کرامت آدمی در اسلام و اسناد سازمان ملل

کرامت انسانی

اصطلاح کرامت انسانی در اعداد مهم ترین مباحث عصر ما جای می گیرد. این مبحث در واقع بیانگر یکی از بحث برانگیزترین حوزه های مطالعه اندیشه ای در زمانه ما است. مطالعه مقوله کرامت انسانی، در معنای جدید کلمه، حاصل تلاشی است که ریشه های آن به عصر پس از رنسانس باز می گردد. با این حال و به رغم این سابقه، این مبحث مهم، هم چنان، اهمیت و جایگاه خود را حفظ کرده است.
بحث از کرامت انسانی دارای زوایای متعدد و متنوعی است. کرامت انسانی را عمدتاً برآمده از گفتمان های رایج در عصر مدرنیسم دانسته اند. هم از این روی بسیاری از اهل نظر مبانی و مبادی بنیادین این مفهوم کلیدی را دراندیشه غربی مطالعه می کنند.
درچنین شرایطی باید گفت که مطالعه مقوله کرامت انسانی از منظر منابع وحیانی و متون مقدس امری ضروری است. چنین مطالعه ای، آن گونه که در این نوشتار خواهد آمد، پرده از تبارهایی در مراجعه به این گروه از مفاهیم برمی کشد که در نگاه فارغ از مطالعاتی از این دست، به هیچ روی، مشاهده نمی شود. به این منظور مطالعه و بررسی متون اسلامی از این منظر اهمیت و کارکردی کلیدی و اساسی دارد. پاره های نوشتار زیر ذیل با هدفی از این دست سامان یافته است.

آرمان های ملل متحد و کرامت انسانی

پیامدهای دو جنگ جهانی و لطمات و تبعات جبران ناپذیر آن اندک اندک بشر را به صرافت حفظ و حراست نسل های آینده از «بلای خانمان سوز جنگ» انداخت. امری که در گرو بهبود شرایط زندگی و درک مفاهیم صلح، نوعدوستی، برابری و حقوق بشر از جانب آنان بود.
این موارد در قالب آرمان های متعددی از جانب ملل متحد ترسیم شد که عمده آنها: رعایت کرامت انسانی و توجه به آن در کنار اصلاح و پرورش نسل های آینده بشر به منظور صیانت از صلح و احقاق همه حقوق بشر برای همگان، از رهگذر نیل به توسعه و حقوق بشر در صدر اهداف ملل متحد قرار گرفت. بشر اینک به نیکی می دانست که تحقق هیچ یک از این آرمان ها بدون دیگری حتی متصور نیست.
در 1945 مقارن با تأسیس سازمان ملل، توجه خاص آن به مسائلی چون بزهکاری (offence)، توسعه (Development)، آموزش (Education)، اصلاح و درمان (Reform) مجرمان و نیز مسأله حقوق و آزادی های بشر معطوف شد.
در معرفی آرمان های ملل ساده ترین تعریف آن است که بگوییم: ارتقای سطح زندگی و ایجاد ثبات و امنیت اجتماعی، از جمله مهم ترین اصول و اهداف ملل متحد و یکی از عالی ترین آرمان های حقوق بشر به شمار می آید. همه بیشتر از آن رو است که ارتقا و بهبود کیفیت حیات، خود ضامن اهداف دیگری چون صلح و حقوق بشر است و با ایجاد حس خوب بهره مندی از عدالت و انصاف در آحاد جامعه، اهدافی متعالی تر را تضمین می کند. از همین روست که بارها در اسناد مختلف بین المللی و حقوق بشر این مسأله مورد تأکید قرار گرفته است. از جمله در پاراگراف سوم از مقدمه اولین سند پیش نویس اعلامیه جهانی حقوق بشر، آمده است: «برقرار نظامی که در آن انسان ها در پرتو آزادی عقیده و بیان، از وحشت و از فقر در امان باشند، عالی ترین هدف مبارزه جاری-مبارزه برای حقوق بشر-اعلام شده است». (Teh first Draft of universal Declaration of 3rd.Human Rights)
همین سند ذیل فصل یکم خود (اصول کلی) و در ماده 2 در باب رسالت جامعه آورده است: «رسالت جامعه آن است که این امکان را برای تمامی نسل ها فراهم آرد تا شخصیت طبیعی، فکری و اخلاقی خود را به طور همه جانبه و در پرتو امنیت رشد دهند بی آنکه هیچ یک از این وجوه قربانی دیگری شود».
در عین حال نباید از نظر دور داشت که گرچه «پیروی از قانون» از جمله وظایف فرد در برابر جامعه است تا ضامن تحقق دو اصل «تساوی» و «عدالت عمومی» باشد؛ اما این امر تنها در قبال جامعه ای ثابت است که قبلاً شرایط یک حیات متعالی را برای فرد ایجاد کرده باشد، به تعبیر دیگر:
«هر فرد تنها در قبال جامعه ای مسئول است که رشد آزادانه و همه جانبه او را ممکن می سازد». این مضمون عیناً در ماده 29 اعلامیه نهایی نیز منعکس شد (Everyone has duties to the communiyt in which alone the free & full development of his personality is possible." Human Rights 29a: Declaration,Art)
مفهوم ارتقای سطح زندگی و رابطه تنگاتنگ آن با ثبات، امنیت و عدالت اجتماعی از چنان اهمیتی برخوردار است که نه تنها در سند پش نویس، بلکه در متن اعلامیه نهایی حقوق بشر نیز به طور مؤکد و مشخص مورد توجه قرار گرفته:
«هر شخصی به عنوان عضو جامعه حق امنیت اجتماعی دارد... و مجاز است حقوق ضروری برای حفظ حیثیت و کرامت و رشد آزادانه شخصیت خود را به دست آرد». (Everyone as the member of society, has the right 'to social security ...H.22: Rs Declaration.Art) لیالوین کارشناس برجسته حقوق بشر در تفسیر این ماده می گوید:
«... هدف رشد انسان و تضمین شکوفایی کامل استعدادهای اوست. بیش از یک پنجم جمعیت جهان فقیر و گرسنه اند و بیماری و بی سوادی و از همه مهم تر ناامنی هماره رو به افزایش است. در چنین شرایطی رشد اقتصادی گرچه لازم، اما کافی نیست. تلاش ها باید در راستای ایجاد اوضاعی عادلانه تر جهت بهره مندی حداکثری و منصفانه همه مردم از حقوق خویش تمرکز یابد».
حق امنیت اجتماعی همچنین بدین معناست که جامعه باید از حقوق اعضای آسیب پذیر و محروم خود شدیداً حمایت کند.
همچنین ماده 28 اعلامیه بهره مندی افراد از حقوق بشر را در گرو ایجاد نظم و عدالت اجتماعی دانسته است که تلویحاً بیانگر ارجحیت این نظم و عدالت بر سایر حقوق و آزادی های بشری است. (Every one is entitled to a social & international order in which the rights & freedoms set forth in this declaration can be fully realized. 28th:H.Rs' declaration. Art)
در تفسیر این ماده باید گفت در جهان امروز: بخش اعظمی از انسان ها از ضروریات اولیه زندگی مناسب با حیثیت و کرامت بشری و از حداقل آسایش بی بهره اند. برای بسیاری دیگر عدالت اجتماعی آرزویی بیش نیست چرا که از بستر تحقق آن فرسنگ ها فاصله دارند. شکاف تبعیض و ناامنی پیوسته گسترش می یابد. در این میان رشد اقتصادی باید وسیله ای در خدمت توسعه راستین، ارتقای کیفیت زندگی و آسایش نوع بشر باشد؛ حال آن که کشورها به تردید و تأخیر می پذیرند که حفظ منافع درازمدت شان با صلح و آسایش نوع بشر گره خورده و تحقق این هدف این اهداف منوط به آموزش و پرورش صحیح نسل های آینده است. ملل متحد تاکنون برنامه های متعددی در خصوص اهمیت توسعه و ارتباط تنگاتنگ آن با امنیت، عدالت و حقوق بشر برگزار کرده که از آن جمله می توان به اعلامیه حق بر توسعه 1986، اعلامیه و برنامه عمل وین 1993، کنفرانس عالی جهانی برای توسعه اجتماعی 1995 و ... اشاره کرد.
اعضای ملل در کنفرانس عالی جهانی بر تفکیک ناپذیری و وابستگی متقابل همه حقوق بشر تأکید ورزیده و بر ایجاد محیطی مناسب جهت توسعه اجتماعی و ارتقای سطح و کیفیت زندگی در پرتو عدالت و امنیت تأکید ورزیده اند. امری که بی شک تحقق آن نیازمند ایجاد امنیت همه جانبه و رونق صنعت و اقتصاد است. و نیل به این اهداف تنها با تعلیم و تعالی نسل های آینده و بارور کردن پتانسیل ها و شکوفاسازی همه استعدادهای کودکان امروز و سازندگان فردا میسر خواهد شد. نیر بر ضرورت ایجاد جوامع با ثبات، امنیت و مشارکت همگان خاصه محرومین و اقشار آسیب پذیر تأکید شده و حاکمیت قانون، مسؤولیت شناسی و مسؤلیت پذیری اجتماعی و پرهیز از خشونت و ترویج آموزش از دیگر محورهای نیل به این مهم و از مهم ترین اهداف پرورش و بهسازی نسل های آینده است.
در سایر اسناد بین المللی نیز «حق ارتقای سطح زندگی و بهره مندی از نظم و امنیت اجتماعی» مورد توجه و تأکید دوباره قرار گرفته و ارتقای سطح زندگی، بستر و زمینه ساز ثبات و رفاه، جهت برقراری روابط دوستانه بین المللی، و احترام به اصول برابری و استقلال قلمداد شده است.) with a view of condition of stability & well-being which are necessary for peaceful & friendly relation among nations based on respect for the principle of equal rights & self-determination of peoples,the united nation shall promote: ... a.Higher standard of living
به موجب مواد 56 و 60 منشور ملل متحد همه اعضا ملل متحد مکلف و متعهد به انجام اقدامات فردی و جمعی جهت حصول این مهم تحت نظارت شورای اجتماعی اقتصادی (که به اختصار اکوسوک Economic & social council. Ecosoc نامیده شده) هستند.
در توضیح منظور از ارتقای زندگی به سطح مناسب و ارتباطی که میان این مفهوم و برخورداری از امنیت اجتماعی وجود دارد. با عنایت به مواد 24 و 25 اعلامیه می توان گفت: مفهوم سطح زندگی مناسب (standard of living Adequate) آن است که هر کس حداقل بتواند حوائج اساسی خود از قبیل: تغذیه، مسکن، پوشاک، خدمات خانگی و اجتماعی متناسب، آب سالم، بهداشت، درمان و آموزش و پرورش را برآورد و این میزان از تمتع او، مورد تهدید واقع نشود.
بنابراین برای نیل به زندگی شایسته هر کس باید حق کارکردن داشته باشد. در این بین محدودیت ساعات کار هفتگی، بهره مندی از دستمزد منصفانه و متناسب با میزان کار و داشتن کاری رضایت بخش و مکفی برای اداره زندگی و حق تفریح، فراغت و استراحت از حقوق اولیه اوست.
اما برای کسانی که توانایی کارکردن ندارند چون اطفال بی پناه و از کارافتادگان باید نظام تأمین اجتماعی مناسب (اعم از خدمات بازنشستگی) پیش بینی شود. در این میان محروم ترین افراد جامعه باید بیش از سایرین لحاظ شود و در اهداف توسعه نیز باید برای تنگدست ترین، بی بهره ترین و قربانیان محرومیت های ناشی از تبعیض اولویت قائل شد. مهم ترین این گروه ها و مخصوصاً مهم ترین قربانیان تبعیض از منظر حقوق امروز اطفال و کودکان اند.
در ادامه ماده 55 منشور، ایجاد امکان اشتغال به جهت ترقی و توسعه اجتماعی، حل معضلات بین المللی مربوطه، و احترام مؤثر به حقوق و آزادی های همگان بی هیچ گونه تبعیض، از جمله مهم ترین اهداف و اولویت های ملل متحد قلمداد شده است؛ چنانکه رسالت اجرای آن به کمیساریای عالی حقوق بشر (High commissionaire of Human Rights. (H.C.H.R) یعنی مهم ترین رکن اجرا و اقدام ملل متحد و مجمع عمومی ملل (General Assembly.GA))مهم ترین رکن سیاست گذاری این سازمان سپرده شده.
اعلامیه حقوق بشر در فضایی ابهام آمیز تصویب شد. این اعلامیه، در واقع، فارغ از لحاظ نگرش هایی شکل گرفت که در گفتمان های غیرغربی وجود داشت.
یکی از اصلی ترین پرسش ها، هنگام تدوین اعلامیه، آن بود که مبنا و اساس این اعلامیه بر چه اساسی باید باشد.
واقعیت آن است که وجود این مشکل سبب شد که اعلامیه از غنای کافی برخوردار نشود و در عمل، آن گونه که باید و شاید موفق ظاهر نشود. اگرچه بسیاری از مباحث مطرح در آن حائز ارزشی فراگیر و جهان شمول است.

جایگاه مقوله کرامت انسانی در اسلام

کرامت انسانی را می توان دستاوردی فراتر از تلاش های سازمان ملل و اعلامیه جهانی حقوق بشر دانست. این مفهوم از سده های پیش در آموزه های اسلامی مورد توجه بوده است. در منابع مکتوب به جای مانده از صدر اسلام می توان صحت این ادعا را به خوبی دریافت.
اسلام به عنوان دین اکمل، با توجه به جهان بینی خاص خود بسیاری از معارف بشری در خصوص عالم خلقت را ارج نهاده است و ضمن تأکید به لزوم کاربرد آنها در زندگی، جزو اعتقادات خود معرفی کرده است. اساس کرامت انسانی در اسلام بر تساوی برابری همه اقوام و نژادها استوار شده و بر اساس همین تساوی و برابری است که تمامی افراد بی وجود هیچ گونه مانعی می توانند بر اساس توانمندی ها و استعدادهای خود به تعالی برسند.
از آنجا که اسلام به قابلیت آدمی برای نیل به کمال از راه تعلیم و تربیت ایمان دارد لذا تئوری آموزش مداوم را توصیه می کند. اسلام مرد و زن را در هر جایگاهی امر به آموختن می کند تا بتوانند با نیروی علم، سعادت را از شقاوت تمیز دهند و در بهبود امور خلق بکوشند. برنامه تربیتی اسلام جهت آموزش آحاد و نفوس مسلمین برنامه ای است نازل شده از جانب پروردگار. اسلام خداوند را «رب العالمین» می خوانند. این نام به معنای تربیت کننده جهان و جهانیان است. تعالیم اسلامی هر دو بعد عملی و نظری را دقیقاً مدنظر قرار داده است. در این تعالیم، قرآن «کتابی زندگی ساز» و آموزه های دینی مشتمل بر «همه امور و ارکان حیات آدمی» معرفی شده است؛ لذا سنگ بنای آموزش، و خاصه آموزش اطفال و نوجوانان، را طراحی کرده است. امام علی(ع) نیز حامی نگرش و رویکردی کرامت مدارانه به جایگاه انسان است. هم از این روی سیره عملی و قولی آن حضرت بیانگر آن است که ایشان تمایز برآمده از عدم مراعات کرامت آدمی را ولو به بهانه هایی نظیر شأن برتر در میان مؤمنان و ... برنمی تافتند. ذیل چنین رویکردی بود که ایشان، آن گاه که به خلافت مسلمانان رسیدند، پرداخی علاوه بر سهم طبیعی برخی را از بیت المال قطع کردند. در واقع امام علی(ع) به عنوان رهبر و خلیفه جهان اسلام و یکی از بزرگ ترین دانشمندان اسلامی اهمیت فراوانی برای امر تعلیم و تربیت قائل بودند. در مواعظ و فرامین ایشان دستورهای رهایی بخشی وجود دارد که متضمّن هدایت، سعادت، نیکبختی و بهروزی آدمیان است. بخش عمده ای از این فرامین را می توان در نهج البلاغه مطالعه کرد. ایشان نسبت به تدوین و تعلیم علوم، از هر قسمی، سعی وافر کردند و با تربیت مدرسان و اعزام آنها به اقصی نقاط بلاد اسلامی به راه تعالی انسان ها کوشیده است. این نشان می دهد که در امر آموزش توجه اسلام تنها به سلسله مباحث مربوط به اخلاق یا اقتصاد خلاصه نمی شود بلکه دایره وسیعی از معارف را در بر دارد که فراگیری آنها به مثابه وظیفه ای دینی به عموم مسلمین توصیه شده است. همچنین توصیه های فراوانی از پیامبراسلام(ص) و ائمه معصومین (ع) در باب اهمیت تربیت صحیح اطفال، و حتی نحوه انجام آن، وجود دارد که به نیکی و روشنی می توان نمودهای بارز آنچه را امروزه به نام اصول و موازین حقوق بشر شناخته شده است، در آنها مشاهده کرد.

کرامت انسانی در منابع بالادستی اسلامی

مهم ترین، کهن ترین و اصیل ترین سندی که از اسلام در دست داریم، کلام الله مجید است. سند مکتوب و معتبری که کلام پروردگار را به جایگاه انسان تشریح می کند. نمونه هایی از آیات قرآن و تفاسیری که از این آیات در بحث کرامت انسانی بیان شده از قرار ذیل است:
- اسراء، 70:
لقد کرّمنا بنی آدم و حملناهم فی البرّ و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضّلناهم علی کثیر خلقنا تفضیلاً.
ما فرزندان آدم-همه فرزندان آدم- را گرامی داشتیم. آنان را بر مرکب هایی در بر و بحر سوار نمودیم. از هر غذای لذیذ و پاکیزه روزی دادیم و بر بسیاری از مخلوقات خود برتری دادیم چه برتری دادنی.
-احزاب، 57:
ان الذین یؤذون الله و رسوله، لعنهم الله، فی الدنیا و الآخرت، و اعد لهم عذاباً مهینا
: ... ایذاء و آزار بندگان خدا، آزار خداوند و رسول اوست. خدا بر آزار دهندگان در دنیا و آخرت لعنت فرستاده است و ایشان را به عذابی سخت وعده می دهد.
-یس:
... لا اکراه فی الدین! قد تبین الرشد من الغی. هیچ اجبار و اکراهی در دین و پذیرش یا رد آن وجود ندارد. همانا راه تعالی و تباهی آشکار شده است. با توجه به موارد مذکور می توان نتایج زیر را به دست آورد:
- به نیکی می توان موضع شفاف و کاملاً مخالف قرآن را نسبت به آزار و ارعاب انسان ها دریافت.- از بررسی مباحث فوق برمی آید که اسلام برخورد به شیوه ای که کرامت انسانی را دچار خدشه شود ظلم و تجاوز تلقی می کند و مستند آن را نیز قاعده سلطه مردم بر خویش، اصل برائت و مواردی دیگر بیان می دارد.
منابع:
1. شیخ کلینی، الکافی، جلد هشتم، دارالکتب اسلامی، تهران، 1388 هجری قمری.
2. علامه محمدحسین طباطبایی: تفسیرالمیزان، جزء13، بی جا. 1411 هجری قمری.
3. محسن طاهری جبلی: شکنجه در قوانین ایران. پایان نامه فوق لیسان. 1372.
4. هادی الحمدانی: السجون فی الاسلام. ترجمه محمدحسین ساکت. مجله حقوقی دادگستری. شماره 38.
5. جرج جرداق: الامام علی، صوت العدالت و الانسانیت. جزء دوم.
6. سید اسماعیل رسول زاده: قضاوت های حضرت علی(ع). بی جا.بی تا.
7. آیت الله ناصر مکارم شیرازی: انوار الفقاهه. بخش حدود و تعزیرات.
8. اسلام و حقوق بین الملل عمومی. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه. نشر سمت.
9. احمد فتحی بهسنی: السیاست الجنائیه فی الشریعت الاسلامیه. چاپ دوم. دارالشرق.
10. سیدعباس موسوی جوربندی: شکنجه در سیاست جنایی. تهران. خط سوم. 1382.
11. محقق حلّی: شرایع الاسلام. ترجمه ابوالقاسم احمد یزدی. جلد اول. تهران. 1336.
منبع: نشریه خردنامه هشمهری، شماره 87 .