیابی به سرزمین‌های شرقی متوقف شد.
- دوران ماندگاری و رقابت‌های دورنی و بیرونی: این دوران که نوعاً از قرن پنجم هجری آغاز می‌شود، عموماً در فاصله قرن‌های شش تا دوازدهم هجری نمود پیدا می‌کند. طبیعی ست که مدت بیش از هفتصد سال، فراز و نشیب‌های فراوانی را به خود دیده است. دوران حضیضی چون جنگهای صلیبی، حملات مغول‌ها و تجاوزات اولیه استعمارگران اروپایی و دوران اقتداری چون پیروزی‌های در برابر لشگرهای مسیحی-اروپایی، تشکیل و اقتدار حکومتهای عثمانی و صفویه و...
ولی آنچه این دوره را از دوره‌ی قبل خود جدا می‌کند عبارت است از: نوعی برابری تمدنی با تمدن‌های رقیب، عدم پیشرفت چشمگیر و بازیابی‌های تمدنی در اروپا خصوصاً در قرن‌های نهم و دهم هجری، هجمه های خارجی و شکست‌ها و بالاخره انشقاقات داخلی ست.¬
- دوران رکود و غروب تمدن اسلامی: این دوران که همراه است با اوج گیری تمدن مدرن در اروپا، از قرن دوازده تا پانزده هجری به چشم می‌آید، حکومتها و سلسله های پادشاهی کوچک و خوش‌گذران، مرعوبیت و احساس ضعف در برابر تمدن غربی، تفرقه های قومی، مذهبی و سیاسی، عدم تولید و پیشرفت و رقابت با سایر تمدن‌ها، عدم تأثیرگذاری جدی و موفق در عرصه بین الملل، شکست‌ها و انفعالات پرشمار، مهم‌ترین عوامل و نمادهای این عصر در جوامع اسلامی است.
7-4- تاریخ معاصر جهان اسلام؛
تاریخ معاصر جهان و خصوصاً جهان اسلام، به دلایل مختلفی حائز اهمیت است. نزدیکی به دوران زندگی ما و تأثیرات فراوان و مستقیم در زندگی ما، حوادث متعدد و متنوعی که ظرف مدت کمی پدید آمدند، و ... از جمله مهم‌ترین این دلائل است.تاریخ معاصر اسلام را بهتر است از اوایل قرن بیستم میلادی – اواسط قرن چهارده هجری – مرور کنیم. دوره ای که نهضت‌ها و قیام‌های مردمی در سرزمین‌های اسلامی شکل می‌گیرد، قدرت می‌گیرند، پیروز می‌شوند یا شکست می‌خورند. گاه با ظلم و بیداد خارجی و استعمار مبارزه می‌کنند، گاه با حکومتهای پادشاهی خود و به هر حال درصدد احیای تمدن اسلامی‌اند. مهم‌ترین قیام‌ها، نهضت‌ها، مبارزات و پیشرفت‌های این دوران در کشورهای مصر، فلسطین، سوریه، پاکستان، مالزی و بلاخره ایران رقم خورد. امروز بزرگ‌ترین داعیه دار تمدن اسلامی، جمهوری اسلامی ایران است که علاوه بر امتیازات خاص درونی و بین المللی، در مدل حاکمیت و حکومتش، خود را وفادار به سیره و روش محمد (ص) می‌داند.
8- فرق و مذاهب؛
تقریباً در همه ادیان و تمدن‌های دینی جهان و تاریخ، وجود انشعاب و انشقاق فرقه ای پس از مدتی از ظهور آن دین دیده می‌شود. تاریخ هزار و چهارصد ساله اسلام نیز گویای پپیدایش صدها فرقه، مذهب و جریان دینی در درون خود است. فرقه‌ها و مذهب‌های یک دین، نوعاً خود را به اصل یا اصولی از دین عمومی ملزَم، معتقِد و وفادار میدانند و لکن در ادامه با تدوین اضافات یا ارائه اصلاحاتی مرام خود را بر سایر پیروان آن دین ترجیح می‌دهند.8-1- انشعاب اصلی شیعه و سنی:
مهم‌ترین انشعاب مذهبی در اسلام، در زمان زندگی پیامبر اسلام زمینه سازی شد و پس از رحلت وی نمودار شد.ماجرا از آنجا آغاز شد که صحابه محمد (ص) بر سر مسئله عصمت وی دچار اختلاف بودند. گروهی او را معصوم می‌پنداشتند و معتقد بودند هر آنچه او می‌گوید و دستور می‌دهد صحیح است و باید اطاعت شود و گروهی دیگر معتقد بودند تنها بخشی از سخنان و دستورات محمد (ص) صحیح و قابل پذیرفتن است و ملاک تشخیص سخنان قابل پذیرش و مردود او الهی بودن دستور است به این معنی که دستوراتی که محمد (ص) می‌دهد اگر با قید «خدا اینچنین می‌گوید یا می‌خواهد» همراه بود این دستور لازم الاجراست و الا سخن او تنها محترم است ولی لازم الاجرا نیست. البته این بحث و جدل‌ها که به یکی از باورهای اصلی در نزد مسلمانان باز می‌گردد، در زمان حیات محمد (ص) چندان دامن نگرفت؛ که دلیل آن احترام همه مسلمانان و صحابه به گفته‌ها و خواسته های محمد (ص) بود؛ اما پس از رحلت او و بر سر مسئله انتخاب جانشین و حاکم جهان اسلام، اختلافی پیش آمد. گروهی که معتقد به عصمت تمام عیار محمد (ص) بودند و تمام سخنان او را صحیح و خواسته‌هایش را لازم الاجرا می‌دانستند، خواست محمد (ص) مبنی بر جانشینی علی را طرح کردند و علوی یا شیعه نام گرفتند و تا به امروز تنها علی را خلیفه بر حق محمد (ص) میدانند.
گروهی دیگر که کلام محمد (ص) را تمام کننده نمی‌دانستند، این خواست او را مردود شمرده و معتقد به برگزاری انتخابات در بین حاضرین از اصحاب محمد (ص) برای انتخاب جانشین وی شدند و ابابکر را برای خلافت عالم اسلام برگزیدند؛ بعدها کسانیکه خلفای راشدین را به عنوان جانشینان پیامبر اسلام قبول کردند را سنی لقب دادند.
8-2- فرقه های درجه دو:
با گذشت تاریخ، پدیدار شدن حوادث و رویدادهای نوعاً سیاسی - و بعدها گاهی اعتقادی – باعث پیدایش فرقه‌ها و مذاهب متنوع در عالم اسلام شد. بعضی از این فرقه‌ها و مذاهب در مقطعی از تاریخ ظهور می‌کنند، حتی قدرت و وسعت می‌گیرند ولی بعداً رفته رفته مضمحل می‌شوند و تنها نامشان در کتب باقی می‌ماند؛ ولی با این حال بخش کم، اما قابل توجهی از این فرقه‌ها تا به امروز باقی مانده‌اند.نکته مهم دیگر آن است که عموماً این انشعابات فرعی و البته بعدی در عالم اسلام نسبت به اولین انشعاب موضع داشتند و به نوعی خود را به یکی از دو طرف شیعه و سنی نزدیک یا وفادار میدانند.
مذاهبی چون خوارج، مرجئه، کیسانیه، زیدیه، اسماعیلیان و... از جمله فرقه های فرعی‌اند که در گذر حوادث تاریخی و مسائل سیاسی پدید آمدند.
مذاهب حنفی، مالکی، حنبلی و شافعی، معتزله و اشاعره، امامیه، غالیان و... از جمله جریان‌ها و مذاهبی‌اند که عموماً بر سر مسائل علمی – اعتقادی و فقهی – پدیدار شدند و نوعاً به سنی گروی و تشیع وفادارند.
8-3- فرقه های نوین؛
این گروه از مذاهب و فرقه های اسلامی، انشعاباتی‌اند که در بستر تاریخی و سرزمینی اسلام و مسلمین و نوعاً در قرن‌های اخیر پیدا شده و می‌شوند. این فرقه‌ها دارای ویژگی‌هایی اند که آنها را از گروه های پیشین جدا می‌سازد:- وفاداری و التزام به باورها و ضروریات اسلامی در بین ایشان بسیار سُست و نوعاً مردود نیز هست.
- خاستگاه پیدایش فرقه های نوین نوعاً نه از جنس مسائل سیاسی صدر اسلام است و نه از جنس مسائل اعتقادی و علمی بلکه خاستگاه تأسیس آنها ستیزه جویی با سایر گروه های مسلمان در ابعاد فکری و اجتماعی ست.
- نوعاً در جریان شکل‌گیری این فرقه‌ها، ابهامات تاریخی، دست‌های بیگانه و اسلام ستیز خصوصاً از طرف تمدن‌های رقیب اروپایی و شرقی دیده می‌شود.
از همین روست که جریان‌ها و مذاهب اصیل اسلامی نسبت به طرد و تکفیر این فرقه‌ها اقدام کرده‌اند. مشهورترین این فرقه‌ها بابیت، بهائیت، وهابیت، قادیانیت و... است.
9- جغرافیا و اطلس جهان اسلام؛
در این بخش به ارائه اطلاعات عمده و کلی از وضعیت پراکندگی و حجم جمعیت مسلمانان در کره خاکی بسند می‌کنیم و زمینه مطالعات جغرافیایی جهان اسلام را طرح می‌کنیم.امروز مسلمان با جمعیتی بالغ بر یک میلیارد نفر دومین گروه بزرگ متدین در جهان پس از مسیحیان به حساب می‌آیند. پراکندگی جمعیتی و سرزمینی ایشان عموماً به مناطق خاورمیانه، آسیای غربی، شمال و شرق آفریقا، مناطقی از ماوراءالنهر، آسیای قفقاز، جنوب شرق آسیا بر می‌گردد و در سایر کشورها و مناطق دنیا، مسلمانان به عنوان مهم‌ترین و بزرگ‌ترین اقلیت دینی به حساب می‌آیند. اقلیت چند صد میلیون نفری در روسیه، چین، هند، امریکا، اروپا و استرالیا رقم بزرگ و چشم گیری ست.
کشورهای اسلامی:
شناخت موقعیت ژئوپلتیک این کشورها، ذخایر و معادن سرزمینی، جمعیت‌شناسی، وضعیت فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و امنیتی و میزان پیشرفت‌های علمی در هر کدام از این کشورها، حداقلِ مطالعات در حوزه شناخت این کشورهاست.
اردن، امارات متحده عربی، بحرین، عربستان سعودی، عمان، سوریه، عراق، فلسطین، قطر، کویت، یمن، مصر از جمله کشورهای عربی‌اند که دارای حکومت و جمعیت مسلمان اند. لبنان نیز از اگرچه عربی و مسلمان نشین است ولی به خاطر نوع حکومت خود کمتر از آن یاد می‌شود.
جمهوری آذربایجان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قرقیزستان، قزاقستان، مالزی، جمهوری افغانستان، اندونزی، جمهوری اسلامی ایران، ترکیه، پاکستان، بنگلادش، سودان، لیبی، کامرون، موزامبیک، نیجریه، نیجر، تونس، مراکش، سیرالئون، موریتانی، مجمع الجزایر کومور، مالی، برونای، بورکینافاسو، بنین، جیبوتی، سورینام، سومالی، مالیدو، اوگاندا، توگو، چاد، سنگال، گابن، زامبیا، غنا، بیسائو که در آسیا و افریقا قرار دارند دیگر کشورهای اسلامی‌اند و بالاخره جمهوری آلبانی هم، تنها کشور اسلامی در اروپا است.
10- علوم و فنون اسلامی؛
تا پیش از اسلام، علم چه از نوع فلسفه و منطق، چه ریاضی و هندسه و چه فیزیک و شیمی و ... دینی و غیر دینی نداشت و هر آنچه در مراکز و آکادمی‌های علمی تدریس می‌شد نیز همین بود. اما در تمدن اسلامی، علومی با پسوند اسلامی شکل گرفت. بعضی از این علوم در بستر پیشرفت تمدن اسلامی پدید آمدند و بعضی دیگر، علومی بودند که در مدارس اسلامی، با رویکردی نوین تکمیل شدند.10-1- علوم دینی:
مسلمانان به قرآن علاقه مند بودند؛ حفظ و فهم بهتر و کامل‌تر آیات آن برای هر مسلمانی یک مسئله مهم به حساب می‌آمد. سؤالات کنجکاوانه مسلمین در خصوص مسائل هستی‌شناسی و مباحث بنیادین، مباحثات و تحقیقات تکمیلی پژوهشگران اسلامی در خصوص این مسائل را به همراه داشت. نیازهای مردم به دانستن احکام عبادی، مناسک و شریعت گسترده اسلامی تلاش علمی دیگری را می‌طلبید. به هر حال نیازهای علمی مسلمین در ابعاد فکری و اجتماعی، آنها را وارد فضایی کرد که طی مدت دو قرن علومی خاص تحت عنوان علوم دینی را پایه گذاری و مدون کنند.- علم کلام و اعتقادات: علمی که متصدی پاسخ گویی به سؤالات و مسائل بنیادین پیرامون هستی‌شناسی، خدا‌شناسی، پیامبر‌شناسی، رستاخیز‌شناسی و انسان‌شناسی است. این علم در بخشی از مسائل خود با فلسفه اشتراک دارد. اما آنچه مهم است، آنست که این علم از موضع دینی و با تکیه به منابع دینی می‌کوشد تا به مسائل مذکور بپردازد. این دانش همچنین وظیفه دفاع فکری از اسلام را به عهده دارد.
- علوم قرآنی و تفسیر: نوشتن، خواندن، روان خواندن و البته درست خواندن قرآن در کنار تلاش برای فهم صحیح و برتر از قرآن، باعث آن شد تا مجموعه ای از علوم در جهت افزایش اطلاعات، تقویت مهارت تحلیل و روشمندی در خواندن و فهم قرآن پدید آید و تحت علوم قرآنی شهرت یابند.
- علم فقه و شریعت: در این علم، احکام، قوانین و آداب اسلامی پیرامون مناسک و مسائل زندگی فردی و جمعی مطرح می‌شود. طرح مسئله، استنباط پاسخ مسئله از منابع و متون دینی، بررسی سایر آراء و پاسخ دهی به مسئله فرایندی ست که در علم فقه دنبال می‌شود. گستردگی و تنوع مسائل در این علم، حجم دانش‌های اسلامی را به شدت قطور کرد؛ دانش فقه، دربردارنده شاخه های تخصصی علمی نیز می‌باشد.
- علم اخلاق: این علم، می‌کوشد تا از بنیان‌های نظری مباحث اخلاقی شروع کند و در ادامه صفات پسندیده را بر می‌شمارد و شیوه دستیابی نفس به صفات پسندیده را نیز بیان می‌دارد.
- علم اصول: این دانش نوعی دانش متدلوژی و روش‌شناسی ست. این دانش تأمین کننده روش به دست آوردن احکام – استنباط – شریعت از منابع دینی است.
- علم حدیث و درایه: منابع دینی که در علم فقه، اخلاق و کلام به کار می‌آیند عبارتند از 1.آیات قرآن، 2.احادیث پیامبر اسلام، 3.نظرات مورد اتفاق صحابه یا علماء دینی و بالاخره 4.عقل است. علم حدیث و درایه، متصدی روش فهم حدیث است و می‌کوشد تا تشخیص صحیح و ناصحیح بودن احادیث را به دست عالِم دینی بدهد.
- علم رجال و فهرست: این دانش به معرفی مؤلفان و راویان احادیث اسلامی می‌پردازد تا علاوه بر ثبت آثار آنها، شخصیت‌شناسی آنها از حیث میزان دقت، راستی و درستی با روشمندی خاص به خود تحقیق و تحلیل کند.
- علم سیره نویسی و تاریخ: قبلاً نیز به این دانش پرداخته شد که به سبب اهمیت تاریخ صدر اسلام، بسیاری از محققین و پژوهشگران اسلامی تلاش کردند تا زمینه مطالعات تخصصی خود را بر محور سیره نویسی و بررسی تاریخ صدر اسلام بگذارند. این مطالعات، بعدها منجر به تدوین دانش تاریخ اسلام و سیره نویسی شد.
10-2- علوم اسلامی شده:
همانطور که در مقدمه این بخش نیز گفته شد، منظور از عنوان این بخش، علومی‌اند که نوعاً و اصالتاً دینی یا اسلامی نیستند، ولی با توجه به تعالیم اسلامی و رویکردهای نوین، این علوم توسعه و تکامل یافتند؛ این پیشرفت در علوم در حدی بود که اساساً بعضی از آنها در بستر تمدن اسلامی، تدوینی نوین پیدا کردند و یا دچار تغییر و تحول اساسی شدند.- در حوزه علوم انسانی: در این حوزه از علم، مسلمانان به نوعی ورود پیدا کردند که علوم انسانی که نوعاً علوم وارداتی نیز به حساب می‌آمدند کاملاً متحول شود: منطق و فلسفه که اساساً یونانی بودند بارزترین نمونه تلاش مسلمین در این حوزه است. شکل گیری و توسعه علوم ادبیات عرب با تمام شاخه های تخصصی آن نیز در بستر تمدن اسلامی پدید آمد.
- در حوزه علوم غیر نظری: مسلمانان در دوران اوج تمدنی خود توانستند در حوزه علوم تجربی، فنی و ریاضی، پیشرفت‌های قابل توجهی را رقم بزنند تا آنجا که بسیاری از تلاش‌های ایشان در این علوم، زمینه ساز تخصص گرایی و پیدایش علوم مدرن‌تری شد. طب و تغذیه اسلامی، معماری و مهندسی اسلامی مشهورترین نمونه های این علوم اند.
- البته بعضی درصدد آنند که سایر علوم و دانش‌های متدوال روز – از جمله ریاضیات و هندسه، پزشکی، فیزیک و شیمی، زیست و مکانیک، نجوم و ... - را نیز با لحاظ شرایطی، اسلامی قلمداد کنند ولی ظاهراً این تلاش علاوه بر آنکه ثمره خاصی ندارد، چندان محکم و معتبر نیست. البته مسلمانان در دوران‌های مختلف، در این حوزه از علوم نه تنها برجسته، صاحب نظر بلکه اساساً پدیدآورنده و پدر این علوم نیز به حساب می‌آمدند ولی این به معنی اسلامی بودن این علوم نیست.
11- نخبگان و شخصیت‌های اسلامی؛
در تمام ادیان، وجود شخصیت‌های برجسته در طبقات مختلف آن مشهود و مرجع مناسبی برای شناخت بهتر مرام و آئین ایشان است. یهودیان به موسی محترمانه می‌نگرند، مسیحیان، عیسی را مقدس و آسمانی می‌شمارند، زرتشت در نزد پیروانش مقدس است و...در اسلام نیز شخصیت‌ها و نخبگان اسلامی در چند طبقه مطرح و معرفی می‌شوند. شناخت ایشان می‌تواند راهنمای خوبی برای مطالعه آثار و زندگی نامه‌هایشان باشد.
11-1- محمد (ص) پیامبر اسلام
او والاترین و سرشناس‌ترین شخصیت عالَم اسلام است. مسلمانان پیامبر خود را والاترین انسان در جهان هستی میدانند و معتقدند او نیز انسانی ست همچون سایرین که برگزیده شده است برای هدایت همنوعان خود! تمام مسلمانان به شخصیت محمد (ص) عشق می‌ورزند و زندگی او را سرلوحه خود قرار می‌دهند. همانطور که پیش از این نیز گفته شد – بخش اول – اساساً باورهای مسلمانان به محمد (ص) بخشی اصلی در اعتقادات مسلمانان است.پس از پیامبر اسلام، سایر نخبگان جهان اسلام در چند دسته معرفی می‌شوند؛
11-2- خاندان پیامبر؛
در بین ادیان، توجه به خانواده و خاندان پیامبر اسلام کم نظیر و شاید بی نظیر باشد؛ در بعضی از ادیان اساساً شخصیت محوری آن تنهاست و خانواده و میراثی این چنینی ندارد و در بعضی دیگر خانواده های ایشان، به صورت خاص و مستقل مورد نظر نیستند؛ و لیکن در اسلام خانواده پیامبر دارای ارزش و احترام خاصی‌اند. شاید رمز تلقی چنین جایگاهی برای خاندان نبوی به خاطر چند مطلب باشد؛ الف- توصیه‌ها و سفارش پیامبر اسلام در محترم شمردن خاندانش و وضع بعضی احکام در خصوص ایشان. 2- وجود شخصیت‌های ممتاز و منحصر به فردی چون علی و فرزندان او حسن و حسین و... که هر کدام دارای امتیازات فوق العاده ای هستند. 3- توصیه های کلی و اخلاقی اسلام به احترام و رعایت اخلاق اجتماعی و خانوادگی.به هر حال خانوداه محمد (ص) جزء نخستین گروه از شخصیت‌های اسلامی هستند که شناخت ایشان و نوع ارتباطشان با مسائل اسلامی مورد توجه قرار می‌گیرد. خانواده پیامبر اسلام شامل پدر، مادر، اجداد و همسر او از سویی و فرزندان و نوادگان وی از سویی دیگر مورد نظر قرار خواهد گرفت.
- پدر، مادر و اجداد: عبدالله و آمنه، پدر و مادر محمد (ص) هر دو از جوانان مورد توجه در سرزمین عربی بوده‌اند که در خانواده های بنام آن دوران در حجاز زندگی می‌کردند. محمد (ص) والدینش را در طفولیت از دست داد. جد او عبدالمطلب بزرگ خاندان قریش و عربِ حجاز بود. پدران وی تا اسماعیل و ابراهیم پیش می‌روند.
- همسر: خدیجه، از بانوان ممتاز و ثروتمند حجاز بود که علی رغم تفاوت سنی و خانوادگی‌اش با محمد (ص) ازدواج نمود. – خدیجه از خانواده ای متمول بوده و سنی بیشتر از محمد داشت. - ازدواج ایشان به پیش از اسلام بر می‌گردد و تا سالهای آغازین رشد و توسعه اسلام ادامه داشت که به سبب بیماری و فوت خدیجه این زندگی مشترک پایان یافت. محمد (ص) پس از تشکیل حکومت اسلامی چند ازدواج دیگر نیز نمود. ولی هیچیک از آنها برای او پیامد یک زندگی مشترک و تشکیل خانواده ای منسجم را نداشت. این ازدواج‌ها نوعاً با بیوه زنانی بود که خانواده ای فقیر و فاقد سرپرست داشتند و نیازمند به پشتیبانی و حمایت روحی و مالی داشتند، سیره نویسان، سایر ازدواج‌های پیامبر اسلام را ازدواج‌های مصلحتی و حمایتی میدانند.
- فرزندان و نوادگان: محمد (ص) در طول بیش از سی سال زندگی زناشویی صاحب چند فرزند شد ولی تنها پسرش در کودکی فوت نمود. در میان دختران او فاطمه زهرا بیش از همه به پدر نزدیک و همواره همراه او بود و باعث آن شد تا «مادر پدر» نیز لقب بگیرد. جایگاه فاطمه به گونه ای بود که محمد (ص) فرزندان فاطمه را میراث دار خویش خواند. فاطمه همسر علی شد و حسن، حسین و دو دختر دیگر ثمر این همسری شد. در میان نوادگان پیامبر اسلام که بعضاً به عنوان فرزندان محمد (ص) هم یاد می‌شوند، حسین بن علی، جعفر بن محمد - صادق - و مهدی - موعود آخرالزمان - از سایرین مشهورترند.
11-3- صحابه؛
اطرفیان و نزدیکانی که زندگی خویش را وقف همراهی با پیامبرشان می‌کردند و سعی‌شان همواره در جهت حفظ و پاسداشت سخنان و میراث محمد (ص) قرار می‌گرفت صحابه نامیده می‌شدند. – همچون حواریون عیسی – عدد این صحابه فراوان است و لکن نام ایشان در تاریخ ثبت است.معروف‌ترین صحابه، علی، جابر، ابوبکر، سلمان، ابوذر، عثمان و... اند. ایشان طی مدت بیست و سه سال از نقاط مختلف سرزمین عرب به سوی محمد (ص) شتافتند و سعی در همراهی پیامبرشان تا واپسین روزهای زندگی‌اش را داشتند. پس از فوت پیامبر اسلام، به ترتیب ابوبکر، عمر، عثمان و علی که همه از نزدیک‌ترین صحابه به محمد (ص) شمرده می‌شدند به عنوان خلیفه و حاکم جامعه اسلامی حکومت کردند.
معمولاً هر کدام از صحابه علاوه بر همراهی و اُنس با پیامبرشان، دارای امتیازات و صفات برجسته اخلاقی‌ای نیز بودند و از همین رو برای مسلمانان محتَرم و مقدس اند. ولی در این میان علی از همه مهم‌تر جلوه می‌کند.
علی پسرعمو و داماد محمد (ص) است که از کودکی با محمد (ص) همراه بود و نخستین کسی است که به ادعای پسر عمویش ایمان آورد. در تاریخ اسلام رویدادهای مهم فراوانی با محوریت شخصیت علی، نقل می‌شود. مبارزه‌ها و فداکاری‌های بی بدیل علی، علم، ادب و ذوق بی قرینه‌اش و... زبانزد فرق مختلف مسلمان است و شاید به جرأت بتوان گفت که پس از محمد (ص) در عالَم اسلام و در بین مسلمین بالاترین جایگاه را دارد.
11-4- دانشمندان و عالمان اسلامی؛
پس از خاندان و صحابه پیامبر اسلام، دانشمندان و عالِمان اسلامی به عنوان برجسته‌ترین شخصیت‌های عالَم اسلام شناخته می‌شوند. این مطلب حاکی از روحیه علم گرا و تشویق به علم آموزی و علم پروری است. مسلمانان، عالِمان دینیِ خود را همچون انبیاء و صحابه محترم و حتی مقدس میدانند. پس از عالِمان دینی، سایر دانشمندان نیز مورد احترام و صاحب جاه و جایگاه بلندی هستند. در عالَم اسلام تا تقریباًً یک قرن پیش دانشمندان در علوم مختلف تجربی و طب و ریاضی و ... نوعاً خود عالِم دین نیز بودند و چه بسا گاهی به عنوان مرجع پاسخگویی مسائل دینی جامعه اسلامی نیز شناخته می‌شدند. دعوای میان دانشمندان علوم و روحانیون دینی در جهان اسلام کمتر رخ نمایان می‌کند. به هر حال مسلمانان هنوز عالِمان و روحانیون دینی خود را پیشرو و پیش آهنگ نهضت‌های اجتماعی، سیاسی و حتی گاه علمی خود میدانند. فهرست نام دانشمندان و عالِمان مسلمان بسیار بلند است و کتابی هزار صفحه می‌طلبد.پی‌نوشت‌ها:
1- احکام پنج گانه اسلامی: احکام پنج گانه اسلام، احکامی‌اند که از موضع دین درباره موضوعات مختلف داده می‌شوند. این پنج حکم عبارتند از:
• واجب: آنچه که لازم است انجام دادنش و ترک آن گناه محسوب می‌شود.
• حرام: آنچه که انجام دادن آن گناه محسوب شده و مؤمن باید آن را ترک کند.
• مستحب: آنچه انجام دادن آن خوب است ولی در صورت عدم انجام گناهی برای فرد به حساب نمی‌آید.
• مکروه: ترک انجام آن بهتر است ولی با انجام آن گناهی صورت نگرفته است.
• مباح: انجام یا عدم انجام آن تفاوتی نمی‌کند.
این احکام نوعاً در مسائل و موضوعات شریعت کاربرد دارد ولی در مسائل اخلاقی و حتی اعتقادات نیز از آنها استفاده می‌شود.
2- هر فرد مسلمان از حیث سنی در اسلام، چهار مقطع را طی می‌کند و در هر مقطع، فرد احکام و حقوق خاص به خود را پیدا می‌کند:
• از هنگام جنینی تا پایان خردسالی (7 سال): در این مقطع نوعاً فرد تکلیفی ندارد و لکن سرپرستان او موظف به آموزش، تربیت و حمایت از اویند.
• از نوجوانی تا بلوغ: در این مقطع فرد را رفته رفته با تعالیم و تکالیف انسانی و دینی آشنا می‌کنند، فرد نوجوان در مقابل عمل خود، پاسخگوست ولی به هنگام خطا و عصیان مورد عتاب و مجازات قرار نمی‌گیرد.
• از بلوغ تا رشد و بزرگسالی: بلوغ مقطعی از سن انسان است که نوعاً با تغییرات جسمی و رشد جنسی همراه است؛ از این زمان تا وقتی که دوران بلوغ آدمی طی می‌شود، فرد اگر چه مکلف به انجام وظایف و مناسک دینی و اجتماعی خود است ولی بهره مندی از تمامی حقوق، و برخورد تمام عیار قانونی با او، همچنان کامل نیست.
• بزرگسالی و رشد تا هنگامۀ مرگ: سن رشد، زمانی ست که دوره بلوغ و تحولات بلوغی و نوجوانی، سردرگمی شخصیتی و احساسی گریِ آدمی پایان می‌پذیرد و فرد با شخصیت شکل گرفته خود وارد جامعه می‌شود. در این مقطع احکام، قانون به صورت کامل او را مورد خطاب قرار می‌دهند؛ همچنین او در دریافت و استفاده از حقوقش نیز می‌تواند، کاملاً مستقل و آزاد باشد.
1. آشنایی با ادیان بزرگ؛ حسین توفیقی؛ انتشارات سمت؛ تهران 1385
2. آموزش علوم قرآنی؛ محمد هادی معرفت؛ نشر تمهید؛ قم 1383
3. الملل و النحل؛ امام شهرستانی؛ تصحیح محمد بدران؛ نشر مرکز الانجلو مصر؛ قاهره
4. تاریخ جامع ادیان؛ جان بایر ناس؛ ترجمه علی اصغر حکمت؛ انتشارات علمی-فرهنگی؛ تهران 1387
5. تاریخ جهانی؛ ش. دولاندلن؛ ترجمه احمد بهمنش؛ انتشارات دانشگاه تهران؛ تهران 1388
6. دائره المعارف تاریخی؛ عبدالسلام ترمانینی؛ نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی؛ قم 1388
7. درآمدی بر تاریخ قرآن؛ ریچارد بل؛ ترجمه بهاءالدین خرمشاهی؛ نشر مرکز ترجمه قرآن؛ قم 1382
8. عقل و اعتقاد دینی؛ مایکل پترسون و همکارانش؛ ترجمه احمد نراقی و ...؛ نشر طرح نو؛ تهران 1383
9. منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی؛ محمد ابراهیم جناتی؛ انتشارات کیهان؛ تهران 1370
10. نقد و بررسی مکاتب اخلاقی؛ محمدتقی مصباح یزدی؛ نشر مؤسسه امام خمینی؛ قم 1387
/ج
