نویسنده: علی اصغر همتیان
منبع: کتاب شرح فراق - شرحی نو بر دعای ندبه
این بقیه الله التی لا تخلو من العتره الهادیه
این المعد لقطع دابر الظلمه
این المنتظر لاقامه الامت و العوج
این المرتجی لازاله الجور و العدوان
این المدخر لتجدید الفرائض و السنن
این المتخیر لاعاده المله و الشریعه
این المومل لاحیاء الکتاب وحدوده
این مخیی معالم الدین و اهله.
ترجمه
کجاست آن بازمانده (نعمتهای) الهی که در بین عترت هدایت گر پیامبر (ص) قرار دارد و از آنها خارج نیست؟
کجاست آن کسی که برای پایان دادن به ستمگری و زمامداری ستمگران آماده شده است؟
کجاست آن کسی که انتظار می رود ضعف ها و کجی ها (در زندگی بشر) را استوار و مستقیم سازد؟
کجاست آن کسی که امیدها به او بسته شده که اساس ظلم، بیدادگری و دشمنی را از جهان زائل سازد.
کجاست آن ذخیره اندوخته شده برای تجدید واجبات، آداب دینی و سنن الهی؟
کجاست آن که برگزیده شده تا احکام از دست رفته شریعت را باز گرداند؟
کجاست آن کسی که آرزوها به او بسته شده تا برای احیاء قرآن، حدود و احکام بپا خیزد؟
کجاست آن احیاگر آثار و نشانه های دین و اهل ایمان؟
در اینکه منظور از «بقیه الله» چه کسی است؟ باید به چند نکته توجه کرد:
نکته اول: قطعاً طبق تصریح دعا بقیه الله از عترت پیامبر (ص) بیرون نیست.
نکته دوم: کلمه «بقیه الله» در قرآن مجید یک بار در سوره هود آیه 86 به کار برده شده است، (بقیه الله خیر لکم ان کنتم مومنین).
دراین آیه مخاطب قوم شعیب هستند که خداوند پس از نهی از کم فروشی و فساد در زمین می فرماید: «بقیه الله برای شما بهتر است، اگر مؤمن باشید» که منظور از بقیه الله در این آیه، سود و سرمایه حلال و یا پاداش الهی است.
همان طور که مفسرین در ذیل این آیه بیان کرده اند مخاطب آیه قوم شعیب اند اما هر وجود سود بخشی که از طرف خداوند برای بشر باقی بماند و مایه خیر و سعادت او شود؛ بقیه الله محسوب می شود.
نکته سوم: در ذیل آیه فوق، روایت های متعددی وجود دارد که بیان گر این است که منظور از بقیه الله (1)، وجود مقدس حضرت مهدی (عج) است؛ زیرا از مجموع سرمایه ها و امکانات معنوی و مفیدی که خداوند در اختیار بشر گذاشته؛ تنها او باقی مانده است. در اینجا به دو روایت اشاره می کنیم:
1. شخصی از امام صادق (ع) پرسید: آیا به امام قائم (ع) به عنوان امیر مؤمنان، سلام می کنند؟
امام صادق (ع) فرمود: «خیر، آن نام را خدا مخصوص امیرمؤمنان علی (ع) قرار داده، پیش از او کسی به این نام نامیده نشده و بعد از او هم جز کافر، آن نام را بر خود نمی نهد.»(2) عرض کرد: قربانت شوم، پس چگونه بر او سلام می کنند؟
فرمود: «السلام علیک یا بقیه الله»، سپس این آیه را قرائت نمود: (بقیه الله خیر لکم ان کنتم مومنین). (3).
2. در کتاب «کمال الدین» از امام باقر(ع) نقل شده است:
نخستین جمله ای که حضرت مهدی (ع) پس از قیام خود می گوید، این است: (بقیه الله خیر لکم ان کنتم مومنین). سپس می افزاید: منم بقیه الله، حجّت و خلیفه او در میان شما. پس از آن هیچ کس بر او سلام نمی کند مگر این که می گوید: «السلام علیک یا بقیه الله فی ارضه».(4).
بنابراین با توجه به نکته اول که مصداق بقیه الله از دایره عترت پیامبر (ص) بیرون نیست و نکته دوم که منظور از «بقیه الله خیر لکم» هر وجود نافعی است که از طرف خدا برای بشر باقی مانده و مایه خیر و سعادت او گردد و نکته سوم یعنی روایاتی که نقل شده، نتیجه می گیریم مهدی موعود (عج) آخرین امام، از روشن ترین مصادیق بقیه الله می باشد.
بعد از تعبیر «بقیه الله» امام (ع) در ادامه عرض می کند: «کجاست آن کسی که برای پایان دادن به ستمگری و زمامداری ستمگران آماده شده است؟» أین المعد لقطع دابر الظلمه
در بیان قبلی مشخص شد منظور این فراز دعا، وجود مقدس امام عصر (ع) است در این جا نیز آن حضرت را قطع کننده ریشه ظالمان معرفی می کند، بر اساس این عبارت چنین بر می آید: سلسله ستمگران، ظالمان و آنهایی که مانع پیشرفت اسلام و مسلمین و به طور کلی مانع ترقی و رشد بشریت هستند؛ تا ظهور حضرت بقیه الله (ع) وجود خواهند داشت؛ اما پس از طلوع خورشید وجود او این سلسله ننگین ریشه کن خواهند شد.
در جمله بعد عرض می کند: «کجاست آن کسی که انتظار می رود ضعف ها و کجی ها (در زندگی بشر) را استوار و مستقیم سازد؟»؛ أین المنتظر لاقامه الامت و العوج
کاروان بشری، همیشه در حال حرکت است، اما این حرکت، گاهی به سوی هدایت و در بسیاری از موارد به سوی گمراهی است. باید تلاش شود آنها که به سوی گمراهی حرکت می کنند، اگر قابل بازگشت اند، برگردانده شوند و باید به آنها که به سوی هدایت حرکت می کنند، در یافتن مسیر صحیح، کمک شود؛ اما قرار گرفتن درمسیر صحیح - با توجه به اغواگری های سردمداران کفر- آسان نیست.
بنابراین آنها که می خواهند این مسیر صحیح را طی کنند باید از کسی کمک بگیرند که بتواند آنها را در این مسیر هدایت کند و آن شخص در این اعصار کسی جز وجود مقدس امام زمان (عج) نمی تواند باشد.
بر این اساس در جمله بعد دعا چنین آمده است: «کجاست کسی که امیدها به او بسته شده که اساس ظلم، بیدادگری و دشمنی را از جهان زایل سازد؟»؛ أین المرتجی لازاله الجور و العدوان.
در جمله بعد به این نکته اشاره دارد که وقتی امام آن نابسامانی ها را از بین برد و زمینه را برای اطاعت و بندگی آماده ساخت - یعنی تخلیه صورت گرفت - نوبت «تحلیه»، تربیت و اجرای احکام توسط امام (ع) می شود. لذا عرض می کند: «کجاست که آن ذخیره اندوخته شده برای تجدید واجبات، آداب دینی و سنن الهی؟» أین المدخر لتجدید الفرائض والسنن.
در این جمله مسئولیت امام زمان (ع) بعد از ظهور و پس از آن تلاش ها برای ریشه ساختن گمراهی ها، تجدید و به صحنه آوردن فرایض و سنن مشخص شده است. این نکته گویای آن است: وقتی امام عصر (ع) ظهور می کند، آیین و مقررات جدیدی غیر از اسلام نمی آورد، بلکه همان دین و احکام اسلام را که محمد (ص)، پیامبر عظیم الشأن آورده بود، تجدید می کند و غباری را که طی سالها عدم حضور مستقیم امام معصوم (ع) بر احکام نشسته، می زداید. آنچه تحریف شده را کنار می زند و آنچه برای عمل به صحنه نیامده، به مرحله اجرا در می آورد.
هنگامی که فرایض و سنن الهی تجدید شد، اصل شریعت و وحدت امت، اعاده می شود لذا در جمله بعد امام (ع) عرض می کند: «کجاست آن برگزیده شده تا احکام از دست رفته شریعت را باز گرداند؟» أین المتخیر لاعاده المله و الشریعه
چنان که می دانیم در عصر غیبت، قرآن مجید و حدود الهی آن طور که شایسته است مورد استفاده قرار نمی گیرد. آیین و مقررات بشری بر انسانها حاکمند. به همین جهت از برنامه های امام زمان (عج) است که با حضورش کتاب و حدود الهی را احیا کند؛ جمله بعد به این نکته اشاره دارد: «کجاست آن کسی که آرزوها به او بسته شده تا برای احیاء قرآن، حدود واحکام به پا خیزد؟» أین المومل لاحیاء الکتاب و حدوده.
روشن است وقتی در اثر عدم حضور امام (عج) غبار، احکام الهی را فرا گرفته و نشانه های دین از بین رفته باشد؛ کسانی بخواهند دین و آیین را آن چنان که هست؛ بشناسند، در مشقت بسیار خواهند بود؛ از این رو در جمله بعد آمده که از وظایف آن حضرت: احیا نشانه ها و علایم دین و دین داران است، عرض می کند: «کجاست احیاگر آثار و نشانه های دین واهل ایمان؟» أین محیی معالم الدین واهله .
این بقیه الله التی لا تخلو من العتره الهادیه
این المعد لقطع دابر الظلمه
این المنتظر لاقامه الامت و العوج
این المرتجی لازاله الجور و العدوان
این المدخر لتجدید الفرائض و السنن
این المتخیر لاعاده المله و الشریعه
این المومل لاحیاء الکتاب وحدوده
این مخیی معالم الدین و اهله.
ترجمه
کجاست آن بازمانده (نعمتهای) الهی که در بین عترت هدایت گر پیامبر (ص) قرار دارد و از آنها خارج نیست؟
کجاست آن کسی که برای پایان دادن به ستمگری و زمامداری ستمگران آماده شده است؟
کجاست آن کسی که انتظار می رود ضعف ها و کجی ها (در زندگی بشر) را استوار و مستقیم سازد؟
کجاست آن کسی که امیدها به او بسته شده که اساس ظلم، بیدادگری و دشمنی را از جهان زائل سازد.
کجاست آن ذخیره اندوخته شده برای تجدید واجبات، آداب دینی و سنن الهی؟
کجاست آن که برگزیده شده تا احکام از دست رفته شریعت را باز گرداند؟
کجاست آن کسی که آرزوها به او بسته شده تا برای احیاء قرآن، حدود و احکام بپا خیزد؟
کجاست آن احیاگر آثار و نشانه های دین و اهل ایمان؟
بقیه الله کجاست؟
در فرازهای قبل با کلمه أین (کجاست)، از امام حسن (ع) و امام حسین (ع) و فرزندان آن حضرت تا امام حسن عسکری (ع) سراغ گرفته شد، در این فراز امام (ع) چنین ادامه می دهد: «کجاست آن بازمانده (نعمتهای) الهی که در بین عترت هدایتگر پیامبر (ص) قرار دارد و از آنها خارج نیست؟» أین بقیه الله التی لاتخلو من العتره الهادیه .در اینکه منظور از «بقیه الله» چه کسی است؟ باید به چند نکته توجه کرد:
نکته اول: قطعاً طبق تصریح دعا بقیه الله از عترت پیامبر (ص) بیرون نیست.
نکته دوم: کلمه «بقیه الله» در قرآن مجید یک بار در سوره هود آیه 86 به کار برده شده است، (بقیه الله خیر لکم ان کنتم مومنین).
دراین آیه مخاطب قوم شعیب هستند که خداوند پس از نهی از کم فروشی و فساد در زمین می فرماید: «بقیه الله برای شما بهتر است، اگر مؤمن باشید» که منظور از بقیه الله در این آیه، سود و سرمایه حلال و یا پاداش الهی است.
همان طور که مفسرین در ذیل این آیه بیان کرده اند مخاطب آیه قوم شعیب اند اما هر وجود سود بخشی که از طرف خداوند برای بشر باقی بماند و مایه خیر و سعادت او شود؛ بقیه الله محسوب می شود.
نکته سوم: در ذیل آیه فوق، روایت های متعددی وجود دارد که بیان گر این است که منظور از بقیه الله (1)، وجود مقدس حضرت مهدی (عج) است؛ زیرا از مجموع سرمایه ها و امکانات معنوی و مفیدی که خداوند در اختیار بشر گذاشته؛ تنها او باقی مانده است. در اینجا به دو روایت اشاره می کنیم:
1. شخصی از امام صادق (ع) پرسید: آیا به امام قائم (ع) به عنوان امیر مؤمنان، سلام می کنند؟
امام صادق (ع) فرمود: «خیر، آن نام را خدا مخصوص امیرمؤمنان علی (ع) قرار داده، پیش از او کسی به این نام نامیده نشده و بعد از او هم جز کافر، آن نام را بر خود نمی نهد.»(2) عرض کرد: قربانت شوم، پس چگونه بر او سلام می کنند؟
فرمود: «السلام علیک یا بقیه الله»، سپس این آیه را قرائت نمود: (بقیه الله خیر لکم ان کنتم مومنین). (3).
2. در کتاب «کمال الدین» از امام باقر(ع) نقل شده است:
نخستین جمله ای که حضرت مهدی (ع) پس از قیام خود می گوید، این است: (بقیه الله خیر لکم ان کنتم مومنین). سپس می افزاید: منم بقیه الله، حجّت و خلیفه او در میان شما. پس از آن هیچ کس بر او سلام نمی کند مگر این که می گوید: «السلام علیک یا بقیه الله فی ارضه».(4).
بنابراین با توجه به نکته اول که مصداق بقیه الله از دایره عترت پیامبر (ص) بیرون نیست و نکته دوم که منظور از «بقیه الله خیر لکم» هر وجود نافعی است که از طرف خدا برای بشر باقی مانده و مایه خیر و سعادت او گردد و نکته سوم یعنی روایاتی که نقل شده، نتیجه می گیریم مهدی موعود (عج) آخرین امام، از روشن ترین مصادیق بقیه الله می باشد.
بعد از تعبیر «بقیه الله» امام (ع) در ادامه عرض می کند: «کجاست آن کسی که برای پایان دادن به ستمگری و زمامداری ستمگران آماده شده است؟» أین المعد لقطع دابر الظلمه
در بیان قبلی مشخص شد منظور این فراز دعا، وجود مقدس امام عصر (ع) است در این جا نیز آن حضرت را قطع کننده ریشه ظالمان معرفی می کند، بر اساس این عبارت چنین بر می آید: سلسله ستمگران، ظالمان و آنهایی که مانع پیشرفت اسلام و مسلمین و به طور کلی مانع ترقی و رشد بشریت هستند؛ تا ظهور حضرت بقیه الله (ع) وجود خواهند داشت؛ اما پس از طلوع خورشید وجود او این سلسله ننگین ریشه کن خواهند شد.
در جمله بعد عرض می کند: «کجاست آن کسی که انتظار می رود ضعف ها و کجی ها (در زندگی بشر) را استوار و مستقیم سازد؟»؛ أین المنتظر لاقامه الامت و العوج
کاروان بشری، همیشه در حال حرکت است، اما این حرکت، گاهی به سوی هدایت و در بسیاری از موارد به سوی گمراهی است. باید تلاش شود آنها که به سوی گمراهی حرکت می کنند، اگر قابل بازگشت اند، برگردانده شوند و باید به آنها که به سوی هدایت حرکت می کنند، در یافتن مسیر صحیح، کمک شود؛ اما قرار گرفتن درمسیر صحیح - با توجه به اغواگری های سردمداران کفر- آسان نیست.
بنابراین آنها که می خواهند این مسیر صحیح را طی کنند باید از کسی کمک بگیرند که بتواند آنها را در این مسیر هدایت کند و آن شخص در این اعصار کسی جز وجود مقدس امام زمان (عج) نمی تواند باشد.
بر این اساس در جمله بعد دعا چنین آمده است: «کجاست کسی که امیدها به او بسته شده که اساس ظلم، بیدادگری و دشمنی را از جهان زایل سازد؟»؛ أین المرتجی لازاله الجور و العدوان.
در جمله بعد به این نکته اشاره دارد که وقتی امام آن نابسامانی ها را از بین برد و زمینه را برای اطاعت و بندگی آماده ساخت - یعنی تخلیه صورت گرفت - نوبت «تحلیه»، تربیت و اجرای احکام توسط امام (ع) می شود. لذا عرض می کند: «کجاست که آن ذخیره اندوخته شده برای تجدید واجبات، آداب دینی و سنن الهی؟» أین المدخر لتجدید الفرائض والسنن.
در این جمله مسئولیت امام زمان (ع) بعد از ظهور و پس از آن تلاش ها برای ریشه ساختن گمراهی ها، تجدید و به صحنه آوردن فرایض و سنن مشخص شده است. این نکته گویای آن است: وقتی امام عصر (ع) ظهور می کند، آیین و مقررات جدیدی غیر از اسلام نمی آورد، بلکه همان دین و احکام اسلام را که محمد (ص)، پیامبر عظیم الشأن آورده بود، تجدید می کند و غباری را که طی سالها عدم حضور مستقیم امام معصوم (ع) بر احکام نشسته، می زداید. آنچه تحریف شده را کنار می زند و آنچه برای عمل به صحنه نیامده، به مرحله اجرا در می آورد.
هنگامی که فرایض و سنن الهی تجدید شد، اصل شریعت و وحدت امت، اعاده می شود لذا در جمله بعد امام (ع) عرض می کند: «کجاست آن برگزیده شده تا احکام از دست رفته شریعت را باز گرداند؟» أین المتخیر لاعاده المله و الشریعه
چنان که می دانیم در عصر غیبت، قرآن مجید و حدود الهی آن طور که شایسته است مورد استفاده قرار نمی گیرد. آیین و مقررات بشری بر انسانها حاکمند. به همین جهت از برنامه های امام زمان (عج) است که با حضورش کتاب و حدود الهی را احیا کند؛ جمله بعد به این نکته اشاره دارد: «کجاست آن کسی که آرزوها به او بسته شده تا برای احیاء قرآن، حدود واحکام به پا خیزد؟» أین المومل لاحیاء الکتاب و حدوده.
روشن است وقتی در اثر عدم حضور امام (عج) غبار، احکام الهی را فرا گرفته و نشانه های دین از بین رفته باشد؛ کسانی بخواهند دین و آیین را آن چنان که هست؛ بشناسند، در مشقت بسیار خواهند بود؛ از این رو در جمله بعد آمده که از وظایف آن حضرت: احیا نشانه ها و علایم دین و دین داران است، عرض می کند: «کجاست احیاگر آثار و نشانه های دین واهل ایمان؟» أین محیی معالم الدین واهله .
پی نوشت ها :
1- در عبارت «بقیه الله» کلمه «بقیه» به کلمه «الله» اضافه شده است. این اضافه اضافه معنوی است و اضافه معنوی نیز از سه حال خارج نیست یا اضافه ظرفیه یا اضافه بیانیه و یا اضافه لامیه است و در عبارت فوق با توجه به معنای مورد نظر اضافه لامیه است چون با معانی دیگر تناسب ندارد.
2- لا، ذاک اسم سمّی الله به امیرالمؤمنین لم یسم به احد قبله و لایسمی به بعده الا کافراً.
3- اصول کافی، جلد دوم، ص 411، کتاب الحجه، باب نادر.
4- کمال الدین، ج 1، ص 330.
