نویسنده: عباس رجبی
براساس گواهی متون تاریخی، در بیشتر ملت ها و آیین های جهان، حجاب در بین زنان معمول بوده است؛ هرچند در طول تاریخ، فراز و نشیب های زیادی را پیموده و گاه با اعمال سلیقه حاکمان، تشدید یا تخفیف یافته است، ولی هیچ گاه به طور کامل از بین نرفته است. تاریخ نگاران به ندرت از اقوام بدوی ای یاد می کنند که زنانشان پوشش مناسب نداشته یا به صورت برهنه در اجتماع ظاهر می شدند.
دانشمندان، تاریخ حجاب و پوشش زن را به دوران ماقبل تاریخ و عصر حجر نسبت می دهند. کتاب زن در آینه تاریخ پس از طرح مفصل علل و عوامل تاریخی حجاب، می نویسد:
با توجه به علل ذکر شده و بررسی آثار و نقوش به دست آمده، پیدایش حجاب به دوران پیش از مذاهب مربوط می شود و به این دلایل، عقیده عده ای که می گویند «مذهب» موجد حجاب می باشد صحت ندارد، ولی باید پذیرفت که در دگرگونی و تکمیل آن بسیار مؤثر بوده است.
«ویل دورانت»(10)، نیز شواهد زیادی دال بر وجود حجاب در بین زنان یونان و روم باستان آورده است. او درباره « الهه عفت»(11) که یکی از خدایان یونان باستان است، می گوید:
آرتمیس(12)الهه عفت است و عالی ترین نمونه (و الگو برای) دختران جوان به شمار می آید که دارای بدنی نیرومند و ورزیده و چابک بوده و به زیور عفت و تقوا آراسته است.(13)
همچنین درباره مردم یکی از قبایلی که نهصد سال پیش از میلاد زندگی می کرده اند، آمده است:
بالاتر از ارمینان و در کنار دریای سیاه، «سکّاها»(14) بیابانگردی می کردند؛ آن ها مردم وحشی و درشت اندام قبایل جنگی نیمه مغول و نیمه اروپایی بسیار نیرومندی بودند که در ارابه به سر می بردند و زنان خود را سخت در پرده نگاه می داشتند.(15)
این تاریخ نگار در جای دیگر می نویسد:
زنان فقط در صورتی می توانند خویشان و دوستان خود را ملاقات کنند و در جشن های مذهبی و تماشاخانه ها حضور یابند که کاملاً در حجاب و تحت مراقبت باشند. در مواقع دیگر باید در خانه بمانند و نگذارند کسی از درون پنجره به آنان نظر اندازد. بیشتر عمر آنان در حرمسرایی که عقب خانه است می گذرد. هیچ مردی حق ورود به آن جا را ندارد. زنان باید وقتی که شوهرانشان مهمان دارند، از ظاهر شدن خودداری کنند(16).
همچنین از قول یکی از فیلسوفان یونان باستان درباره شدت پوشش زن نقل می کند:
نام یک زن پاک دامن را نیز چون شخص او باید در خانه پنهان داشت.(17)
زنان طبقات بالای اجتماع جرئت آن نداشتند که جز در تخت روان روپوش دار از خانه بیرون بیایند. هرگز به آنان اجازه داده نمی شد که آشکارا با مردان آمیزش( اختلاط) کنند. زنان شوهردار حق نداشتند هیچ مردی را، ولو پدر یا برادرشان باشد، ببینند. در نقش هایی که در ایران باستان بر جای مانده، هیچ صورت زن دیده نمی شود و نامی از ایشان به نظر نمی رسد(18).
از دائره المعارف لاروس نیز به دست می آید که حجاب در بین مادها و پارس ها وجود داشته است(به نقل از وجدی، 1923). همچنین در تفسیر اثنی عشری آمده است:
تاریخ نشان می دهد که حجاب در فرس قدیم وجود داشته است. در کیش « مازدیسنی» نامه شت مهاباد آیه 90 گوید:زن خواهید و جفت گیرید و هم خوابه دیگری را نبینید و بر او منگرید و با او نیامیزید.(19)
نصوصی که بیانگر حجاب زنان ایران باستان است نشان می دهد که زنان در دوره های مختلفی چون دوره مادها، پارسی ها( هخامنشیان)، اشکانیان و سامانیان حجاب و پوشش داشته اند، که به چند نمونه آن اشاره می شود.
اصلی که باید در نظر داشت این است که طبق نقوش برجسته و مجسمه های ماقبل میلاد، پوشاک زنان آن دوره(مادها) از لحاظ شکل (با کمی تفاوت) با پوشاک مردان یکسان است.(20)
وی در ادامه برای توضیح نقوش بر جای مانده می نویسد:
مرد و زن به واسطه اختلافی که میان پوشش سرشان وجود دارد از هم تمیز داده می شوند. به نظر می رسد که زنان پوششی نیز روی سر خود گذارده اند و از زیر آن گیسوهای بلندشان نمایان است(21).
از روی برخی نقوش مانده از آن زمان، به زنان بومی برمی خوریم که پوششی جالب دارند؛ پیراهن آنان پوششی ساده و بلند یا دارای راسته چین و آستین کوتاه است. به زنان دیگر آن دوره نیز برمی خوریم که از پهلو به اسب سوارند. اینان چادری مستطیل بر روی همه لباس خود افکنده و در زیر آن، یک پیراهن دامن بلند و در زیر این یک نیز، پیراهن بلند دیگری تا به مچ پا نمایان است.(22)
در تاریخ طبری در مورد ارزش حیا و پاک دامنی در بین زنان این دوره آمده است:
خشایارشاه همسر خویش «وشتا» را که جمیل و زیبا و جلیل بود، بکشت؛ آن رو که شاه گفته بود بی پرده درآید که مردم او را ببینند و جلالت و جمال وی را بشناسند و او نپذیرفت و شاه او را بکشت(23).
لباس زنان اشکانی پیراهنی بلند تا روی زمین، گشاد، پرچین، آستین دار و یخه راست بوده است. پیراهن دیگری داشته اند که روی اولی می پوشیدند و قد این یکی نسبت به اولی کوتاه و ضمناً یخه باز بوده است. روی این دو پیراهن چادری سر می کردند(24).
در جای دیگر آمده است:
چادر زنان اشکانی به رنگ های شاد و ارغوانی و یا سفید بوده است. گوشه چادر در زیر یک تخته فلزی بیضی منقوش یا دکمه که به وسیله زنجیری به گردن افکنده شده، بند است. این چادر به نحوی روی سر می افتاده که عمامه(نوعی کلاه زنانه) را در قسمت عقب و پهلوها می پوشانیده است.(25)
در کتاب پارتیان نیز آمده است:
زنان عهد اشکانی، قبایی تا زانو بر تن می کردند با شنلی که بر سر افکنده می شد و نیز نقابی داشتند که معمولاً به پس سر می آویختند.(26) همچنین درباره نحوه سلوک و رفتار زنان آمده است: زنان در مکان های عمومی نباید ظاهر می شدند و با آنکه در مجامع دینی نیمی از روی را آشکار می کردند، ولی معمولاً روی پوشیده و حجاب داشتند.(27)
چادر که از دوره های پیش مورد استفاده بانوان ایران بوده است، در این دوره نیز به صورت مختلف مورد استعمال داشته است.(28)
حجاب زنان در این دوره چنان اهمیتی داشت که «حتی لباس هنرپیشگان زن، مانند لباس های بلند سایر بانوان، تا پشت پا کشیده شده است.(29)
برای اثبات توجه زنان در این دوره به حجاب، کافی است این نقل تاریخی را از منابع اسلامی مرور کنیم:
هنگامی که سه تن از دختران کسرا، پادشاه ساسانی را با ثروت فراوانی از اموال آن ها برای عُمَر آوردند، شاهزادگان ایرانی را در برابر عمر در حالی که با پوشش و نقاب خود را پوشانده بودند، واداشتند، خلیفه دستور داد با آوازی بلند به آنان فریاد کشند که: پوشش از چهره برگیرند تا مسلمانان آن ها را ببینند و خریداران پول بیشتری به پای آن ها بریزند. دوشیزگان ایرانی از برهنه کردن صورت خودداری کردند و مشت بر سینه نماینده عمر زدند و آنان را از خود دور ساختند. خلیفه خشمناک شد و خواست با تازیانه آنان را بیازارد، در حالی که شاهزادگان ایرانی می گریستند. حضرت علی علیه السلام به عمر فرمودند: در رفتارت مدارا کن؛ از پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود:« بزرگ و شریف هر قومی را که خوار و فقیر شده، گرامی بدارید». عمر پس از شنیدن فرمایش حضرت علی علیه السلام آتش خشمش فرو نشست. سپس حضرت اضافه کرد: با دختران ملوک نباید معامله دختران بازاری( کنیزان)کرد. (الحلبی، بی تا).
دانشمندان، تاریخ حجاب و پوشش زن را به دوران ماقبل تاریخ و عصر حجر نسبت می دهند. کتاب زن در آینه تاریخ پس از طرح مفصل علل و عوامل تاریخی حجاب، می نویسد:
با توجه به علل ذکر شده و بررسی آثار و نقوش به دست آمده، پیدایش حجاب به دوران پیش از مذاهب مربوط می شود و به این دلایل، عقیده عده ای که می گویند «مذهب» موجد حجاب می باشد صحت ندارد، ولی باید پذیرفت که در دگرگونی و تکمیل آن بسیار مؤثر بوده است.
1. پوشش زن در یونان و روم باستان
دایره المعارف لاروس(1) درباره پوشش زنان یونان باستان می نویسد: زنان یونانی در دوره های گذشته، صورت و اندامشان را تا روی پا می پوشاندند. این پوشش که شفاف و بسیار زیبا بود، در جزایر کورس،(2) اِمِرجوس و دیگر جزایر ساخته می شد. زن های فنیقی(3) نیز پوششی قرمز داشته اند. سخن درباره حجاب، در لابه لای کلمات کهن ترین نویسندگان یونانی نیز به چشم می خورد؛ حتی «بنیلوب»(4)(همسر پادشاه «عولیس»(5)) فرمانروای جزیره «ایتاک»(6) نیز با حجاب بوده است. زنان شهر «ثیب»(7)حجاب خاصی داشته اند؛ بدین صورت که حتی صورتشان را نیز با پارچه می پوشاندند. این پارچه دو منفذ داشت که جلو چشمان قرار می گرفت تا بتوانند ببینند. در «اسپارته»(8) دختران تا زمان ازدواج آزاد بودند، ولی پس از ازدواج خود را از چشم مردان می پوشاندند. نقش هایی که بر جای مانده، حکایت می کند که زنان سر را می پوشاندند، ولی صورت هایشان باز بوده است؛ البته وقتی به بازار می رفتند، بر آنان واجب بوده که صورت هایشان را بپوشانند، خواه باکره و خواه دارای همسر باشند. حجاب در بین زنان سیبری و ساکنان آسیای صغیر و زنان شهر ماد(9)(و فارس و عرب) وجود داشته است. زنان رومانی از حجاب شدیدتری برخوردار بوده اند؛ به طوری که وقتی از خانه خارج می شدند، با چادری بلند تمام بدن را تا روی پاها می پوشاندند و چیزی از برآمدگی های بدنشان مشخص نمی شد.«ویل دورانت»(10)، نیز شواهد زیادی دال بر وجود حجاب در بین زنان یونان و روم باستان آورده است. او درباره « الهه عفت»(11) که یکی از خدایان یونان باستان است، می گوید:
آرتمیس(12)الهه عفت است و عالی ترین نمونه (و الگو برای) دختران جوان به شمار می آید که دارای بدنی نیرومند و ورزیده و چابک بوده و به زیور عفت و تقوا آراسته است.(13)
همچنین درباره مردم یکی از قبایلی که نهصد سال پیش از میلاد زندگی می کرده اند، آمده است:
بالاتر از ارمینان و در کنار دریای سیاه، «سکّاها»(14) بیابانگردی می کردند؛ آن ها مردم وحشی و درشت اندام قبایل جنگی نیمه مغول و نیمه اروپایی بسیار نیرومندی بودند که در ارابه به سر می بردند و زنان خود را سخت در پرده نگاه می داشتند.(15)
این تاریخ نگار در جای دیگر می نویسد:
زنان فقط در صورتی می توانند خویشان و دوستان خود را ملاقات کنند و در جشن های مذهبی و تماشاخانه ها حضور یابند که کاملاً در حجاب و تحت مراقبت باشند. در مواقع دیگر باید در خانه بمانند و نگذارند کسی از درون پنجره به آنان نظر اندازد. بیشتر عمر آنان در حرمسرایی که عقب خانه است می گذرد. هیچ مردی حق ورود به آن جا را ندارد. زنان باید وقتی که شوهرانشان مهمان دارند، از ظاهر شدن خودداری کنند(16).
همچنین از قول یکی از فیلسوفان یونان باستان درباره شدت پوشش زن نقل می کند:
نام یک زن پاک دامن را نیز چون شخص او باید در خانه پنهان داشت.(17)
2. پوشش زن در ایران باستان
در مورد پوشش زنان ایران باستان، مطالب زیادی در تاریخ وجود دارد. ویل دورانت درباره پوشش زنان ایران باستان و این که حجاب بسیار سختی در بین آنان رایج بوده است، می نویسد:زنان طبقات بالای اجتماع جرئت آن نداشتند که جز در تخت روان روپوش دار از خانه بیرون بیایند. هرگز به آنان اجازه داده نمی شد که آشکارا با مردان آمیزش( اختلاط) کنند. زنان شوهردار حق نداشتند هیچ مردی را، ولو پدر یا برادرشان باشد، ببینند. در نقش هایی که در ایران باستان بر جای مانده، هیچ صورت زن دیده نمی شود و نامی از ایشان به نظر نمی رسد(18).
از دائره المعارف لاروس نیز به دست می آید که حجاب در بین مادها و پارس ها وجود داشته است(به نقل از وجدی، 1923). همچنین در تفسیر اثنی عشری آمده است:
تاریخ نشان می دهد که حجاب در فرس قدیم وجود داشته است. در کیش « مازدیسنی» نامه شت مهاباد آیه 90 گوید:زن خواهید و جفت گیرید و هم خوابه دیگری را نبینید و بر او منگرید و با او نیامیزید.(19)
نصوصی که بیانگر حجاب زنان ایران باستان است نشان می دهد که زنان در دوره های مختلفی چون دوره مادها، پارسی ها( هخامنشیان)، اشکانیان و سامانیان حجاب و پوشش داشته اند، که به چند نمونه آن اشاره می شود.
2-1. دوره مادها
در کتاب پوشاک باستانی ایرانیان آمده است:اصلی که باید در نظر داشت این است که طبق نقوش برجسته و مجسمه های ماقبل میلاد، پوشاک زنان آن دوره(مادها) از لحاظ شکل (با کمی تفاوت) با پوشاک مردان یکسان است.(20)
وی در ادامه برای توضیح نقوش بر جای مانده می نویسد:
مرد و زن به واسطه اختلافی که میان پوشش سرشان وجود دارد از هم تمیز داده می شوند. به نظر می رسد که زنان پوششی نیز روی سر خود گذارده اند و از زیر آن گیسوهای بلندشان نمایان است(21).
2-2 . دوره پارسی ها( هخامنشیان)
پارسی ها به دست کوروش، دولت ماد را از میان برداشته و سلسله هخامنشی را تأسیس کردند. آن ها از نظر لباس همانند مادها بودند. در مورد پوشاک خاص زنان این دوره آمده است:از روی برخی نقوش مانده از آن زمان، به زنان بومی برمی خوریم که پوششی جالب دارند؛ پیراهن آنان پوششی ساده و بلند یا دارای راسته چین و آستین کوتاه است. به زنان دیگر آن دوره نیز برمی خوریم که از پهلو به اسب سوارند. اینان چادری مستطیل بر روی همه لباس خود افکنده و در زیر آن، یک پیراهن دامن بلند و در زیر این یک نیز، پیراهن بلند دیگری تا به مچ پا نمایان است.(22)
در تاریخ طبری در مورد ارزش حیا و پاک دامنی در بین زنان این دوره آمده است:
خشایارشاه همسر خویش «وشتا» را که جمیل و زیبا و جلیل بود، بکشت؛ آن رو که شاه گفته بود بی پرده درآید که مردم او را ببینند و جلالت و جمال وی را بشناسند و او نپذیرفت و شاه او را بکشت(23).
2-3. دوره اشکانیان
در این دوره نیز همانند گذشته، حجاب زنان ایرانی کامل بوده است. در این باره چنین می خوانیم:لباس زنان اشکانی پیراهنی بلند تا روی زمین، گشاد، پرچین، آستین دار و یخه راست بوده است. پیراهن دیگری داشته اند که روی اولی می پوشیدند و قد این یکی نسبت به اولی کوتاه و ضمناً یخه باز بوده است. روی این دو پیراهن چادری سر می کردند(24).
در جای دیگر آمده است:
چادر زنان اشکانی به رنگ های شاد و ارغوانی و یا سفید بوده است. گوشه چادر در زیر یک تخته فلزی بیضی منقوش یا دکمه که به وسیله زنجیری به گردن افکنده شده، بند است. این چادر به نحوی روی سر می افتاده که عمامه(نوعی کلاه زنانه) را در قسمت عقب و پهلوها می پوشانیده است.(25)
در کتاب پارتیان نیز آمده است:
زنان عهد اشکانی، قبایی تا زانو بر تن می کردند با شنلی که بر سر افکنده می شد و نیز نقابی داشتند که معمولاً به پس سر می آویختند.(26) همچنین درباره نحوه سلوک و رفتار زنان آمده است: زنان در مکان های عمومی نباید ظاهر می شدند و با آنکه در مجامع دینی نیمی از روی را آشکار می کردند، ولی معمولاً روی پوشیده و حجاب داشتند.(27)
2-4 . دوره ساسانیان
در این دوره، اردشیر پسر بابک با استفاده از ضعف اشکانیان، سلسله ساسانیان را بنیان نهاد و دین زرتشت را دین رسمی کشور برگزید. اوستا را ترجمه و آتشکده های ویران را بازسازی نمود. زنان در این دوره که احکام دینی زرتشتیان در کشور اعمال می شده، همچنان دارای حجاب کامل بودند. در مورد پوشاک زنان چنین آمده است:چادر که از دوره های پیش مورد استفاده بانوان ایران بوده است، در این دوره نیز به صورت مختلف مورد استعمال داشته است.(28)
حجاب زنان در این دوره چنان اهمیتی داشت که «حتی لباس هنرپیشگان زن، مانند لباس های بلند سایر بانوان، تا پشت پا کشیده شده است.(29)
برای اثبات توجه زنان در این دوره به حجاب، کافی است این نقل تاریخی را از منابع اسلامی مرور کنیم:
هنگامی که سه تن از دختران کسرا، پادشاه ساسانی را با ثروت فراوانی از اموال آن ها برای عُمَر آوردند، شاهزادگان ایرانی را در برابر عمر در حالی که با پوشش و نقاب خود را پوشانده بودند، واداشتند، خلیفه دستور داد با آوازی بلند به آنان فریاد کشند که: پوشش از چهره برگیرند تا مسلمانان آن ها را ببینند و خریداران پول بیشتری به پای آن ها بریزند. دوشیزگان ایرانی از برهنه کردن صورت خودداری کردند و مشت بر سینه نماینده عمر زدند و آنان را از خود دور ساختند. خلیفه خشمناک شد و خواست با تازیانه آنان را بیازارد، در حالی که شاهزادگان ایرانی می گریستند. حضرت علی علیه السلام به عمر فرمودند: در رفتارت مدارا کن؛ از پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود:« بزرگ و شریف هر قومی را که خوار و فقیر شده، گرامی بدارید». عمر پس از شنیدن فرمایش حضرت علی علیه السلام آتش خشمش فرو نشست. سپس حضرت اضافه کرد: با دختران ملوک نباید معامله دختران بازاری( کنیزان)کرد. (الحلبی، بی تا).
پی‌نوشت‌ها:
1.Larousse Encyclopedia
2.Corsica
3.Phoenicia
4.Beniloop
5.Ulysses
6.Ithaca
7.Thebes
8.Sparta
9.Media
10.Durant.W
11.Virtue Goddess
12.Artemis
13. ویل دورانت، تاریخ تمدن، احمد آرام و همکاران، ص 520.
14. Saythians
15. همان، ص 336.
16. همان، ص 340.
17. همان، ص 340.
18. همان، ص 434.
19.حسین بن احمد الحسینی، تفسیر اثنی عشری، ج10، ص 490.
20. جلیل ضیاءپور، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن ترین زمان، ص 51.
21. همان، ص 54.
22. همان، ص 56.
23. بنفشه حجازی، زن به ظن تاریخ، ص 91.
24. جلیل ضیاءپور، پوشاک زنان ایرانی، ص 194.
25.همان، ص 197.
26.مالکوم کالج، پارتیان، مسعود رجب نیا.
27. مسعود رجب نیا و همکاران، تاریخ سیاسی و اجتماعی اشکانیان و پارتیان، ج2، ص 77.
28.جلیل ضیاءپور، پوشاک زنان ایرانی، ص 114.
29.علی سامی، تمدن ساسانی، ج1، ص 186.
/ج
